آزمایش های كیفی و كمی شیر
عوامل ایجاد آلودگی در شیر:
1)جایگاه نگهداری دام
2)بیماری دام
3)جایگاه شیر دوشی
4)جمع آوری شیر
5)نگهداری شیر در مراکز
6)حمل و نقل شیر
7)تحویل شیر به کارخانه
8)فرآوری و توزیع شیر
مراحل جمع آوری شیر در مرکز:
1. ورود دامداران و شیرکش ها به مرکز و سکوی دریافت
2. نمونه گیری از شیرهای مختلف
3. انجام آزمونهای کیفی و شیمیایی شیر
4. مجوز دریافت شیر توسط کارشناس
5. دریافت شیر
6. صاف کردن شیر توسط صافی فلزی
7. خنک کردن شیر تا دمای 6-4 درجه سانتیگراد
ابزارها و دستگاههای مورد استفاده در بخش دریافت شیر:
( Plate cooler1. دستگاه خنک کننده شیر(
2. مخازن نگه دارنده شیر
3. صافی
4. وان
ابزارها و دستگاه های مورد استفاده دربخش آزمایشگاه مرکز:
این دستگاه 6 فاکتور را آنالیز می کند که عبارتند از:: (Eko milk1.دستگاه آنالیزور شیر (
چربی- ماده خشک بدون چربی- دانسیته- آب افزوده شده- نقطه انجماد- پروتئین
2. ترازوی اندازه گیری مواد
3. دستگاه شمارش بار میکروبی شیر یه همراه ذره بین
4. آون: جهت استریل کردن اجسام شیشه ای از جمله پیپت ها و پلیت ها
5. انکوبیتور: جهت کشت میکروبها
ابزارها:
1. پیپت 2 سی سی و 10 سی سی
2. پلیت
3. استوانه مدرج
4. الکل سنج
5. ارلن
6. بشر
7. پپتور
نگهداری شیر در مراکز جمع آوری شیر:
به منظور ایجاد بازار مناسب خرید شیر و برقراری رابطه مناسب بین دامداران و مرکز فرآوری یا کارخانجات فرآوری شیر،مراکز جمع آوری شیر در مناطق مختلف تولید شیر احداث شده اند.این مراکز در روستاها و نزدیک به محل دامداریهای کوچک و سنتی واقع گردیده اند.
کف و دیوارهای داخلی این مراکز باید بهداشتی و کاشی کاری یا موزائیک باشد.مراکز جمع آوری شیر باید دارای شرایط و ویژگی های خاصی بوده و محیط این مراکز دارای پنجره های مجهز به توری و همچنین سیستم جمع آوری فاضلاب باشدوجود آب لوله کشی سالم و بهداشتی و سیستم آب سرد و گرم برای این مراکز ضروری است.دستگاه های خنک کننده شیر و تانکرهای نگهداری شیر که مجهز به دستگاه خنک کننده هستند از دیگر وسایل لازم برای این مرکز می باشند.شیر جمع آوری شده از روستاها که در بیدون ها ریخته شده اند هر روز صبح و عصر به این مراکز تحویل می شوند.
مراکز جمع آوری شیر دارای یک طشت بزرگ استیل مجهز به صافی بر روی یک باسکول هستند که شیر تحویل شده را صاف و توزین و سریعا به دستگاه های سرد کننده منتقل و در آنجا نگهداری می کنند.
شیر هنگام خروج از پستان گاو دارای دمای 38.5-38 درجه سانتیگراد است که محیط مناسبی برای رشد و تکثیر میکروبهاست و باید پس از دوشش تا 4 درجه سانتیگراد خنک شود.برای خنک کردن شیر روشهای زیر می تواند انجام گیرد:
-نگهداری یک یا چند بیدون محتوی شیر در حوضچه آب یخ
-نگهداری شیر در کنار یخ یا داخل یخچال های ایستاده بزرگ
-قرار دادن محفظه های غیر قابل نفوذ حاوی یخ در داخل بیدون های شیر
-نگهداری شیر در جریان هوای سردی که توسط دستگاه های خنک کننده تولید می شود.
آزمایش تست الکل:
به محض ورود شیر برای کهنگی یا تازگی شیر از تست الکل استفاده می کنیم.با پیپت 10 سی سی مقدار 2 سی سی از شیر را برداشته و در درون پلت تمیز می ریزیم.سپس با پپتور که در درون آن الکل 68 است 2 سی سی از الکل را بر روی شیر ریخته و به هم میزنیم باید مخلط شیر و الکل یک دست باشد و ایجاد لختگی نکند.اولین بار که 2 سی سی الکل اضافه می کنیم تست 1 به 1 است برای بار دوم که الکل اضافه می گردد تست 2 به 1 است.
طریقه ساخت الکل 68:
ار الکل 96 و آب مقطر استفاده می کنیم به این ترتیب که 350 میلی لیتر از الکل را برداشته و در درون استوانه ریخته سپس 150 میلی لیتر آب مقطر به آن اضافه می کنیم سپس الکل سنج را وارد استوانه کرده و به هم میزنیم.مدتی صبر کرده و درجه آن را می خوانیم.اگر مقدار دیده شده کمتر از 68 بود الکل اضافه کرده و اگر بیشتر باشد باید آب مقطر اضافه گردد.
آزمایش تست اسیدیته:
برای کهنگی و تازگی شیر استفاده می شود و این تست بهتر از تست الکل است.
مقدار اسیدیته شیر باید بین 16.5-13.5 باشد.به این طریق که با پیپت 10 سی سی مقدار 10 سی سی شیر را برداشته و در درون بشر ریخته و از معرف فنل فتالین استفاده می کنیم به این صورت که 3 تا 4 قطره فنل فتالین بر روی شیر ریخته و به هم میزنیم و سپس با پیپت 2 سی سی مقدار 2 سی سی تیترازول سود 0.1 نرمال برداشته و قطره قطره ضافه می کنیم به محض تغییر رنگ مقدار اسیدیته آن را از روی پیپت می خوانیم.
طریقه ساخت فنل فتالین:
1 گرم فنل فتالین را در 100 سی سی الکل 96 درجه مخلوط می کنیم.
طریقه ساخت اسیدیته:
نرمال خریده و در درون بالن ریخته و سپس به وسیله آب آن را به حجم 1 لیتر می رسانیم.سپس Nتیترازول
مقدار111.11 سی سی از آن را برداشته و در داخل بالن ریخته و دوباره حجم آ را با آب به حجم 1 لیتر می رسانیم.برای تیترازول 0.1 نرمال عدد مشخصه را در 0.9 ضرب می کنیم ولی برای 1 نرمال عدد مشخصه نشان دهنده اسیدیته است.(تیترازول 0.1 نرمال خاصیت بیشتری دارد چون مقدار خریداری شده آن کمتر بوده و مستقیما پس از به حجم رساندن آن به 1 لیتر استفاده می شود بنابر این زودتر تمام می شود)
تست پس از جوش:
ابتدا اسیدیته شیر را اندازه می گیریم سپس 20 سی سی شیر را در درون بشر ریخته و می گذاریم روی شعله تا بجوش بیاید تا اگر جوش شیرین اضافه شده تبخیر گردد(اگر به شیر جوش شیرین اضافه شده باشد هر چی الکل بر روی شیر بریزیم لخته نمی شود)سپس برای بار دوم اسیدیته آن را اندازه می گیریم باید اختلاف آن با مقدار اولی بیشتر از 2 نباشد در غیر این صورت یعنی به شیر جوش شیرین اضافه گشته استو شیر قابل مصرف نمی باشد.
دانسیته شیر:
استوانه مدرج را شیر ریخته و دانسیته متر را در درون آن قرار می دهیم سپس بقیه شیر را اضافه می کنیم تا
سر ریز شود عدد نشان دهنده آن اندازه اسیدیته شیر است که باید بین 29 تا 31 باشد اگر زیر 29 باشد یعنی آب به شیر اضافه شده است و بالای 31 یعنی مواد افزودنی اضافه گردیده است.(استفاده از دانسیته متری که دما را نشان دهد بهتر است)
آنالیز شیر توسط دستگاه اکومیلک:
مقداری از شیر را برداشته و در درون کیت مخصوص دستگاه ریخته و زیر دستگاه اکومیلک قرار داده و سپس دستگاه را روشن می کنیم .بر روی دستگاه نمایشگرهای زیر وجود دارد که باید بین اعداد زیر باشد:
1)چربی:4-2.8
2)آب اضافه:0 (در تابستان ها که گاوها زیاد آب می خورند باید زیر 5 باشد)
3)پروتئین:نباید کمتر از 9.2 باشد
4)ماده خشک:8-7
5)دانسیته:32-29
نکته:اگر نمک به شیر اضافه شود درصد آب را می پوشاند از مقدار ماده خشک متوجه می شویم که آب اضافه شده است یا که نه.
دستگاه ها:Cip
ابتدا آب ولرم را در دستگاه جمع آوری شیر ریخته در درون طشت ریخته و دتگاه را روشن می کنیم تا یک دور بچرخد(آب گرم شیر را منعقد می کند و برای شستشو مناسب نمی باشد) سپس از سود 1.5 درصد استفاده می کنیم(100 کیلو آب به اضافه 1.5 کیلو آب)به مدت 15 دقیقه می گذاریم بچرخد و بعد از آن دوباره آب ریخته و می گذاریم 10 دقیقه بچرخد.برای اطمینان از خروج سود از فنل فتالین استفاده می کنیم. به این صورت که چند قطره فنل فتالین در درون طشت ریخته اگر صورتی نشد نشاندهنده عدم وجود سود است و سود کامل خارج گشته است.
با سود 1.5 در صد یک روز در میان استفاده می شود.Cip
با اسید 1 درصد هفته ای 1 بار انجام می شود.
استفاده از دستگاه آنتی بیوتیک:
شیری که به مرکز جمع آوری آورده می شود باید مشخص گردد که آنتی بیوتیکی اضافه گشته است یا نه چون اگر آنتی بیوتیک به شیر اضافه شده باشد یک سری مشکلات را برای انسان به وجود می آورد و همینطور ماستی که از این شیر درست می شود نمی بندد.
مثلا در بیماری ورم پستان که از آنتی بیوتیک استفاده می شود نباید این شیر وارد مرکز شود و شیر به مدت 5 تا 7 روز دور باید ریخته شود.
در دستگاه آنتی بیوتیک از دو نوع کیت استفاده می شود:
1)کپن:که 3 ساعته است
2)بتا استار:5 تا 6 دقیقه است
از کپن در در کارخانه ها استفاده می شود و آنتی بیوتیک ها را در سطح وسیع تری نشان می دهد اما ما از بتا استار در مرکز استفاده می کنیم.دمای بتا استار باید 47.5 باشد.
روش کار: مقداری از شیر را به وسیله سمپلر برداشته و در درون کیت آنتی بیوتیک ریخته و در درون دستگاه قرار می دهیم. 3 دقیقه تامل می کنیم بعد از 3 دقیقه کاغذ مخصوص آنتی بیوتیک را در درون آن گذاشته و خوب تکان می دهیم و می گذاریم 3 دقیقه بماند پس از این مدت اگر دو خط نشان به رنگ صورتی در بیاید نشان دهنده عدم وجود آنتی بیوتیک در شیر است.ولی اگر به رنگ صورتی در نیاید یعنی شیر حاوی آنتی بیوتیک است و شیر برگشت می خورد
تست بار میکروبی:
برای بار میکروبی از آزمایش کلی استفاده می کنیم در این آزمایش از محیط کشت کانت آگار استفاده می کنیم.
روش تهیه محیط کشت: 22.5 گرم محیط کشت+ 1 لیتر آب مقطر
به وسیله ترازو دجیتال محیط را اندازه گرفته و در ارلن می ریزیم سپس 1 لیتر آب مقطر به آن اضافه کرده و به هم می زنیم.این محیط را چند دقیقه می گذاریم به جوش بیاید تا محیط کشت شفافی حاصل گردد سپس به وسیله پنبه سر آن را پوشانده و دور آن را فویل پیچیده و در اتوکلاو قرار می دهیم.
سپس از قرص رینگر یکی برداشته در 500 سی سی آب مقطر می ریزیم و سپس در بالن کاملا به هم می زنیم تا مخلوط شود سپس با پیپت 10 سی سی ،9 سی سی از محلول رینگر را برداشته و در لوله های آزمایش ریخته(برای هر شیر تقریبا 5 لوله آزمایش را به این طریق پر می کنیم)سس لوله ها را در بشر گذاشته و دور آن را فویل گرفته و در اتوکلاو قرار می دهیم.
سر سمپلر 0.1 و 1 را در بشر گذاشته و در آن را نیز فویل گرفته و در اتوکلو قرار می دهیم.
روش کار با اتوکلاو:
از آب مقطر استفاده می کنیم تا جرم نگیرد به این طریق که آب مقطر را تا خط نشان ریخته و سپس ظرف مخصوص آن را قرار داده و کلیه وسایل آماده را در اتوکلاو قرار می دهیم و سر آن را به دقت می بندیم.پس از پایان یافتن کار و سرد شدن توسط شیر تخلیه تعبیه شده در پایین اتوکلاو آب مقطر را خارج می کنیم.
استریل کردن در دمای 121.5 به مدت 20 دقیقه صورت می گیرد.
Heater:چراغی است که بعد از روشن شدن دستگاه روشن می شود
Stril:هنگامی که استریل کردن شروع می شود این چراغ روشن می گردد
Stril end:پس از پایان یافتن استریل کردن این دکمه را می زنیم
پس از خارج سازی محیط کشت از اتوکلاو باید دمای آن را پایین بیاریم محیط را به اتاق مخصوص کشت که از قبل توسط چراغ یو وی استریل شده و کف آن نیز توسط پاک کننده ها تمیز گشته برده و توسط سرنگ 2 سی سی از شیر را برداشته و 1 سی سی از آن را در داخل محلول رینگر ریخته سپس 5 لوله آزمایش را آورده و بر روی هر لوله توسط چسب شماره مخصوص را زده و سپس 1سی سی از شیر را در درون لوله اول ریخته و سپس به وسیله انبر استریل سر سمپلر یک را برداشته و به سمپلر متصل کرده و به وسیله سمپلر ا سی سی از لوله اول را برداشته و در لوله دوم می ریزیم و به همین طریق 3 لوله بعدی را 1سی سی از لوله قبلی برداشته و در لوله بعدی می ریزیم.سپس پلت استریل یک بار مصرف را آورده و شماره گذتری کرده سپس از لوله سوم چهارم پنجم که بار میکروبی کمتری دارد به وسیله سمپلر 0.1 سی سی از لوله پنجم برداشته وارد پلت اولی می کنیم سپس از لوله چهارم به پلت دومی و از لوله سوم به پلت سومی ریخته.سپس محیط کشت را آورده و بر روی پلت ها ریخته و به صورت هشت انگلیسی تکان می دهیم و سر پلت را به وسیله چسب می بندیم میگذاریم تا خشک شود و بعد آن را به صورت برعکس به مدت 2 روز در انکوباتور می گذاریم و پس از خارج کردن تعداد کلونی ها را می شماریم.
مثلا در پلتی که از لوله پنجم برداشتیم اگر 5 تا کلونی دیدیم به این طریق محاسبه می کنیم:
5× 10×
چون 0.1 سی سی برداشته ایم و باید 1 سی سی باشد در 10 ضرب می کنیم.
- نمونه گیری از شیر
نمونه ایی كه برای آزمایش انتخاب می شود ، باید در بر گیرنده تمام خصوصیات شیر مورد آزمایش باشد و نمونه گیری به طریقی انجام گیرد كه شیر به میكروب ها و مواد شیمیایی آلوده نشود .
یكی از آزمایش های متداولی كه در كارخانه های شیر انجام می گیرد ، اندازه گیری چربی شیر است . گاهی اوقات ، در كرگاه های بستنی سازی ، شیر خشك كنی ، پنیر سازی و ... برای تعیین قیمت شیر ، میزان مواد جامد آن نیز اندازه گیری می شود . علاوه بر این ، شیر در موارد زیر نیز ، تحت آزمایش قرار می گیرد :
1- شرایط جمع آوری و نگهداری شیر ، قبل از تحویل به كارخانه
2- احتمال افزوده شدن آب به شیر
3- كیفیت پاستوریزه شدن و استریلیزه شدن شیر
به علت وجود اختلاف بین وزن مخصوص سرم و چربی شیر ، گلبولهای چربی شیر ، دائماً در سطح قرار می گیرند . بنابر این همیشه قبل از نمونه گیری باید شیر را كاملاً مخلوط كرد . برای این كار ، اگر مقدار شیر زیاد نباشد ، آن را از یك پیمانه به پیمانه دیگر می ریزند . برای حجم های زیاد ، از همزن استفاده می كنند . در مورد تانك های بزرگ شیر ، باید به وسیله نمونه بردار مخصوص از چند قسمت تانك نمونه های كوچك برداشته و سپس آن ها را با یكدیگر مخلوط كرد .
به هنگام نمونه گیری ، باید به نكات زیر توجه نمود :
1- برای نمونه گیری از ظروف استیل استفاده نمود
2- دستها نمیز و خشك باشد
3- نمونه باید فوراً سرد و خشك شود و در دمای 4/4درجه نگهداری شود . همچنین باید از یخ زدن نمونه جلوگیری كرد . درجه حرارت شیر باید در تمام قسمت های نمونه گیری یادداشت شود .
4- باید نمونه گیر را قبل از وارد كردن به شیر ، با محلول ضد عفونی كننده شست .
2- اندازه گیری اجزای شیر
1-2 – اندازه گیری چربی شیر به روش ژربر
اساس آزمایش : چربی موجود در شیر به صورت ذراتی است كه توسط غشای پروتئینی احاطه شده است . در این روش ، با پاره كردن غشا پروتئینی با كمك اسید سولفوریك غلیظ ، ذرات چربی را آزاد كرده و سپس با استفاده از نیروی گریز از مركز ، این ذرات را جمع آوری كرده و در لوله استاندارد ( چربی سنج ) اندازه گیری می كنیم .
در این آزمایش ، از الكل ایزو آمیلیك برای پیشگیری از تشكیل ذرات ذغالی و همچنین تسریع عمل اسید ، استفاده می شود .
مواد شیمیایی
1- اسید سولفوریك : باوزن مخصوص 815/1 و دمای 15 درجه یا اسید سولفوریك 90 -91%
2- الكل آمیلیك : باید خالص و بی رنگ باشد .
وسایل لازم
1- چربی سنج ژربر : چربی سنج از یك مخزن استوانه ای، یك ستون مدرج و یك حباب تشكیل شده است . ستون مدرج معمولاً ، بر حسب در صد ، از صفر تا 8 درجه بندی شده است .
2- چوب پنیه مخصوص چربی سنج و میخ های مربوطه .
3- پیپت 11 میلی لیتری مخصوص شیر .
4- پیپت 10 میلی لیتری حباب دار مخصوص اسید سولفوریك .
5- پیپت یك میلی لیتری حباب دار مخصوص الكل آمیلیك .
6- سانتریفوژ ژربر با سرعت متوسط 1000 – 1200 دور در دقیقه .
7- حمام آب گرم با دستگاه تنظیم حرارت : دمای آب باید روی 65 -70 درجه تنظیم شود
روش آزمایش
1-ابتدا دمای همه نمونه ها را به 20 درجه برسانید . سپس ، جربی سنج را در جای مخصوص طوری قرار دهید كه حباب آن به طرف پایین باشد .
2- ده میلی لیتر اسید سولفوریك را طوری در چربی سنج بریزید كه قسمت بالای دستگاه به اسید آغشته نشود
3- با یك پیپت 11 میلی لیتری ، 11 میلی لیتر شیر را به آهستگی در چربی سنج بریزید . شیر را از كنار دیوار چربی سنج طوری بریزید كه حتی الامكان از واكنش اسید با شیر جلو گیری شود .
4- یك میلی لیتر الكل آمیلیك به چربی سنج بیافزایید .
5- چوب پنبه های مخصوص چربی سنج را خیلی محكم در جای خود قرار داده و محتویات چربی سنج را به آرامی با یك دیگر مخلوط كنید تا پروتئین شیر كاملاً حل شود .
6- چربی سنج را طوری در ساتریفوژ مخصوص این كار قرار دهید كه چوب پنبه آن به طرف پایین و حوباب آان به طرف مركز قرار گیرد آنگاه به مدت پنج دقیقه با سرعت هزار دور در دقیقه ساتریفوژ كنید .
7- چربی سنج را خارج كرده وبه مدت پنج دقیقه در حمام آب 60 درجه قرار دهید .
8- درصد چربی شیر را از روی ستون مدرج چربی سنج بخوانید. با حركت دادن چوب پنبه بوسیله میخ مخصوص ، می توان ستون چربی را طوری جابجا كرد كه عمل خواندن آسانتر شود . هنگالم خواندن ونگ ستون چربی باید طلایی روشن وبدون ذرات معلق باشد .
2-2 – اندازه گیری ماده جامد و ماده جامد بدون چربی شیر
ماده جامد شیر معمولاً از طریق اندازه گیری وزن مخصوص شیر و با استفاده از لاكتو متر محاسبه می شود و نیز ماده جامد بدون چربی شیر ، با استفاده از درصد چربی به وزن مخصوص شیر ، قابل محاسبه است .
لاكتومتر
لاكتومتر نوعی هیدرو متر كه درجه بندی آن ، وزن مخصوص شیررا با تعین نسبت وزنی آب و شیر در واحد حجم و دمای معین نشان می دهد . این كار بر اساس جابجایی مقدار مایع هم وزن یك جسم شناور ورابطه چگالی یك محلول با كل ماده جامد موجود در آن محلول ، انجام می شود . ماده جامد شیر را چربی و سایر مواد جامد از قبیل پروتئین ها ، لاكتوز ، املاح و… تشكیل می دهند .وزن مخصوص چربی شیر حدود 93/0 و وزن مخصوص ماده جامد بدون چربی آن 5/1 گرم است . بنابراین وزن مخصوص یك نمونه شیر بستگی به نسبت چربی و ماده جامد بدون چربی آن دارد متداول ترن نوع لاكتومتر بادرجه بندی دقیق ، لاكتومتر كوون است كه بر حسب درجه بندی كوون مدرج شده است . تقسیمات از 15تا40 با دقت 1/0 اعشاراست كه مطابق وزن مخصوص 015/1 تا 040/1 می باشد .
وسایل لازم
1- لاكتومتر كوون
2- استوانه مدرج
روش آزمایش
1- نمونه شیر را یك ساعت قبل از آزمایش در دمای 10 تا 5 درجه نگهداری می كنند سپس در آب سرد قرار داده و دما را به تدریج به 16 درجه برسانید .
2- شیر را مخلوط كرده و سپس در یك استوانه مدرج با همان دما بریزید .
3- لاكتو متر را در شیر قرار داده وپس از آنكه قسمت باریك گردن آن كاملاً در شیر فرو رفت عدد بالای حلالی تشكیل شده را با دقت بخوانید . زمان قرار دادن لاكتو متر در شیر و خواندن آن باید بین سی ثانیه تا دو دقیقه باشد .
3-2- اندازه گیری پرو تئین شیر باروش جذب رنگ
مقدار پروتئین در شیر عاملی مهم در پنیر سازی و تعیین قیمت شیر است . در كارخانه های پنیر سازی ، شیر بر اساس مقدار پروتئین موجود در آن قیمت گذاری می شود . روش معمول برای اندازه گیری پروتئین روش كلدال می باشد كه روشی پیچیده و نیاز به زمان زیاد می باشد .
بعضی از رنگ ها می توانند گروه های قطبی پروتئین های دارای بار الكتریكی مخالف را جذب كنند . پروتئین های شیر به عنوان كاتیون ، عمل كرده و اگر ماده رنگی حاوی بار الكتریكی منفی را وارد شیر كنیم ، با پروتئین شیر تشكیل كمپلكس غیر محلول می دهد كه می توان از طریق سانتریفوژ با صافی می توان آن را از محیط خارج كرد و غلظت رنگ باقیمانده را كه جذب مولكول های پروتئین نشده را با اندازه گیری دانسیته اپتیك محلول تعیین كرد .
متداولترین رنگ های مورد استفاده عبارت اند از : آمیدوبلاك ، اورنج و اسید اورنج 12 .
مواد شیمیایی
1- امیدوبلاك
2- اسید سیتریك 3/0 مولار : 6/57 گرم اسید سیتریك در آب مقطر حل كرده و به حجم یك لیتر می رسانیم
3- محلول سیترات رنگی : 6165/0 گرم آمیدوبلاك را به یك لیتر اسید سیتریك 3/0مولار افزوده و به مدت 24 ساعت بماند . دانسیته این محلول 32/0 است .
روش آزمایش
1- با افزودن آب مقطر ، حجم 5 میلی لیتر از نمونه شیر مورد آزمایش را به 100 میلی لیتر برسانید .
2- پنج میلی لیتر از این محلول را با 10 میلی لیتر سیترات رنگی در یك لوله سانتریفوژ 15 میلی لیتری ریخته و مخلوط می كنیم .
3- به عنوان شاهد ، 5 میلی لیتر آب را با 10 میلی لیتر سیترات رنگی در لوله سانتریفوژ دیگری بریزید .
4- پس از 10 دقیقه ، لوله ها را با سرعت 2500 دور در دقیقه به مدت 5 ذقیقه سانتریفوژ كنید
5- در ظرف دیگری ، 3 میلی لیتر از محلول بالای لوله را با افزودن آب مقطر به 100 میلی لیتر رسانده و دانسیته اوپتیك آن را در طول موج 615 نانو متر اندازه بگیرید . سپس دانسیته شاهد را نیز اندازه بگیرید .
4-2- اندازه گیری پروتئین ، با روش تیتراسیون فرمل
برای اندازه گیری سریع پروتئین از این روش استفاده می شود . وقتی به شیر خنثی فرمالین اضافه شود ، اسید آزاد در محیط ظاهر می شود كه می توان آن را با قلیا تیتر كرد .مقدار اسید آزاد شده متناسب با مقدار پروتئین موجود در شیر است . بنابرا ین می توان مقدار پروتئین شیر را از حاصل ضرب مقدار اسید آزاد شده در یك فاكتور تجربی بدست آورد .
مواد شیمیایی
1- محلول هیدروكسید سدیم 1/0 نرمال بدون قرمالدئید .
2- محلول الكلی فنل فتالئین : حجم 5/0 گرم فنل فتالئین را با افزودن الكل 96 % به 100 میلی لیتر برسانید .
3- محلول اكسالات پتاسیم : 25 گرم اكسالات پتاسیم خنثی را با افزودن آب مقطر ، به 100 میلی لیتر برسانید
4- فرمالین 40 %
روش آزمایش
1- به ده میلی لیتر از شیر نمونه ، 5/0 درصد و 4/0 میلی لیتر اكسالات پتاسیم اشباع شده خنثی افزوده و به خوبی به هم بزنید .
2- مخلوط را پس از چند دقیقه ، با هیدروكسید سدیم 1/0 نرمال ، خنثی كنید تا رنگ ارغوانی ظاهر شود .
3- دو میلی لیتر فرمالین به مخلوط افزوده ، كاملاً مخلوط كرده و بگذارید به مدت چند دقیقه بماند . اسید نهایی تولید شده را با هیدروكسید سدیم 1/0 تیتر كنیدتا رنگ ارغوانی اولیه ظاهر شود (a میلی لیتر )
4- برای انجام آزمایش شاهد ، 2 میلی لیتر فرمالین را به 10 میلی لیتر آب اضافه كرده و با میلی لیتر ) . Bهیدروكسید سدیم 1/0 نرمال تیتر كنید (
محاسبه
مقدار پروتئین موجود در شیر برابر است با :
7/1 = در صد پروتئین (a-b)
= میلی لیتر هیدركسید سدیم مصرفی برای نمونه . a
= میلی لیتر هیدروكسید سدیم برای شاهد . b
5-2- اندازه گیری لاكتوز شیر
مواد شیمیایی
1- محلول غلیظ فنیل هیدرازین: یك گرم فنیل هیدرازین هیدرو كراید را در 80 میلی لیترآب حل كرده ،5 گرم متابی سولفید سدیم به ان افزوده وبه حجم 100 میلی لیتر برسانید . می توانیدمحلول را در شیشه تیره رنگ ، به مدت یك ماه نگهداری كنید
2-محلول كاربردی: حجم 10 میلی لیتر از محلول بالا را با افزودن اسید استیك گلاسیال به 100 میلی لیتربرسانید . این محلول باید در روز ازمایش تهیه شود .
3- محلول رسوب دهنده پروتئین : محلول 2%استات روی در آب .
4- محلول استاندارد لاكتوز:یك گرم لاكتوز رادرمحل اسیدبنزوئیك(2/0 %درآ ب)حل كرده و با افزودن محلول اسید بنزوئیك آن را به 100 میلی لیتر برسانید. یك میلی لیتر از این محلول حاوی10 میلی گرم لاكتوز است .
در یك فلا سك حجمی ، حجم 5 میلی لیتر از این محلول را با افزودن اسید بنزوئیك 2/0 % به 100 میلی لیتر برسانید . یك میلی لیتر از این محلول ، حاوی 5/0 میلی گرم لاكتوز است .
روش آزمایش
1- یك میلی لیتر شیر را در یك فلاسك حجمی 100 میلی لیتری ریخته ، یك میلی لیتر محلول استات روی به آن افزوده و با اضافه كردن آب حجم آن را به 100 میلی لیتر برسانید پس از 5 دقیقه آن را صاف كنید .
2- 5/0 میلی لیتر از محلول صاف شده را به یك لوله آزمایش پیركس منتقل كرده ، 5 میلی لیتر از محلول كاربردی فنیل هیدرازین به آن افزوده و به خوبی به هم بزنید . سپس لوله را به مدت یك ساعت در حمام آب جوش قرار دهید .
3- به همین ترتیب ، یك آزمایش شاهد نیز انجام دهید ، با این تفاوت كه به جای 5/0 میلی لیتر از محلول صاف شده ، 5/0 میلی لیتر آب اضافه كنید .
4- محلول درون لوله ها را سرد كرده و دانسیته اپتیك آنها را در طول موج 370 نانو متر بخوانید . دانسیته اپتیك محلول شاهد را از دانسیته اپتیك نمونه كم كنید .
غلظت لاكتوز در محلول استاندارد × تفاضل دانسیته نمونه و شاهد
میلی گرم لاكتوز در میلی لیتر شیر = دانسیته اپتیك محلول استاندارد
3- تعیین كیفیت شیر
1-3- اسیدیته شیر
اسیدیته شیر و فراورده های آن از طریق تیتراسیون و یا اندازه گیری PH تعیین می شود،
عدد اسیدیته می تواند تازگی یا كهنگی شیر كیفیت جابه جایی نگهداری آن و همچنین میزان باكتری های موجود در آن را به طور تقریبی نشان دهد . اسیدیته شیر تازه برابر با 13/0 – 18/0 بر حسب در صد اسید لاكتیك است . شیر تازه حاوی اسید لاكتیك نبوده و این اسیدی ته نشان دهنده پروتئین ها و فسفات های موجود در شیر است . در اثر تخمیر میكروبی ، قند موجود در شیر ( لاكتوز ) تبدیل به اسید لاكتیك شده و اسیدیته شیر را افزایش می دهد .
مواد شیمیایی
1- هیدروكسید سدیم 1/0 نرمال : 001/4 گرم هیدروكسید سدیم را در آب مقطر حل كرده و حجم آ ن را با افزودن آب ، به 1000 میلی لیتر برسانید
2- فنل فتالئین 1% : یك گرم فنل را در الكل اتیلیك 95 % حل كرده و حجم آن را با افزودن الكل ، به 100 میلی لیتر برسانید .
روش آزمایش
1- 18 گرم شیر را با پیپت مخصوص در یك ارلن مایر ریخته و همین مقدار آب بدون گاز كربنیك به آن بیافزایید
2- پنج تا هشت قطره شناساگر فنل فتالئین به آن افزوده و با هید روكسید سدیم 1% نرمال استاندارد شده تیتر كنید
3- با ظاهر شدن رنگ ارغوانی ، تیتراسیون را متوقف كرده و مقدار هیدروكسید سدیم مصرفی را یادداشت كنید .
اسیدیته شیر را بر حسب در صد اسید لاكتیك محاسبه كنید :
اسیدیته بر حسب در صد اسید لاكتیك= 100×009/0 ×میلی لیتر هیدروكسید سدیم
گرم وزن نمونه
تعیین PH شیر
تعیینΡΗ شیر ، یكی دیگر از راه های اندازه گیری اسیدیته شیر است .Η Ρ شیر تازه بین 5/6 -8/6 است و یا یالا رفتن اسیدیته شیر ، ΡΗ آن كاهش می یابد . برای تعیینΗ Ρ شیر می توان از كاغذ های مخصوص ΡΗ و یا ΡΗ سنج های الكتریكی دارای الكترود مناسب استفاده كرد .
2-3- آزمایش االكل
معمولاً ، افزودن الكل به شیر ترش شده ، موجب انعقاد آن می شود . از این خاصیت می توان برای تعیین كیفیت شیر استفاده كرد . البته عواملی مانند بیماری ورم پستان گاو ، وجود رنین و كلستروم نیز باعث انعقاد شیر می شود
مواد شیمیایی
محلول الكل 75% ( 79 قسمت الكل 95 % و 21 قسمت آب مقطر ) ،
روش آزمایش
1- الكل 75% و شیر مورد آزمایش را با حجم های مساوی در یك لوله آزمایش بریزید .
2- لوله ازمایش را به خوبی تكان دهید ، اگر شیر لخته شد ، جواب آزمایش مثبت است .
3-3- آزمایش جوش
یكی دیگر از آزمایش های كنترل كیفیت شیر ، ازمایش جوش است . شیرهای ترش شده در اثر حرارت لخته می شوند .
روش آزمایش
5 میلی لیتر از شیر مورد آزمایش را در یك لوله آزمایش ریخته و در حمام آب جوش به مدت 5 دقیقه ، حرارت دهید . اگر كیفیت شیر پایین باشد ، منعقد می شود . در غیر این صورت ، شكل ظاهری آن تغییر نمی كند .
4-3- آزمایش احیای متیلن بلو
یكی از آزمایش های تعیین كیفیت شیر كه با آن تعداد باكتری های موجود در شیر خام تخمین زده می شود ، آزمایش احیای متیلن بلو است .
اساس این آزمایش مبتنی بر این است كه باكتری های موجود در شیر در دمای مناسب به سرعت رشد كرده و اكسیژن محیط را مصرف كنند در اثر مصرف اكسیژن ، حالت شیمیایی محیط تغییر كرده و پتانسیل اكسیداسیون و احیاء پایین می آید . برای تخمین زدن میزان فعالیت باكتری ها ، متیلن بلو ( شناساگر حالت اكسیداسیون و احیا ء ) به شیر افزوده می شود . این شناساگر در ابتدا رنگ آبی دارد . اما پس از مصرف شدن اكسیژن محیط توسط باكتری های موجود در شیر رنگ خود را از دست داده و بی رنگ می شود .
به طور كلی ، طول مدت احیاء با تعداد باكتری های موجود در شیر نسبت عكس دارد . یعنی هر چه تعداد باكتری ها زیاد تر باشد زمان كمتری برای تغییر رنگ متیلن بلو لازم است . برای تسریع رشد باكتری های موجود در شیر و كاهش طول مدت آزمایش ، پس از افزودن شناساگر ، باید نمونه شیر را در دمای كنترل شده قرار داد .
مواد شیمیایی
قرص های تیوسیانا ت متیلن بلو : قرص های استاندارد كه هریك حاوی 8/8 میلی گرم رنگ متیلن بلواست .
طرز تهیه محلول رنگ
در یك ارلن مایر 200 میلی لیتر آب مقطر جوشا نده و با یك انبرك استیل ،یك قرص متیلن بلو را درآن حل كنید. قبل از سرد شدن آب،قرص باید كاملأ حل سده باشد.میزان مصرف این محلول 1/0مقدار نمونه (بر حسب میلی لیتر) است. این محلول باید در ظرف شیشه ای تیره رنگ و جای خنك نگهداری شود.
روش آزمایش
1- 10میلی لیتر از شیر خام مورد آزمایش را دریك لوله آزمایش استیریل در داربریزید.
2- یك میلی لیتر محلول تیوسیانات متیلن بلو را به خوبی با آن مخلوط كنید.
3-به عنوان محلول كنترول ،درلوله ازمایش دیگری 10میلی لیتر شیر استیریل ریخته و یك میلی لیتر محلول متیلن بلو را به خوبی با ان مخلوط كنید
4-لوله ها را در حمام آب 35-37 درجه سانتیگراد قرار داده و هر 5 دقیقه یك بار، آن ها رااز نظر تغییر رنگ كنترل كنید . اگر پس از نیم ساعت ،هیچ تغییر رنگی صورت نگرفت،هر یك ساعت یك بار آن ها را كنترل كنید.
نتبجه آزمایش
مدت زمان برای بی رنگ شدن متیلن بلو به عنوان احیای شیر در نظر گرفته می شود. هر چقدر این مدت طولانی تر باشد ،شیر مورد آزمایش از كیفیت بهتری برخور دار است.
جدول زیر درجه بندی كیفی شیر را نشان می دهد:
|
درجه بندی شیر |
زمان لازم برای بی رنگ شدن متیلن بلو |
تعداد تقریبی باكتری ها در یك میلی لیتر شیر |
|
خوب |
بیش از 8 ساعت |
كمتر از 500000 |
|
نسبتأ خوب |
6-8 ساعت |
1000000-4000000 |
|
قابل قبول |
2-6 ساعت |
4000000-20000000 |
|
بد |
كمتر از 2 ساعت |
بیش از 20000000 |
4- تشخیص وجود عوامل نگهدارنده و مواد افزودنی در شیر
دربعضی موارد، برای جلوگیری از تكثیر میكروبی و حفظ كیفیت بهتر قبل ازورود به كار خانه ، مواد نگهدارنده به شیر افزوده می شود ، در صورت وجود چنین شكی ، شیر را از نظر دارا بودن مواد شیمیایی زیر آزمایش می كنند :
1-4- فرمالین
وقتی به شیر حاوی فرمالین ، كلرید فریك همراه با یك اسید قوی ( مانند اسید سولفوریك ) اضافه شود ، در اثر حرارت ، رنگ بنفش حاصل خواهد شد .
مواد شیمیایی
1- اسید سولفوریك غلیظ .
2- كلرید فریك 5/2 در صد .
روش آزمایش
در یك لوله آزمایش ، 5 میلی لیتر از شیر مورد آزمایش و معادل آن آب ریخته و 3 تا 4 میلی لیتر اسید سولفوریك غلیظ به آن بیافزایید ، سپس دو قطره كلرید فریك به محلول اضافه كرده و پس از مخلوط كردن ، تا نقطه جوش حرارت دهید . ظاهر شدن رنگ بنفش نشان دهنده وجود فرمالین در شیر است .
2-4- آب اكسیژنه
افزودن آب اكسیژنه به شیر باعث كند شدن رشد باكتری های شیر شده و ترش شدن شیر را به تعویق می اندازد . اگر به شیر كه حاوی آب اكسیژنه است گائیاكل اضافه شود ، در حضور آنزیم پراكسید ، رنگ آن تغییر كرده و در نتیجه ، می توان به وجود آب اكسیژنه پی برد . اگر در اثر حرارت یا ترش شدگی ، آنزیم پراكسیداز از بین رفته باشد می توان مقدار شیر تازه را كه دارای این آنزیم است به شیر مورد آزمایش اضافه كرد .
مواد شیمیایی
گائیاكل ( محلول اشباع شده 2 در صد )
روش آزمایش
یك میلی لیتر از شیر مورد آزمایش و یك میلی لیتر از شیر معمولی را با یك میلی لیتر گائیاكل در یك لوله آزمایش ریخته و بخوبی مخلوط می كنیم . در صورتی كه آب اكسیژنه به به شیر اضافه شده باشد ، در مدت كوتاهی رنگ شیر صورتی می شود ، در غیر این صورت تغییر رنگی مشاهده نمی شود . اگر پس از افزودن آب اكسیژنه شیر حرارت دیده باشد ، آزمایش منفی خواهد بود .
3-4- اسید سالیسیلیك
چنانچه اسید سالیسیلیك در شیر باشد با كلرید فریك تولید رنگ ارغوانی می دهد . این رنگ تحت تاثیر رنگ پروتئین های شیر به خاكستری تبدیل می شود .
مواد شیمیایی
كلرید فریك 26 در صد ، با وزن مخصوص 26/1 =d
روش آزمایش
10 میلی لیتر از شیر مورد نظر را در لوله آزمایش ریخته ، 5 قطره كلرید فریك افزوده و بخوبی مخلوط كنید . در صورتی كه اسید سالیسیلیك در شیر باشد شیر به رنگ خاكستری با سایه ارغوانی در خواهد آمد .
4-4- آنتی بیوتیك ها
موارد استعمال : مقدار بسیار كمی ازآنتی بوتیكی كه برای درمان ورم پستان گاو به كار میرود تا 3 روز پس از آخرین مصرف در شیر گاو وجود داشته باشد . در ضمن اگر به جیره غذایی حیوان آنتی بیوتیك افزوده شده باشد شیر حیوان ، آلوده به آنتی بیوتیك خواهد بود . وجود آنتی بیوتیك در شیر دو عارضه زیر را موجب می شود
1- آنتی بیوتیك از رشد باكتری های مفید كه تولید اسید لاكتیك می كنند جلوگیری می كند . بنابر این ، نمی توان مواد لبنی تخمیری از قبیل پنیر ، ماست از چنین شیری تهیه كرد .
2- چون بعضی افراد به آنتی بیوتیك( مخصوصاً پنی سیلین ) حتی به مقدار بسیار كم ، حساسیت دارند . مصرف چنین شیری باعث بروز علائم حساسیت در پوست و دستگاه گوارش می شود .
دو روش متداول برای تشخیص آنتی بیوتیك ها یكی روش شیمیایی ، دیگری روش میكروبیولوژی است .
روش شیمیایی
در این روش از شناساگر تری فنیل تترا زولیوم كلرید ( C.T.T ) استفاده می شود .
مواد شیمیایی
1- محلول 1 % تری فنیل تترا زولیوم كلرید
2- محیط كشت آلوده به باكتری استرپتو كوكوس ترموفیلوس
روش آزمایش
1- شیر مورد آزمایش را به مدت 20 دقیقه در دمای 60 درجه حرارت دهید . به این ترتیب مواد میكروب كش طبیعی شیر از بین می رود
2- سپس شیر را با باكتری استرپتو كوكوس ترموفیلوس آلوده كرده و به مدت یك و نیم ساعت در اینكو باتر با دمای 44 درجه قرار میدهیم ، همین عمل را در مورد شیر بدون آنتی بیوتیك انجام می دهیم (نمونه شاهد )
3- یك میلی لیتر از محلول بی رنگ تری فنیل تترا زولیوم كلرید را هم به شیر مورد آزمایش و هم به نمونه شاهد اضافه كرده و یك ساعت در اینكو باتور با دمای 44 درجه قرار دهید .
نتیجه آزمایش
در صورتی كه باكتری موجود در محیط فرصت رشد داشته باشد ، شناساگر تری فنیل تترا زولیوم كلرید موجود در شیر تبدیل به فرمازون قرمز رنگ شده و رنگ شیر صورتی می شود . وجود آنتی بیوتیك ها در شیر از رشد میكروب ها جلوگیری كرده در نتیجه از تشكیل فرمازون جلوگیری شده و در شیر هیچ تغییر رنگی به وجود نمی اید بنابر این نمونه شاهد همیشه به رنگ صورتی در می آید
پنی سیلین
اگر نتیجه آزمایش وجود آنتی بیوتیك در شیر مثبت یاشد می توان شیر را از نظر عدم وجود پنی سیلین آزمایش كرد .
روش آزمایش
مقداری از شیر مورد آزمایش را برداشته ، 200 واحد بین المللی آنزیم پنی سیلیناز به آن اضافه كرده و آزمایش قبل را تكرار كنید .
نتیجه ازمایش
سفید شدن رنگ محتویات لوله آزمایش نشان دهنده وجود پنی سیلین و ارغوانی شدن آن نشان دهنده نبودن پنی سیلین در شیر است .
روش تخمیر
اساس آزمایش : همان طور كه قبلاً اشاره شد وجود آنتی بیوتیك در شیر از رشد باكتری های لاكتیك در محصولات لبنی تخمیری جلوگیری می كند . بر همین اساس می توان به وجود یا عدم وجود آنتی بیوتیك ها در شیر پی برد .
روش آزمایش
1- شیر مورد آزمایش و یك شیر بدون آنتی بیوتیك شاهد را در دو لوله آ زمایش به مدت 15 دقیقه تا دمای 90 درجه حرارت دهید سپس آنها را سرد كرده و به دمای 45 درجه برسانیم
.2- هر دو نمونه را با 2 % مایه ماست مخلوط كرده و بخوبی به هم بزنید .
3- نمونه ها را به مدت 3 ساعت در اینكو باتور با دمای 43 درجه قرار دهید .
4- پس از 3 ساعت لوله ها را از اینكو باتور خارج كرده و به مدت یك ساعت در یخچال با دمای 4 درجه قرار دهید .
5- ویسكوزیته ماست تولید شده در هر دو لوله را می توان با رها كردن دو سنگ جوش و مقایسه سرعت پایین امدن آنها در لوله ها تعیین كرد .
نتیجه ازمایش
در صورتی كه شیر مورد آزمایش حاوی آنتی بیوتیك باشد ، ماست به وجود آمده دارای بافتی ضعیف بوده و سنگ جوش به سرعت به ته لوله می رسد . در این آزمایش باید دقت شود كه دو لوله ( نمونه شاهد و نمونه ) در شرایط یكسان باشند .
روش استفاده از دیسك
اساس كار به این ترتیب است كه میكروب های حساس به آنتی بیوتیك را در آگار كشت داده و دیسك های استاندارد را پس از آغشته كردن به شیر مورد آزمایش روی سطح آگار قرار می دهیم . سپس بشقاب های پطری را در اینكو باتور با دمای 37 درجه می گذاریم . چنانچه شیر حاوی آنتی بیوتیك باشد از رشد میكروب در اطراف دیسك جلوگیری كرده و هاله ایی در اطراف دیسك تشكیل می شود .
روش ازمایش
1- یك باكتری حساس مانند باسیلوس سبتیلوس را در بشقاب های پطری حاوی آگار مغذی ، كشت دهید .
2- دیسك های كاغذی به قطر نیم سانتیمتر را كه قبلاً استریل شده در شیر مورد آزمایش فرو برده ( كاملاً آغشته شود ) و در سطح آگار قرار دهید . دیسك ها باید كاملاً مماس با سطح آگار باشند .
3- بشقاب های پطری را در دمای 55 درجه به مدت دو و نیم ساعت یا دمای 37 درجه به مدت 4-6 ساعت قرار دهید .
نتیجه ازمایش
در صورتی كه در شیر آنتی بیوتیك وجود داشته باشد ، هاله ایی روشن در اطراف دیسك ایجاد می شود . قطر هاله ایجاد شده بسته به میزان و نوع آنتی بیوتیك تغییر می كند .
5-4- تشخیص آب افزودنی به شیر
روش اندازه گیری ضریب شكست نور سرم سولفات مس
چربی و پروتئین شیر از اجزای متغییر بوده و مواد معدنی و لاكتوز ، معمولاً از اجزای ثابت هستند . بنابر این ، خارج كردن پروتئین وچربی شیر باعث می شود كه یك تركیب یكنواخت تر به دست آید و سرم شیر برای تشخیص آب اضافی مناسب تر شود .
سرم شیر را می توان از طریق رسوب دادن پروتئین ها به وسیله كلرید كلسیم ، اسید استیك یا سولفات مس و صاف كردن محلول به دست آورد و ضریب شكست نور آن را اندازه گیری كرد .
مواد شیمیایی
محلول سولفات مس : 5/72 گرم سولفات مس كریستاله را در آب حل كرده و حجم آن را به یك می رسانیم .
روش آزمایش
4 حجم شیر را به یك حجم محلول سولفات مس اضافه كرده و پس از مخلوط كردن ، آن را صاف كنید . اولین محلول خارج شده از صافی را كه كدر است دور ریخته و ضریب شكست نور محلول را در دمای 20 درجه ، اندازه گیری كنید .
حداقل ارقام حاصله برای سرم مس تهیه شده از یك شیر معمولی عبارت است از :
36 = ضریب شكست نور دردمای 20 درجه سانتی گراد
00245/1 = وزن مخصوص
28/5 = در صد كل ماده جامد
تذكر
روش سولفات مس فقط در مورد شیر های تازه قابل اجرا است . اندازه گیری نقطه انجماد شیر با استفاده از كرایوسكوپ ، یكی دیگر از راه های تشخیص آب اضافه شده به شی
مطالب مشابه :
برنامه عملیاتی که هنرستانهای کشاورزی برای موفقیت می توانند اجرا نمایند.
گروه آموزش کشاورزی آموزش و پرورش کرمان گروه صنایع غذایی آموزش و پرورش استان
پیام جناب آقای جهانگیری مدیر کل محترم آموزش و پرورش استان کرمان به مناسبت روز دانشجو
پيام مديركل آموزش و پرورش استان كرمان به مناسبت روز دانشجو ابراهيم جهانگيري مدير كل آموزش
جلسه مدیران هنرستان های کشاورزی استان
گروه آموزش کشاورزی آموزش و پرورش کرمان - جلسه مدیران هنرستان های کشاورزی استان - معرفی
آزمایش های كیفی و كمی شیر
گروه تکنولوژی و گروههای آموزش متوسطه -فنی حرفه ای -کاردانش اداره کل آموزش و پرورش استان کرمان
سرپرست اداره كل آموزش و پرورش استان كرمان معرفی شد
اخباراستان کرمان معاون پرورشی و تربیت بدنی اداره كل آموزش و پرورش استان كرمان در این
نمونه سوالات
گروه آموزشی زمين شناسي استان کرمان سازمان آموزش و پرورش استان کرمان. آموزش علوم
دسترسی به لیست کتب فنی حرفه ای و کاردانش کشاورزی
گروه آموزش کشاورزی آموزش و پرورش کرمان گروه صنایع غذایی آموزش و پرورش استان
برچسب :
آموزش و پرورش استان کرمان