قلمدان سازی دوره قاجار
قلمدان چیست و...
به نام خدا قلمدان جعبه مانندی است از جنس چوب٬ مقوا یا پاپیه ماشه که برای نگهداری قلمهای مخصوص خوشنویسی و دیگر ابزار کتابت به کار میرود. معمولا قلمدان از دوبخش تشکیل میشود «بخش داخلی» که مانند جعبه سرگشاده و بدون در است و بخش بیرونی یا «روپوش قلمدان» که بخش داخلی را مانند غلاف دربر گرفته و جعبه گونهای است از مقوا یا چوب ِ مکعبِ استوانه شکلِ میان تهی. روی قلمدان را با نقشهای گوناگون از نقوش گیاهی و هندس و اشکال آدمیان، پرندگان و یا جانوران منقش میسازند. معمولاً در آن ابزارهای گوناگون نوشتن مانند قلم و قلمتراش و مقراض و قطزن میگذارند. قلمدان و قلمدانسازی در زمره تولیدات پاپیه ماشهای قرار میگیرد که با هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه دارد. قلمدان یکی از صنایع دستی ارشمند ایران محسوب میشود و علت اهمیت آن در زمان قدیم ظرافت و حساس بودن قلمهای خوشنویسی بوده که از نی تراشیده میشدند. پیشینه اطلاعاتی دربارهٔ قلمدان در دوران پیش از اسلام در دست نیست. با ورود اسلام، استفاده از قلمدان در مکتبخانهها و مدرسهها معمول گشت. از دورهٔ سلجوقیان تا تیموریان به دلیل پشتیبانی و رشد هنرها بهویژه خوشنویسی و کتابسازی، این هنر پیشرفت بسیاری نمود. در دورهٔ صفویه که خوشنویسی به بالاترین حد خود رسیدهبود، هنر قلمدانسازی نیز به اوج خود رسید و قلمدانهای برجا مانده از آن دوران از ارزشمندترین و پرهنرترین آثار فرهنگی هنری ایران به شمار میروند. در دورههای زندیه و قاجاریه نیز همچنان این هنر در اوج بود و بیشتر در میان هنرمندان اصفهانی رواج داشت. قلمدانسازی از دوران صفوی رونق و اعتبار افزونی گرفت. قلمدانهای این دوره از جمله اصیلترین آثار هنری اند. قلمدانها عمدتاً از سه دسته تشکیل یافتهاند: چوبی، فلزی و مقوایی. دسته آخر، زیر مجموعه صنعت پاپیه ماشهاست. این قلمدانها را در اشکال گوناگون قالب گیری میکردند و بعد روی آن نقاشی مینیاتور و به ندرت تذهیب به کار میبردند . قلمدانسازان معروف از جملهٔ نامدارترین قلمدانسازان دوران صفویه و زندیه و قاجاریه میتوان محمد زمان نگارگر، حسن خداداد، محمد خداداد، سمیرمی، محمدصادق امامی اصفهانی، کاظم بن نجفقلی، عبدالرحیم اصفهانی و آقا نجف قلمدان را نام برد. از قلمدانسازان معروف در دوره قاجار که قلمدان مقوایی میساختند میتوان به میرزا ابوالقاسم طباطبایی (معاصر با ناصرالدین شاه) مشهدی حسن تهرانی، عبدالحسین مقواساز اصفهانی و کریم مقواساز اشاره کرد. ارزش قلمدان و قلمدانسازی با هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه ...
مکتب زند و قاجار
مکتب نقاشی زند و قاجار به آثار نقاشی اطلاق میشود که در دوره زند شروع شد و تا دورهٔ قاجار و کمی پس از آن امتداد یافت. این شیوه به عنوان سبکی منسجم و مکتبی متشکل در نقاشی ایران از جایگاه ویژهای برخوردار است که همه ویژگیهای موضوعی و کاربردی یک مکتب نقاشی را دارد. این شیوه بیشتر از تلفیق ویژگیهای هنر نقاشی سنتی ایرانی با عناصر و شیوههای از نقاشی اروپایی شکل گرفت. هرچند آثاری نزدیک به این شیوه از دوره صفوی در ایران تاحدی مرسوم بود و «فرنگی سازی» نامیده میشد، اما ابتدا در دوره زند و در ادامه آن در دوره قاجار شکل مشخص خود را یافت. پرورش هنر نقاشی بیشتر وابسته به دربار بود و شاهان و شاهزادگان مهمترین سفارش دهندگان آثار هنری و تنها حامیان هنر بودهاند. در روزگار فتحعلی شاه سبک «دیوار نگاری» شروع شد. دیوار نگارههایی زیبا از آقا محمدخان و فتحعلی شاه در کرج، در خرابههای «کوشکی» در نزدیکی مدرسه جدید کشاورزی به خوبی یادآور نقاشی دوره قاجار است.نوشتار اصلی: عبدالله خان نقاشباشیعبدالله خان از نقاشان خاصهْ فتحعلیشاه بود و از او تکچهره میکشید. او دیوارنگارهای عظیم از مراسم سلام نوروزی فتحعلیشاه در تالار بار عام کاخ گلستان کشیده که اکنون از بین رفتهاست.عبدالله خان معمارباشی و نقاشباشی در بار فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه بود و در بین سالهای ۱۲۲۵-۱۲۶۶ق فعالیت داشت. مهارت عبدالله خان در کشیدن مجالس بزم و رزم و شبیهسازی بود و بیشتر کاخهای سلطنتی قاجار را تزیین و آراستهاست. محمد شاه قاجار طی فرمانی او را به منصب باشیگری معماران و پیشهوران و سایر ارباب حرف و صنایع، به سان دورهٔ فتحعلی شاه، منصوب کرد. مهمترین اثر عبدالله خان دیوارنگارهٔ عظیم کاخ نگارستان با ۱۱۸ پیکرهٔ تمام قد در تهران بوده که از بین رفتهاست. در این دیوارنگاره، تاج گذاری فتحعلی شاه در میان فرزندانش آمده بود. از آثار آبرنگ عبدالله خان تصویر شاهزاده خانمی در درون یک شمسه همراه با ندیمهٔ اوست. از دیگر آثار منسوب به او، تصویر تمام قد فتحعلیشاه با ردای قرمز و جواهر نشان همراه با کلاه هشترخانی است (محفوظ در لندن، موزهٔ ویکتوریا و آلبرت، ۱۸۷۶-۷۰۷). عبدالله خان در حدود سال ۱۲۲۸ق در قصر سلیمانیه کرج دیوارنگارهای از آقامحمد خان و فتحعلیشاه اجرا کرد (امروزه از بین رفته؛ ولی قطعهای از آن در دانشکدهٔ کشاورزی کرج باقی ماندهاست).علی اشرفعلی اشرف (متولد در حدود ۱۱۲۰ ه. ق) از نقاشان و استادان برجسته قلمدان نگاری بود و به موضوع گل و مرغ میپرداخت او شاگرد محمد زمان بود. از آثار او میتوان به قلمدان شیخ صنعان و دختر ترسا، قلمدان ...
قلمدان
قلمدان، جعبه مانندی است از جنس چوب٬ مقوا یا پاپیه ماشه که برای نگهداری قلمهای مخصوص خوشنویسی و دیگر ابزار کتابت به کار میرود.معمولا قلمدان از دوبخش تشکیل میشود «بخش داخلی» که مانند جعبه سرگشاده و بدون در است و بخش بیرونی یا «روپوش قلمدان» که بخش داخلی را مانند غلاف دربر گرفته و جعبه گونهای است از مقوا یا چوب ِ مکعبِ استوانه شکلِ میان تهی. روی قلمدان را با نقشهای گوناگون از نقوش گیاهی و هندس و اشکال آدمیان، پرندگان و یا جانوران منقش میسازند. معمولاً در آن ابزارهای گوناگون نوشتن مانند قلم و قلمتراش و مقراض و قطزن میگذارند.قلمدان و قلمدانسازی در زمره تولیدات پاپیه ماشهای قرار میگیرد که با هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه دارد. قلمدان یکی از صنایع دستی ارشمند ایران محسوب میشود و علت اهمیت آن در زمان قدیم ظرافت و حساس بودن قلمهای خوشنویسی بوده که از نی تراشیده میشدند.پیشینه قلمدان: اطلاعاتی دربارهٔ قلمدان در دوران پیش از اسلام در دست نیست. با ورود اسلام، استفاده از قلمدان در مکتبخانهها و مدرسهها معمول گشت. از دورهٔ سلجوقیان تا تیموریان به دلیل پشتیبانی و رشد هنرها بهویژه خوشنویسی و کتابسازی، این هنر پیشرفت بسیاری نمود.در دورهٔ صفویه که خوشنویسی به بالاترین حد خود رسیدهبود، هنر قلمدانسازی نیز به اوج خود رسید و قلمدانهای برجا مانده از آن دوران از ارزشمندترین و پرهنرترین آثار فرهنگی هنری ایران به شمار میروند.در دورههای زندیه و قاجاریه نیز همچنان این هنر در اوج بود و بیشتر در میان هنرمندان اصفهانی رواج داشت.قلمدانسازی از دوران صفوی رونق و اعتبار افزونی گرفت. قلمدانهای این دوره از جمله اصیلترین آثار هنری اند. قلمدانها عمدتاً از سه دسته تشکیل یافتهاند: چوبی، فلزی و مقوایی. دسته آخر، زیر مجموعه صنعت پاپیه ماشهاست. این قلمدانها را در اشکال گوناگون قالب گیری میکردند و بعد روی آن نقاشی مینیاتور و به ندرت تذهیب به کار میبردند.قلمدانسازان معروف: از جملهٔ نامدارترین قلمدانسازان دوران صفویه و زندیه و قاجاریه میتوان محمد زمان نگارگر، حسن خداداد، محمد خداداد، سمیرمی، محمدصادق امامی اصفهانی، کاظم بن نجفقلی، عبدالرحیم اصفهانی و آقا نجف قلمدان را نام برد.از قلمدانسازان معروف در دوره قاجار که قلمدان مقوایی میساختند میتوان به میرزا ابوالقاسم طباطبایی (معاصر با ناصرالدین شاه) مشهدی حسن تهرانی، عبدالحسین مقواساز اصفهانی و کریم مقواساز اشاره کرد.ارزش قلمدان:قلمدان و قلمدانسازی با هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه دارد چرا ...
هنر پاپیه ماشه یا قلمدانسازی
هنر پاپیه ماشه یا قلمدانسازی با قدمتی 400 ساله در ایران، در دوران صفویه از اروپا وارد این کشور شده است؛ دورهای که از آن به عنوان دوران اوج و شکوفایی بسیاری از هنرها در ایران یاد میشود. از آنجا که قزوین در این دوره عنوان پایتختی کشور را به خود اختصاص داده بود، در تعداد زیادی از این هنرها حرف برای گفتن دارد و قلمدانسازی نیز یکی از آنهاست که اگر آن را فراموش شده نخوانیم، دست کم میتوان گفت در صورت بیتوجهی مسئولان میرود تا به فراموشی سپرده شود. با توجه به گستردگی استفاده از این هنر در ساخت قلمدان، هنر پاپیهماشه در ایران جعبهسازی یا قلمدانسازی نیز نامیده میشود و در کتاب «قزوین در گذرگاه هنر» نیز آمده است: «قدیمیترین قلمدانهای ایرانی مربوط به قرون اولیه اسلامی است. این هنر در زمان صفویه و قاجاریه به اوج خود رسید. قزوین از عهد پادشاهی شاه تهماسب صفوی تا اواخر دوره قاجاریه یکی از مراکز مهم تولید آن بوده است. هنر قلمدانسازی از اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار دچار زوال گردید.» برای آشنایی بیشتر با این هنر و پیشینه آن در قزوین با سیداحمد عقیلی استاد و پیشکسوت هنر پاپیه ماشه و پایهگذار هنرهای تجسمی در قزوین به گفتوگو پرداختیم. *عبارت پاپیه ماشه برای بسیاری از افراد نامأنوس و ناآشناست. در مورد آن کمی توضیح دهید. پاپیه ماشه ترکیبی از دو واژه فرانسوی و ظروفی از جنس مقوای فشرده است که روی آن لاک یا روغن میخورد. این هنر روزگاری در صنعت جدید اروپا برای ساخت قاب عینک و بستهبندی لوازم مورد بهرهبرداری قرار میگرفته؛ تا آنجا که گاهی خود جعبه از محتوای آن قیمتیتر میشده و به همین دلیل به عنوان کالایی تجملی مورد استفاده درباریان بوده است. در ایران نیز نخستین کاربرد آن به عنوان قلمدان بوده است و به همین دلیل این هنر را در ایران جعبهسازی یا قلمدانسازی نیز مینامند. *آثار پاپیه ماشه چگونه تهیه میشود؟ تهیه آثار پاپیه ماشه به دو شکل انجام میگیرد که در نوع نخست، کاغذها به صورت لایه لایه با چسب روی هم چسبانده میشود، روی قالب یا شیء مورد نظر قرار میگیرد و در پایان با جدا کردن قالب، ظرفی از جنس مقوا تهیه میشود. در روش دیگر به جای لایههای کاغذ و مقوا، از همین مواد به صورت خمیر فشرده استفاده میکنند؛ به طوری که خمیر را پس از فشرده و مچاله کردن به شکل احجام مقوایی در میآورند. در پایان هر دو روش سطح اثر به دست آمده روغنکاری و با مینیاتور و نقاشی، تزئین میشود. باید توجه داشت که حتماً 0.2 میلیمتر از سطح آثار با روغن پوشش یابد. *روغنی که در این هنر به کار گرفته میشود، چیست؟ آثار ...
مروري بر تاريخ فرش دوره قاجار و ناصرالدين شاه
مروري بر تاريخ فرش دوره قاجار و ناصرالدين شاه بهار 87 جستاری در تاریخ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی فرش ایران(1264-1364 ه . ق) مطالعه در تاریخ فرش ایران، بویژه تاریخ کهن آن از مباحث دشوار در پژوهشهای هنر ایران می باشد. این دشواری بیشتر متوجه کاستیهایی است که در ثبت و ضبط جزئیات تاریخ بویژه سرگذشت آثارهنری وجود دارد. بر همین اساس دراین اجمال جستارهایی از یک مقطع حدوداً صد ساله از تاریخ فرش ایران که به تقریب مصادف است با به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار(1264ه. ق) تا سقوط پهلوی اول(1360 ه . ق) مورد بررسی قرار گرفته و می کوشیم تا تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران را که با به قدرت رسیدن ناصرالدین میرزا آغاز شد و بهاعتقاد بسیاری آغاز رویکرد به اصطلاح صنعتی و رو به رشد ایران بود، مورد مطالعه قرر داده و در معیت ان به جایگاه فرش در این دوران تنگاهی کوتاه در حد توان و دانش نگارنده داشته باشیم. مقطع مورد نظر در دهه آخر خود با تاسیس شرکت سهامی فرش ایران مصادف گردید که در سال 1384 ه. ش پس از هفتاد سال حضور مستمر در عرصه فرش ایران، نمی توان تاریخ معاصر فرش ایران را بدون آن مطالعه کرد. رویکرد به صنعت و توسعه در ایران توجه به صنعت و پیشرفت در امور اقتصادی ایران تقریباً از اواسط دوران حکومت قاجار و با به قدرت رسیدن ناصرالدین میرزا، ولیعهد محمد شاه آغاز شد. بیشترینعامل و مقدمات چنین رویکردی وجود افراد نامی و افتخار آفرینی است که اندکی قبل از به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه رویکردی جدی به دستاوردهای صنعت داشتند. مشهورترین این افراد که شاید بتوان او را آغازگر این اصلاحات نامید، عباس میرزا، نایب السلطنه فتحعلی شاه قاجار است. فرشبافی و صنعت چاپ حضور تاریخی چاپ در ایران به پنج قرن قبل از میلاد یعنی به زمان پادشاهان هخامنشی و به مهرهای سلطنتی باز می گردد که برای تایید احکام و فرامین حکومتی از آن استفاده می کردند. اما ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و به زمان سلطنت گیخاتوخان، پسر اباقاخان مغول (690-694 ه .ق) نسبت می دهند و آن پول های کاغذی بود، که به آن"چاو" یا " کااو" می گفتند. عده ای نیز معتقدند ه واژه چاپ همان چهاپ یا چهاپه است که در زبان هندی به مفهوم مهری بوده که بر روی پارچه نقش می زدند. اولین ورود چاپخانه به ایران در اواسط قرن 11 در عهد صفویان(1640 میلادی) بوده است. این کار توسط بازرگانان ایرانی که از ارامنه سامن آمستردام بودند انجام گرفت. مهمترین دستاورد پژوهشی ورود صنعت چاپ به ایران تاثیری است که این صنعت در هنرهای ایران بویژه نقاشی و فرشبافی ایجاد کرد. اولین کتاب چاپ شده با موضوع فرش درایران با ورود رنگهای جوهری ...
نقاشی - مکتب نقاشی قاجار
آغاز شیوه نقاشی دوران قاجار را باید در دوران افشار و زند جستجو کرد. اما به سبب کوتاه بودن این دو دوره و ناآرامیهای مختلف سیاسی و اجتماعی آثار چندانی از درورانهای افشار و زند بر جای نماندهاست. از کتب تصویر شده این دوران میتوان به تاریخ جهانگشای نادری اشاره کرد. از استادادان دوره افشار میتوان به محمد علی بیگ، ابدال بیگ، داوود نقاش، محمدرضا هندی و هادی نقاش اشاره کرد نقاشی دوران زند که خود ادامه دهندهْ سنت فرنگی سازیصفوی بود، با مختصر تغییری به دورهْ قاجار انتقال یافت. میتوان گفت که مکتب موسوم به «قاجاری» در واقع از دوره کریم خان زند آغاز شدرر زمان فتحعلیشاه شرایط برای تجدید حیات هنر درباری مناسب بود. شاه قاجار شماری از برجستهترین هنرمندان را در پایتخت (تهران) گرد آورد، وآنها را به کار نقاشی پردههای بزرگ اندازه برای نصب در کاخهای نوساخته گماشت. ایل قاجار ترکانی در خدمت صفویان بودند که در اوایل سدهٔ سیزدهم بر ویرانههای قلمرو کریم خان زند با بی رحمی به قدرت رسیدند. نخستین سالهای فرمانروایی فتحعلیشاه همزمان با جنگهای ناپلئون در اروپا بود و کشمکشی سیاسی میان انگلستان و فرانسه در دربار ایران جریان داشت (که به پیروزی انگلیسیها انجامید، زیرا هدایای گرانبهاتری با خود آوردند). فتحعلیشاه نیز در ضمن برقراری رابطهٔ سیاسی، در گیر جنگ با روسها شد. هیچ گاه پیش از این چنین تماس نزدیک و پیوستهای میان ایران و قدرتهای اروپایی برقرار نشده بود. دیپلماتها و مأموران اروپایی در تهران استقرار یافتند و مسافران فرنگی، دسته دسته، سراسر قلمرو شاه را زیر پا گذاشتند. بیشتر اطلاعات دست اول ما دربارهٔ نقاشی این دوره بر پایهٔ گزارشهای این گردشگران استوار است نقاشی دوره قاجار که از اول قرن نوزدهم میلادی شروع میشود و تا اوائل قرن بیستم ادامه مییابد را میتوان به دو دوره کلی تقسیم کرد: از آغاز تا اواخر سلطنت ناصرالدین شاه که نقاشان در این دوره مواردی از نقاشی خارجی را که به مذاقشان خوش میآمد، انتخاب و آن را در سنت خود ادغام کردند که تلفیق شیوههای نو و کهنه منجر به شیوه نقاشی متمایزی شد که کاملاً ایرانی بود؛ و دوره دوم مقارن با سلطنت ناصرالدین شاه و پس از او که در این دوره روز به روز محدویت هنر درباری آشکار تر و محسوس تر میشد و نقاشی رسمی و کلاسیک نیازهای فرهنگی و هنری زمان را برآورده نمی کرد. نگارگری قاجاری در این دوره نقاشی روی بوم رواج یافت. نقاشیها بسیار متأثر از نقاشی غربی بودند. پرتره کشیدن خاصه بسیار مورد توجه قرار گرفت. تنها از فتحعلیشاه تعداد بیست پرتره باقی مانده است. یک ...
سیر نقاشی ایران
سیر نقاشی ایرانیکی از دشوارترین و جالبترین شعبههای نگارگری، نقاشی پشت شیشه است که از زمان زندیه و اوایل قاجاریه رونق پیدا کرد و مخصوصاً برای تزیین برخی از... هنگامی که شاهعباس اول در ۹۹۶ه. به حکومت رسید، مینیاتور ایران که پیشینه تابناکی را از عهد تیموری و اوایل صفوی پشتسر داشت، در اوج ترقی سیر میکرد و نگارگران شیرینکار و توانا در تنوع بخشیدن به کارهای خود و ابداع شیوههای تازه و تکامل بخش، همچنان راه جویی و رهیابی میکردند. این تکاپو، از «مکتب هرات» که از مهمترین و اصیلترین مکتبهای مینیاتور ایران است، آغاز شد و در تبریز در زمان شاه اسماعیل صفوی (۹۰۵ـ۹۳۰ه) رنگ و سنگی دیگر یافت و شیوه جالبی به همت امثال سلطانمحمد، قاسم علی چهرهگشا، مظفرعلی و دیگران به وجود آمد که «مکتب تبریز» نامیده شد. سپس در دوران پادشاهی شاه تهماسب (۹۳۰ـ۹۸۴ه) با جابهجایی پایتخت از تبریز به قزوین و تصرفات زیبندهای که در مکتب سابق به عمل آمد، «مکتب قزوین» به ظهور رسید که دارای بسیاری از سحرآفرینیهای شیوه «هرات» و «تبریز» بود و افزون بر این، از ظرافتهای دیگر مانند جواننمایی و خوشگلسازی چهرههای اشخاص و ریزهکاری در منظرههای عمارات سلطنتی بهرهها داشت. پس از آنکه بنابر تصمیم شاهعباس، پایتخت ایران از قزوین به اصفهان منتقل شد، عدهای از نگارگران دربار صفوی نیز به اصفهان کوچیدند و در این شهر هنرخیز به پدید آوردن نگارههای ارزنده خود در مینیاتور همت گماشتند؛ سلیقههای تازهای که با پاسداری از اصالت فن، این نقاشان توانمند مانند رضا عباسی، حبیبالله مشهدی، فضلالدین حسینی، صادقی بیک، معین مصوّر و محمد یوسف در آفریدن آثار بدیع از خود به ظهور رساندند و تغییراتی که در صحنهپردازی و رنگآمیزی و چهرهنگاری و توجه به پدید آوردن نقاشیهای تک صورته و چند صورته به وجود آوردند، سبک تازهای را به معرض نمایش آورد که با مکتبهای پیش ازآن تفاوت داشت و به نام «مکتب اصفهان» شهرت یافت. مکتب نوزاد یاد شده که تا میانههای دوران شاهصفی گام به گام مراحل پیشرفت را میپیمود و استادان چربدستی چون شفیع عباسی، محمد یوسف، صادقی بیک و معین مصّور آن را کمال و رونق بخشیدند، تا آنجا پیش رفت که اگر از پارهای جهات و از آن جمله رنگآمیزی به پایه مکتب هرات و تبریز نرسید، ولی در صورت سازیهای مجالس و چهرههای تک نفره بر مکتبهای پیش برتری یافت. از ویژگیهای این سبک در چهرهنگاری، نزدیک شدن آن به شبیهسازی است که در مجلس آرایی توجه برانگیز و خوشایند است. در این مکتب، مینیاتور ایران از تاثیر چینیسازی ...