معماری اسلامی

معماری اسلامی

مسجد:

به معنای ، که در آن سجده گذاشته می شود وبسیاری از مواقع نیاز به ساختمان ندارد .

*ساخت مساجد در عربستان کنونی بدست آل صعود نوعی بازگشت به سنت پیامبر اسلام (ص) در اوایل رسالت ایشان است که در طی 1400 سال دچار دگرگونی شده است . اصل معماری مساجد بر اساس ایده های مساوات طلبانه،شمایل شکن ، درون گرا وساده وبی پیرایه بنا شده است .

مساجدی که بعدها ساخته شده اند

خواستگاه مسجد : ساخت اولین بنای اسلامی بدست پیامبر اکرم (ص) مسجد نبی در روند ایجاد وساخت مساجد بعد از آن تاثیری بسزایی داشته ودر بسیاری از مساجد دیگر که در صدر اسلام ساخته شده اند تقلید ، مشابه از همین الگو بودند اما همین بنای ساده ویژگی هایی همچون راحتی ، صرفه جویی در مکان وزمان وصرف هزینه های کمتر را برداشته است .

نکته : در زمان صدرمسیحیت ساخت کلیسا ها به شکل کنیسه ها با سیلیکایی ساخته شده اند .

نکته : معابر ساخته شده در ایران اغلب بر روی آتشکده ها ساخته شدند که آنها از قرار نگرفتن قبله در محورهای اصلی می توان تشخیص داد ، ولی در مسجدها قبله در محورهای اصلی می توان تشخیص داد .

تفاوت کلیسا ومسجد :

مسجد نبی خانه پیامبر اسلام (ص) در شهر مدینه با پلان مربع شکل که طول هر یک از اضلاع به طور متوسط 56 متر بوده ودارای سه ورودی بوده از سمت شمال ، غرب وشرق خانه پیامبر اسلام (ص) در ضلع شرقی این مربع واقع شده است که به صورت چند اتاق متوالی روبه حیاط باز می شوند محل برگزاری نماز در قسمت شمالی که به وسیله ستونک هایی که روی آن سقف شده که آن قسمت شمالی محل برگزاری نماز جماعت شده است .

سیر تکاملی مساجد :

ایران بیشترین تاثیر را در سیر تکاملی مساجد دارد . اولین مساجد ، مساجد شبستانی بودند وبعد با نوع تکامل یافته آن به مساجد تک ایوانی تبدیل شدند وبعد به مساجد دو ایوانی تبدیل می شوند وبعد مساجد چلیپایی ساخته می شود وبعد مساجد چهار ایوانی ساخته شده اند .

مقصوره : منظور از فضای زیر گنبد ( در بعضی جاها به شبستان هم مقصوره گفته می شود .)

در مساجد تک ایوانی ، سکوها وایوان ها وجود دارد . در مساجد دو ایوانی دارای دو ایوان است ویک قسمت آن در نور وقسمتی در سایه قرار دارد .مساجد چلیپایی تکامل یافته مساجد دو ایوانی هستند .

نکته : از ویژگی های مهم مساجد چهار ایوانی ، درون گرا هستند .

نکته : ویژگی های معماری اصیل ایرانی که بعدها بر معماری اسلامی تاثیر نهادند کدامند ؟ 1- مردم باری 2- خود بسندگی 3- نیارش 4-درون گرایی

5- پرهیز از بیهودگی 6- بهره گیری از مدل یا پیمون

1- مردم باری: بر اساس تناسب وقد و هیکل انسان مثلا یک در ساخته می شود .

2- خود بسندگی : استفاده از مصالح بومی ودر دسترس برای رسیدن به خود کفایی ونیازی به وارد کردن از دیگر نقاط نیست .

3- نیارش : همسان نمودن سازه بنائی با طراحی معماری وبلعکس

4- درون گرایی : اکثرا مناظر ، نورگیرها ودرها به داخل حیاط نگاه می کنند وهیچ ربطی به بیرون یا هیچ نوری از بیرون ندارند واکثرا درون گرا می باشند وفقط یک در ورودی به داخل وبقیه از داخل نور می گیرند .

5- پرهیز از بیهودگی : یعنی استفاده نکردن از کارهای اضافی که اصلا وجود آنها در بودن ویا نبودن آنان هیچ تاثیری ویا بهبودی آن نداشته باشد .

6- بهره گیری از مدل ویا پیمون : مهمترین مزیت آن می تواند گسترده نمودن طرح معماری بعد از احداث بنای باشد که در آینده صورت گیرد .

استفاده از فاصله های معین که معماری اسلامی در طول وعرض وارتفاع مضربی از این پیمون ها است برای رسیدن طراحی مدولار .

( در طراحی مدولار محاسبه سازه آسانتر ، هزینه های اجرایی کمتر ، تنوع شکلی بیشتر وامکان گسترش طرح نیز وجود دارد .) پیمون کوچک CM 93 وپیمون بزرگ CM 121

ائلمان مساجد :

قوس : عبارت است از ترکیبی از چندین کمان که عمق کم تر دارد . 1- قوس های تیزه دار

2- قوس های مازه دار

طاق : بیشتر از 70 نوع طاق داریم ، هر کدام یک شیوه ویک روش دارند .

گنبد :

· قوس های تیزه دار به دو قسمت تقسیم می شوند .1- تیزه دار کند 2- تیزه دار تند

· قوس های مازه دار به دو قسمت تقسیم می شوند .1- مازه دار هلالی 2- مازه دار بیضوی

· مازه دار بیضوی : دو نوع است 1- کند 2- تند

طاق آهنگ : طاقی است که در آن امتداد وقوس اولیه در یک راستا دیده می شود . طاق آهنگ 10 ها نوع است چون قوس های ما 10 ها نوع می باشند .

طاق چهار بخش : هر گاه دو تا طاق آهنگ در راستای عمود بر هم یکدیگر را قطع کنند فصل مشترک بین آن دو طاق چهار بخش خواهد بود .

طاق کلنبه یا کلمبو : هر گاه در چهار دهانه ، چهار طاق مختلف داشته باشیم ومابین آنها را ادامه بدهیم آخر سر یک حالت درون گرد بدست می آید که طاق کلمبه بدست می آید .

انواع گنبد : الف) گنبد ناری ب) گنبد رگ ج) گنبد خر پشته ای د) گنبد اورچین و) گنبد پیازی –گنبد کمبیزه

تعریف فیل پوش : فیل پوش یک عنصر سازه ای است که ابتدا پلان مربع شکل یا مستطیل شکل به هشت ضلعی ، سپس 16 ضلعی و32 ضلعی تبدیل می کند تا گنبد دایره شکل قابل اجرا بر روی پلان مستطیل یا مربع شکل باشد .

گنبد ناری : انواع حالت ها را دارد . تند – کند – تیزه دار 7 و5 و... ممکن است تک پوسته ودو پوسته باشد .

تعریف گریوار : به دیوار چین که اندک ارتفاع گنبد را بالاتر ببرد وبرای تامین نور و تهویه نیز کارایی داشته باشد گریوار گفته می شود .

گنبد ناری : در گنبد های دو پوسته ، پوسته داخلی یا پوسته اول به مقیاس انسانی نزدیک تر است .پوسته دوم به مقیاس شهری دیده می شود .

عایق حرارت – عایق صوت – دلایل نیارش ( دلایل سازه ای )

انواع گنبدهای دو پوسته :1- دو پوسته گسیخته 2- دو پوسته پیوسته

گنبد رگ : گنبدی که مخروطی شکل یا هرمی شکل باشد ، گنبد رگ نام دارد .

گنبد خر پشته ای : همانند گنبد رگ است ، با یک تفاوت که در پلان خر پشته ای آن مستطیل شکل است ویا بیضوی شکل است که سطوح آن با هم مساوی نیست .

گنبد اورچین : گنبدی است مخروط شکل یا هرمی شکل که با تفاوت یکی است ولی این گنبد به صورت پله ای است که در دانیال شوش می باشد .

گنبد پیازی : باز به صورت کروی شکل است وتفاوت آن با گنبد ناری در این است که گوشه های گریوار خیز به بیرون دارد بعدها مانند کمان معکوس می شود وبعد به تیزه می رسد مانند شکل زیر:

گنبد کمبیزه : گنبدی است گنبد ناری که به جای دایره بودن آن به صورت بیضوی باشد و به صورت تخم مرغی بالا می رود .

شبستان ها معمولا ستون دار هستند ومعمولا محراب هم سمت رو به قبله شبستان ها اجرا می شود .

محراب : محراب یکی از عناصر جدائی ناپذیر در مساجد است که در سمت رو به قبله شبستان ها ومعمولا اندکی گودتر وفرورفته تر اجرا می شود . در داخل آن معرق کاری وکاشی کاری انجام می دهند .

منبر: یک عنصر الحاقی به معماری مساجد که از زمان عثمانی ها ومعماری اسلامی عثمانی اهمیت پیدا می کند.

حیاط مرکزی : درون گرایی یکی از مشخصه های معماری اسلامی می باشد ومهمترین اصل آن اهمیت دادن به باطن یک بنای باشد نه ظاهر بنا ( یک دلیل اقلیمی ویک دلیل مفهومی ) .

گلدسته ( مناره ) : انواع آن یک تایی ، 2 تایی ،4 تایی ، 6 تایی و8 تایی . در ایران 1 و2 تایی وجود دارد .

احداث گلدسته به صورت دو تایی به دلایل نیارش می تواند از اهمیت بیشتری بر خوردار باشد وکارهای مورد استفاده از این گلدسته ها شامل : 1- اذان گفتن 2- خبری را به گوش مردم رساندن 3- علامت ونماد مسجد 4- که از دور دست قابل رویت ودید باشد .5- برای رهگذرها مدل مناسبی باشد 6- دلیل نیارشی ( مهار نیروهای 7- کمتر مورد استفاده قرار می گیرد امنیتی

رواق ها : یکی از قسمتهای مسجد است ولی مخصوص مسجد نیست ، ممکن است در مکانی دیگر نیز یافت شود وبه قسمت نیمه سر پوشیده که کناره های آن باز باشد ودارای ستون باشد وبه صورت راهرو شکل باشد .

پادیاو: اصل کلمه پایه آب است .محلی است که دسترسی به آب داریم ممکن است در آنجا وضو بگیریم ویا استخر شکل برای غسل کردن ویا برای مصارف دیگر ( آشامیدن ویا شستشو ) در کل محلی از مسجد است برای کارهای مناسب ومعمولا این پادیاوها گود بودند وبعدها تبدیل به ستون برجسته شدند .

گنبد خانه ها : یا مقصوره قسمتی از فضای شبستان که زیر گنبد قرار گرفته اندو معمولا در کانون با یک ضربه صدای پا هفت بار شنیده می شود .

عدد 7 در معماری اسلامی بسیار مقدس است ، چون عدد اول است وچون فرد هم هست وحدانیت است وارزش این 7 در معراج پیامبر (ص) است .

مدارس :

مهمترین بنای اسلامی بعد از مساجد ، مدارس هستند وبا توجه به تاکید فراوان دین اسلام بر اهمیت آموزش وفراگیری علم این بناها از مهمترین بناهای اسلامی هستند .

قسمت های مختلف مدارس : 1- مدرس 2- حجره 3- پادیاو 4-حیاط مرکزی 5- فضاهای سبز 6- سکوها 7- C .Wها ( مستراها ) 8- ایوان ها

نکته : آموزش در زمان های قدیم در سه سطح وجود داشته است :

الف ) سطح اول : مکتب خانه : نیاز به مکان خاصی نداشته ومی توانسته در خانه معلم یا شاگردان یا اماکن عمومی محل ویا حتی فضاهای روباز نیز برگزار شود .

ب) مدرسه دروس اولیه : شامل صرف ونقد ، تفسیر قرآن کریم ، علوم فقهی ومذهبی و....

ج) مدرسه دروس خارج : ریاضیات پیشرفته ، منطق ، حقوق ، فلسفه ، علوم ، نجوم ، موسیقی ، هنر .

1- مدرس :همان کلاس ومحل تدریس اساتید بوده است .کلاس های مدرسه اولیه از کلاس های امروزی بزرگ تر بوده است ومثل امروزی نبود که کارگاه وآزمایشگاه و... از هم جدا باشد بلکه همه چیز از این در کلاس ها وجود داشت .

2- حجره :شامل فضاهای زیر است : 1- ایوان چه 2- فضای اتاق 3- پستو 4 مطبخ

3- پادیاو :محل دسترسی به آب بوده وبرای شرب ویا برای وضو گرفتن وبرای شستشو وپاکیزه کردن دست ها .

4- حیاط مرکزی : عبارت است از حیاط اندرونی که اغلب فضاها جبهه گیری به سمت حیاط مرکزی دارند وغالبا تزئینات وریزه کاری های داشته است . از نظر اقلیمی خیلی مهم بوده اند چون کمک می کردند به درجه ساختمان .

5- فضای سبز : بخش وسیعی از حیاط مرکزی را تشکیل می داده است ، دارای حوض ودرخت های زیادی بوده است که دانشجویان در آن جا جمع می شدند .

گودال باغچه : مسجد، مدرسه اگر باشد گودال باغچه در آن مشاهده می شود ولی به صورت کم می توان گودال باغچه را در مدارس دیگر یافت .

6- سکوها : در لابه لای این فضاهای سبز وکنار ایوان ها سکوها دیده می شود سکوهای که محل تجمع دانش آموزان بوده است برای اینکه با هم دیگر مباحثه کنند واز هم دیگر چیزهای یاد بگیرند .

7- C .W ها ( مستراها ) : در دو ، سه ، چهار گوشه در کناره های بوده است به حالت عمومی برای همه .

8- ایوان ها : همان طور که ایوان ها در مساجد هستند در مدارس هم دیده می شود که عین مساجد تزئینات خاصی دارند که 2 ایوانی ، 4 ایوانی است که تزئیناتی مانند : معرق کاری – مقعل کاری - مخرط کاری – گچ بری – یزدی بندی –کار بندی – مقرنس کاری – منبت کاری – کاشی کاری اسلیمی .

***منظور نهاز ونخیر در پلان مدارس ومساجد چیست ؟ نخیر به معنای بیرون زدگی ونهاز به معنای فرورفتگی . هر جای که در پلان قسمت های فرورفتگی اجرا می شد وقسمت های بیرون زدگی را نهاز ونخیر می گفتند .

مهمترین مدارس در ایران را نام ببرید ؟ 1- مدرسه فخریه سبزوار 2- مدرسه خان در شیراز 3- مدرسه چهار باغ اصفهان . این مدارس ممکن است گنبد هم داشته باشند . 4- مسجد ومدرسه آقا بزرگ در کاشان .

حمام ها :

نکته : بعد از مساجد ومدارس ، حمام ها یکی از مهمترین بناهای اسلامی هستند وبا توجه به تاکید دین اسلام بر اهمیت نظافت و پاکیزگی، حمام ها در زمره بناهای مهم عمومی قرار دارند .

سلسله مراتب طراحی حمام ها در دوره اسلامی چگونه بوده است ؟ 1- ورودی 2- دهلیز 3- راهرو 4 - بینه 5- سر بینه 6- میان در 7- گرم خانه 8- خزینه 9- تون 10- گربه رو

1و2و3- ورودی – دهلیز – راه رو : حمام ها قبل از ورود به راهرو ودهلیز در جلوی خود فضای کوچکی به نام پیش خوان داشتند وسر در حمام ها نیز با تزئینات آجر کاری وبیشتر کاشی کاری با نقوش از گل وبوته واغلب با مضمون های حماسی شاهنامه یا کاشی خشت مزین بود پس از پیش خوان نخست فضای ورودی در ارتباط مستقیم با خارج قرار می گرفت تا مانع به هدر رفتن دمای داخل حمام شود وبه یک دهلیز واز آنجا به راه رو کوچک وباریک تا مانع هدر رفتن گرمی حمام واز آنجا به سر بنیه یا بنیه وارد شود .

4و5 – بنیه یا سربنیه : این فضا به وسیله تعدادی پله که از سطح اصلی گذر پایین تر بود، با راهرو ورودی ارتباط می یافت . فضای سربنیه جایگاهی بود برای در آوردن لباس ونشستن ومانند سکویی که دور تا دور فضا را گرفته بود . معمولا یک قسمت از این سکو عمیق تر و وسیع تر وپر تزیین تر وتمیز تر از دیگر قسمت های سکو بود که اصطلاحا به آن شاه نشین می گفتند .

6- میان در : ارتباط سر بنیه با گرم خانه از طریق میان در انجام می شد این دالان نیز به منظور جلوگیری از به هدر رفتن گرمای داخل گرم خانه بر پیچ وخم وباریک ودارای سقف کوتاهی بود ومعمولا سرویس های بهداشتی نیز در حد فاصل این دالان قرار می گرفت .

7و8- گرم خانه – خزینه : در گوشه ای از این فضا که محل تمیز کردن سر وبدن بود خزینه آب گرم قرار داشت .خزینه فضای حوض مانند با آب گرم بود که ابعاد آن متناسب با بزرگی وکوچکی حمام از 12الی 25متر مربع بود .

10-گربه رو : گربه رو جایی بوده است زیر کف حمام که به صورت پیچ در پیچ برای اینکه گرمای دود هدر نرود از زیر کف حمام ها رد می کردند واز جای دیگر آن را تهویه می کردند .

بازارها : بعد از مساجد ومدارس وحمام ها می رسیم به بازارها ، از دو جهت مهم هستند : 1- از عظیم ترین بناها از نظر وسعت هستند .2- محل تجمع اصنافی است که قداست اجتماعی را انجام می دهند .

بازارها دو دسته هستند : 1- بازارهای دائمی 2- بازارهای موقت

بازارهای دائمی دو نوع است : از پیش تعیین شده اند مثل بازار کرمان و بازارهای که بعدا گسترش یافته اند مثل بازار تهران .

بازارهای موقت : مانند جمعه بازار – پنج شنبه بازار

فضاهای مختلف بازار :

راسته : مسیر اصلی حرکتی بازار که در محورهای اصلی بازار قرار دارند که به چندین راسته تقسیم می شوند که هر کدام نام خاصی هم داشته است .

رسته : قسمتی از راسته بازار که در آن همه ی بازاریان شغل مشابه دارند ومی تواند چندین متر باشد .

چهار سوق : به منظور اینکه دو مسیر راسته با همدیگر تلاقی یا برخورد کرده وهم دیگر را قطع کنند که این چهار سوق ها با کاشی کاری ومقرنس کاری ارزش زیادی دارد .

دالان : به منظوری که از قسمت های از راسته بازار وجود دارند که در آن شغل های مشابه به همدیگر نیز وجود ندارد که به این قسمت دالان می گویند .

سرا یا خان : محل داد وستدهای عمده که در آن اجناس نمونه جنس مورد نمایش قرار می گیرند وتاجران از آن خرید می کنند که یک حیاط مرکزی دارد که به راسته اصلی بازار دسترسی دارد وفضاهای سبز نیز در آن دیده می شود وگاها دارای استراحت گاهی برای تاجران یا خریداران عمده است که در آن به استراحت بپردازند .

تیم وتیمچه : همان خان است یا سرا که بعدها سرپوشیده شده است وتیم وتیمچه همان یکی است که حیاط مرکزی را یک مقدار کوچکتر می کردندواین حیاط مرکزی دارای فضای سبزی بودند از تزینات زیبایی استفاده می کردندمقرنس کاری می کردندودارای طاق های زیبایی داشت تاجران ازآنجا خرید وفروش بصورت عمده می کردند .

قیصریه : به محلی گفته می شود که در آن جا اصناف مختلف به کارهای ظریف وهنری می پردازند .

خانباز : جای است که وسایل در آنجا به صورت انباری قرار دارد وتاجرانی که خریداری می کنند برای مردم ایجاد مزاحمت نکنند واز خانباز به کوچه ها ویا خیابان ها وارد شده و قسمتی است که در آن اجناس عمده انبار می شود .

نکته 1 : راسته اصلی بازارها غالبا با انواع طاق ها پوشش داده می شود .

نکته 2: بیشتر طاق های که در بازار استفاده می شود کلمبه است وبعد طاق تویزه .

نکته 3: ارتفاع کف تا سقف بازار در مناطق مختلف با توجه به اقلیم متفاوت خواهد بود . در اقلیم های سرد ارتفاع بازارها کوتاه ودر اقلیم های گرم این ارتفاع بیشتر است .

خانه های ایرانی در دوره اسلامی :

نکته : خانه های ایرانی در فضاهای سرپوشیده وحیاط های مرکزی تابع تناسباتی بوده اند که به آن تناسبات طلایی گفته می شده است .

رون : نحوه استقرار ساختمان وقرار گیری جبهه اصلی نسبت به جهات جغرافیایی .

عناصر مختلف ساختمان : 1- سر در یا کتیبه 2- دالان 3- هشتی 4- بالاخانه 5- حیاط مرکزی 6- زمستان نشین وتابستان نشین 7- اندرونی وبیرونی 8- اتاق یا خانه 9- مطبخ وفضاهای خدماتی

1- سردر یا کتیبه : به طور کلی کتیبه ها یکی از بارزترین عناصر معماری اسلامی به ویژه در مساجد ومقابر هستند . همان طور که ایوان ، مناره ، صحن و..را در اکثر مساجد مشاهده می کنیم همراه آن نیز کتیبه را می بینیم که اغلب بر بدنه مناره ها وایوان ها وحاشیه محراب ها دیده می شود . کتیبه های قدیمی تر با آجر چینی وگچ بری وکتیبه های امروزی معرق کاری وکاشی وسر درها هم مثل کتیبه ولی در این سردرها مثلا نام بانی وسازنده آن همراه با اشعار ویا آیه هایی از قران در وصف آب وسیراب کردن مردم از آب

2- دالان : عبارت است از یک مسیر سرپوشیده مانند راهرو که سردرب ذکرشده را به هشتی وهشتی را به حیاط مرکزی مرتبط می کرده است .

3- هشتی : سوال تستی – نام دیگر هشتی چیست ؟ ودر کدام بناهای اسلامی مورد استفاده قرار می گرفته است ؟

الف ) بالاخانه ، مساجد وخانه ها ب) میان سرا ، حمام ها وخانه ها

*ج) گریاس ، حمام ها وخانه ها د) پنام ، مساجد وخانه ها

تعریف : هشتی اولین فضای است که بعد از عبور از سردرب ودالان وارد آن می شویم که نام دیگر آن گریاس می باشد . فضای هشتی همواره به صورت هشت ضلعی نبوده است ومی تواند فرم های مختلفی داشته باشد ، مسیر دالان بعد از هشتی به گونه ای تغییر میکند که دید از بیرون به داخل حیاط موثر نباشد در داخل هشتی سکوهای و گاها اتاق یا اتاق های در طبقه اول آن اجرا می شده که نام این اتاق ها بالا خانه بوده است .

5- حیاط مرکزی : عبارت است از حیاط اندرونی که اغلب فضاهای جبهه گیر به سمت حیاط مرکزی دارند و غالبا تزینات و زیریه کارهای داشته است از نظر اقلیمی خیلی مهم بوده اند چون کمک می کردند به درجه ساختمان .

6- تابستان نشین و زمستان نشین: در تابستان نشین و زمستان نشین یک تفاوت کلی وجود دارد که از شکل ان پیداست که در تابستان در طرف سرد خانه ودر زمستان در طرف گرم خانه نشسته می شد .

7- اندرونی وبیرونی : خانه های ایرانی به سه بخش تقسیم می شده اند ، بخش اول بیرونی که حالت عمومی تری داشته است فضاهای رابط که غالبا به عنوان فضاهای نیمه عمومی عمل می کرده اند مانند مطبخ ، انبارها و.... بخش سوم اندرونی نام دارد که قسمت خصوصی منزل محسوب می گردد وغالبا در دسترس یا دید مستقیم قرار ندارد .

8- اتاق یا خانه : انواع اتاق های ایرانی : الف) یک دری ب) سه دری ج) پنچ دری د) پستو

به پنجره های بزرگ که در اتاق ها وجود داشت یک دری یا پنج دری و.. که این درها زوج نمی بودند پنجره های ما اگر چند تایی بود پنج دری بزرگ تر از یک دری بودند . پستو هم یک اتاقی است که از داخل اتاق ورودی دارد از هر اتاقی وفضای انباری مانند می باشد .

9- مطبخ وفضاهای خدماتی

میل ها ومناره ها :

میل چیست ؟ میل ها عناصر بسیار بلندی بودند که در کویرها وجنگل ها ودشت راهنمای مسافران وکاروانیان بوده که بعدها به مقبره نیز تبدیل می شوند . میل ها بر خلاف مناره ها هیچ گونه اتصالی به بدنه مساجد یا بنای دیگر ندارند وعملکرد مستقلی دارند بر روی میل ها ، شب ها آتش های روشن می کردند تا مسیر برای کاروانیان قابل تشخیص باشد .

مناره ها : مناره ها بناهای هستند در قالب برج بلند وباریک که معمولا در کنار مساجد وبقاع متبرکه برای اذان گفتن ساخته می شدند . در گذشته مناره ها نقش میل راهنما در کنار جاده ها وابتدای شهر ها ودر کنار مساجد ، کاروانسراها ومدارس ودارالضیافه ها ایفا می کردند .

یکی از مهمترین میل های ایران در شهر گنبد کاووس قرار دارد که نام شهر از میل آن برگرفته شده است .

نکته : بعدها از روی میل ها عناصری در مساجد به وجود آمد که هم نقش ایستایی در مساجد داشته است وهم به عنوان نشانه مسجد به کار رفته است ، نام این عنصر مناره یا گلدسته است .

کاروانسراها :

انواع سکونتگاههای بین راهی : 1- سباط 2- رباط 3- کاربات 4- کاروانسرا

1- سباط : مثل یک مسافرخانه بوده است در کنار یک میلی که اتاق های در نظر می گرفته اند ، 3یا 12 اتاق – که ساده ترین اقامت گاههای بین راهی است که شامل چند تخت گاه ویک آب انبار ومستراه بوده است که برای اقامت کاروانیان در نظر گرفته شده ، سباط معمولا در داخل یا حاشیه شهر قرار ندارد وگاها در کنار میل ها احداث می شده است .

2- رباط : رباط از نظر وسعت وعملکرد بالاتر از سباط بوده است وعلاوه بر فضاهای یاد شده در سباط دارای یک اسطبل ، اتاق های متعدد ومطبخ نیز بوده است .

3- کاربات : کاربات سایز بزرگتر رباط است ، کاربات به معنای خانه کاروانیان است .

4- کاروانسرا : کاروانسراها دارای حیاط های مرکزی با فضاهای سبز که ساختمان ها دور تا دور این حیاط غالبا در دو طبقه وبا تزئینات بسیار زیبا اجرا می شده است .

کاروانسراها دارای فضاهای خدماتی مختلف جهت تامین آسایش مسافران است ومی تواند در داخل یا خارج شهر اجرا شود .

باغ های ایرانی :

قدیمی ترین باغ ، باغ پاسارگاد بوده است .

ساخت باغ در ایران سابقه بسیار طولانی دارد . همواره مورد توجه وسفارش بوده است به گونه ای که در آئین زرتشت ، درخت کاری وکشاورزی بسیار مورد احترام بوده است . در دوران بعد از اسلام نیز بر اهمیت این مسئله تاکید شده است وقطع درختان مورد نکوهش بوده است .

انواع فضاهای سبز وباغ ها :

1- باغ های بسیار بزرگ که دارای کوشک ها وکاخ های بوده اند .

2- باغ های بسیار کوچک که در داخل حیاط مرکزی اجرا می شده اند .

3- گودال باغچه که پایین تر از سطح صفر صفر اجرا می شده است ودر محیط های گودال باغچه اجرا می شده که آب بسیار کم یاب بوده است .

4- نارنجستان : که در این باغ ها مرکبات به عمل می آمده اند .

نکته در مورد شماره 1 و2 : الف ) باغ های بزرگ ایرانی دارای یک یا چند محور اصلی بوده اند که غالبا کاخ ها وکوشک ها در راستای این محورها احداث شده اندو اصلی ترین محور نیز دارای آب نماهایی هستند .

ب) رعایت تقارن به صورت کلی وجزئی در سر لوحه کار داشته است .( باغ های ما متقارن بوده اند )

ج) کاخ ها وکوشک های داخل باغ ها اکثرا برون گر هستند .

کل باغ ها درون گرا می باشد چون دیوارهای حصار شده دارند دور تا دور کاخ ها و....

نکته در مورد 3 : یکی از معماری های هوشمندانه در اسلام باغ ها هستند .، تعدادی از این باغ ها از سوی ظل السلطان ، فرزند ناصر الدین شاه حاکم اصفهان نابود شده است . در شیراز نزدیک به 40 باغ وجود دارد ، که مشهورترین آن ، باغ ارم – باغ تخت – باغ جهان نما – باغ دلگشا وباغ نو . از جمله باغ های مشهور ایران ، باغ گلشن طبس ، باغ شازده ( شاهزاده ) کرمان ، باغ فین کاشان وباغ دولت آباد یزد است .

اصطلاحات ولغات:

آژند : به معنای ملات آمود : تزئیناتی که بعدا به بنا الحاق شده باشد آهیانه : پوشش زیرین گنبد های دو پوسته

اسبر : دیوار جدا کننده آشکوب : طبقه ایدری : محلی وبومی روشن دان : نورگیرهای سقفی در امارت های کلاه فرنگی سفره خانه : اتاق پذیرایی

سبک خراسانی : در سال 652 میلادی حکومت ساسانیان به دست اعراب فرو ریخت وامویان وعباسیان بر ایران حاکم شدند . جنبش ابومسلم در سال 129 هجری قمری توانست حکومت را از امویان بگیرد وبه عباسیان برساند ، عباسیان ابتدا روی خوش به ایرانیان نشان دادند ولی بعدها توسط حکومت غزنویان وصفاریان وسامانیان حکومت آنها نیز برچیده شد .

معماری شیوه خراسانی : تغییراتی که در معماری این دوره رخ داد شامل موارد زیر هستند :

1- مردم واری : قبل از ورود اسلام به ایران مردم واری در بناها رعایت می شده است لیکن بعد از ورود اسلام تاکید بر رعایت تناسبات انسانی دو چندان می شود .

2- ساختمان سازی بر اساس الگوهای هندسی مشخص صورت می گرفته است که موجب افزایش سطح کیفی ساختمان سازی بوده است این الگوها بعد از ورود اسلام دچار تغییرات جزئی شده اند .

از نظرنیارشی یا سازه ای ساختمان های دوره خراسانی با دوره پارتی تفاوت چندانی ندارد .

یکی از مواردی که بر آن تاکید فراوان شده است استفاده از مصالح ایدری در ساختمان های اسلامی است .

مساجد دوره خراسانی : اولین مسجد ایران کدام است ؟

1-مسجد فیروز آباد 2- تاریخ خانه دامغان

3-مسجد جامع فهرج * 4- مسجد جامع یزد

نکته : طرح اکثر مساجد این دوره به صورت شبستانی وبا یک حیاط ورودی که در محور اصلی بنا قرار دارد بوده است .

شکل مسجد جامع فهرج

نکته : در مسجد جامع فهرج نقوشی بر روی دیوارهای حیاط وجود دارد که نشان دهنده قدمت این بنا است از جمله طرح درب های شیوه پارتی استفاده شده که نمونه آن در جای دیگری وجود ندارد سقف این بنا حدودا بلند وصفت های آن از نوع مازه دار وتیزه دار است .

نکته : مسجد تاریخ خانه دامغان : این مسجد به صورت شبستانی وبا هفت کوچه احداث شده است ومردم واری بیشتری در آن دیده می شود وسقف آن نسبت به مسجد جامع فهرج کوتاه تر است ، چفت های استفاده شده در این بنا به صورت جناغی هستند وکل بنا بر روی آتشکده زرتشتی احداث شده است .

نکته : مسجد عتیق یا مسجد جمعه اصفهان : این بنا که به موزه هنرهای اسلامی مشهور شده است یادگار 13 سده از تحولات تاریخی ، فرهنگی ، هنری ومعماری ایران زمین بوده است . طرح نخستین مسجد به صورت شبستانی بوده است که در سال 156 هجری قمری احداث شده است . با توجه به این که بنای نخستین که بعد ها بر اثر آتش سوزی از بین رفت روی آتشکده ی بنا شده بود 20 تا 30 درجه با محور قبله اختلاف داشته است ، بعدها بر روی ویرانه های این مسجد ، مسجد وسیع تری با میان سرا وشبستان های ستون دار در چهار طرف آن ایجاد شد که این بنا نیز در سه دوره بعدی دست خوش تحولاتی شد .

چند اثر مشهور دیگر از این شیوه :

1-مسجد جامع نائین 2- مسجد جامع اردستان 3- وبسیاری از بناهای قدیمی خراسان کنونی که امروزه از بین رفته اند .

تزئینات در شیوه خراسانی : در این دوره با توجه به اینکه دین اسلام در ایران تازگی دارد وتمامی جوانب فرهنگی وهنری آن هنوز شناخته نشده است ، تزئینات سطح بالا وناب در این دوره زیاد دیده نمی شود . چرا که در دوره قبل از اسلام تزئینات موجود مخالف با آموزه های اسلامی بوده است .

شیوه رازی :

نکته : شیوه رازی بیشتر ویژگی های خوب وصحیح معماری دوران قبلی را به بهترین گونه دارا می باشد ، از جمله نغز کاری شیوه پارسی شکوه شیوه پارتی ریزه کاری های شیوه خراسانی ومعنای ومفاهیم اسلامی در این شیوه گرد آمده اند .

شیوه رازی حکومت های آل بویه ، آل زیار ، سلجوقیان ، غزنویان ، اتابکان وخوارزمشاهیان را در بر می گیرد . فرهنگ وتمدن اسلامی در این دوره به حد اعلا خود می رسید ومشاهیر بسیاری مانند محمد غزالی ، ابوعلی سینا ، فارابی ، سهروردی ، خوارزمی ، ابوریحان بیرونی ، عمر خیام ، زکریا رازی ، فردوسی ، نظامی ، ناصر خسرو ، بابا طاهر ، خاقانی ، سنایی ، حافظ وسعدی در این دوره می زیستند .

راز شهری در جنوب تهران بوده است که بعدها به ری تغییر نام می دهد ودر آن زمان شهر بسیار بزرگ وآبادی بوده است که معماری شیوه از آنجا بر خاسته است لیکن این شهر به دست قوم مغول نابود گردید .

معماری شیوه رازی :

ویژگی های معماری این دوره : 1- ساخت مقابر وآرامگاه ها به شکل 4 گوشه ، 5 گوشه ، 6 پر و8 پر در این دوره رواج یافت .

2-گوناگونی وتنوع در کاربری های ساختمان در این دوره به چشم می خورد .

3-درمساجد این دوره ایوان به عنوان یک عنصر معماری به این بناها افزوده می شود که بعدها تعداد ایوان ها به دو و سپس به چهار می رسد .

4-در این دوره گنبد خانه ومقصوره بر فضای شبستان ها افزوده می شود .

5-تزئینات معماری در این دوره به حد اعلای خود می رسد .

نیارش در دوره رازی :

الف) ساخت طاق وگنبد در این دوره بسیار پیشرفت کرد به گونه ای که ایرانیان توانستند دهانه های بسیار وسیع را بدین وسیله پوشش دهند .

ب) استفاده از چفت های تیزه دار در این دوره بیشتر مورد استفاده قرار گرفته اند .

ج) طاق های مانند چهار بخش کلمبو وچهار ترک به جای طاق آهنگ بیشترین کاربرد را پیدا کرده اند .

نکته بسیار مهم امتحانی : ساخت مایه ی ( مصالح ) ساختمان ها در شیوه رازی بسیار مرغوب بوده وتزئینات از اول بر روی مصالح ایجاد شده اند وبا پیشرفت فیزیکی بنا تزئینات در ساختمان پدید آمده اندو این بدین معناست که ساختمان های این دوره آمود نشده اند ( تزئینات بعدا به ساختمان الحاق شده است ) .

نگاره ها وتزئینات شیوه رازی :

1- استفاده از خطوط شکسته ومستقیم در آجرکاری بناها

2- گره سازی با آجر وکاشی به صورت شطرنجی ودرهم که این نوع از تزئینات معقلی نام دارد .

3- گچ بری که یکی از بهترین این دوره می باشد .

انواع گچ بری : گچ بری شیر وشکری ( گچ بری با برجسته گری کم )

گچ بری برجسته ( برجسته گری متوسط )

معماری اسلامی

مطالب مشابه :

معماری اسلامی

باغ‌هاي ايران و چهارباغ

معماری مدرن

معماری مدرن

مقاله ای در مورد معماری مدرن

تجهیزات شهری

زندگینامه لوکوربوزیه