شاهین شهر؛ تاریخچه، جامعه شناسی، و مدیریت اجتماعی سیاسی آن

شاهین شهر؛ تاریخچه، جامعه شناسی، و مدیریت اجتماعی سیاسی آن

نویسنده: دکتر حسین ابراهیمی ناغانی

بخش اول

مسئله مسکن و اسکان و نیز ایجاد شهرکهای اقماری، ضرورت دنیای مدرن سرمایه داری بود که همچون سایر پدیده ها، توسط حکومتهای وابسته به غرب در جهان سوم الگوبرداری شد. هدف اصلی از ایجاد این شهرکها که عمدتاً در جوار شهرهای بزرگ ایجاد شده اند صرف نظر از الگوی واحد و یکسان معماری، تجمیع محل سکونت و نیز واحدهای صنعتی و مضافاً ترویج فرهنگ شبه مدرنیستی پس از اصلاح ارضی سال 1342 بود که در بطن خود ضرورت ورود دهقانان به شهرها و اشتغالشان در صنایع وابسته به سرمایه داری کمپرادور[1]را هدف گرفته بود. از جمله این شرکتها در منطقه اصفهان، شاهین شهر است که در نزدیکی اصفهان و به عنوان سکونتگاه کارگران و کارمندان واحدهای صنعتی عظیم ذوب آهن، پالایشگاه و صنایع وابسته و به طور خاص شرکت هلی کوپترسازی و غیر آن در نظر گرفته شد. اسامی خیابانها که مزین به نامهای مفاخر شعر و ادب ایران زمین است، گواه این حرکت رو به مدرن است که بانیان امر بدان اهتمام ورزیدند.

بر این اساس در سال 1350 تعدادي از عمده مالكان اراضي شمال اصفهان با هدف توليد مسكن انبوه و احداث سرپناه براي مهاجرين و اتباع بيگانه شاغل در صنايع مذکور نسبت به تأسيس سازمان عمران شاهين شهر اقدام نمودند، شهر را در اراضي كشاورزي چند آبادي فاقد سكنه و يكي دو روستاي كوچك ( هسته اوليه شاهين شهر روستايي به نام امير آباد بوده كه از آن مسجدي بيش باقي نمانده است ) در وسعتي حدود 12000هكتار براي اسكان جمعيتي بين 200 تا 300 هزار نفر پايه ريزي نمودند. به دليل شباهت ظاهري اين طرح با شاهين ، آن را شاهين شهر ناميدند.

با وقوع انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 1357 و متعاقب تجاور رژیم بعثی عراق به خوزستان، بسیاری از مردم این نواحی ناگزیر به جلای وطن شدند. آنهایی که به واسطه ی ریشه ی قبیله ای یا پیوندهای نسبی و سببی استان اصفهان را به عنوان مقصد خویش برگزیدند، اولین انتخابشان شاهین شهر بود؛ زیرا بسیاری از کارکنان ذوب آهن که در آن اوان ساکن شاهین شهر بودند عمدتاً ریشه و تبارشان از منطقه ی بختیاری بود که بسیاری از هم تبارانشان در خوزستان و در شرکت نفت به کار اشتغال داشتند. با ورود این افراد به شاهین شهر، مسئله ی جنگ زدگان در اصفهان بر خلاف بسیاری از استانها که باعث بروز ناملایمات عدیده ای به واسطه تفاوتهای فرهنگی و زیستی شده بود، هیچ مشکلاتی را به وجود نیاورد، زیرا اسکان و تجمیع اکثر جنگ زدگان در این شهر، آن را به صورت یک کُلُنی مجزا از شهر اصفهان درآورده و به واسطه درهم آمیختگی ریشه ای با اکثریت ساکنین اولیه، این تداخل به نحو بسیار ملایم و مسالمت آمیزی صورت پذیرفت. اصولاً پس از انقلاب اسلامی، سرنوشت بسیاری از این شهرکها بدینگونه رقم خورده است که در یک تحول آرام مبدل به شهرهای مهاجرپذیر گردند و این مسئله نیز در مورد شاهین شهر در یک پروسه یک یا دو دهه ای نیز به خوبی مشهود است زیرا با افزایش جمعیت ناشی از ورود جنگ زدگان و نیز افزایش جمعیت به واسطه ی پذیرش مهاجر از سایر ایالات خصوصاً از چهارمحال و بختیاری و فریدن، این شهرک مبدل به شهری بزرگ شد که لاجرم می بایستی از جهت تقسیات کشوری مرکزیتی می یافت، مبدّل و سرانجام به عنوان مرکز شهرستان برخوار و میمه معرفی گردید.

مرکزیت شاهین شهر در شهرستان برخوار و میمه با توجه به ویژگی های قبلی بخشهای تشکیل دهنده این شهرستان و تفاوتهای بارز میان عناصر اقتصادی-فرهنگی و اجتماعی آنها، همچون سایر شهرهای مهاجرپذیر، بدان خصلتی ویژه داده است. به نحوی که نوع زیست اجتماعی و فرهنگی آن با شهرهای دیگر شهرستان که فاصله اندکی به لحاظ مسافت با یکدیگر دارند همچون گز و دولت آباد و گرگاب، نشان میدهد که چگونه یک شهرستان مهاجرپذیر می تواند ضمن دارا بودن تفاوتهای اساسی به لحاظ اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی، در طی یک پروسه هویتی واحد به خود بگیرد که در این راستا تأثیر مرکزیت شاهین شهر به سایر شهرها به خوبی مشاهده می شود. زیرا به واسطه ی اشتغال بسیاری از ساکنین این شهرها در شاهین شهر که عمدتاً در بازار و ادارات است، باعث شده که اکثریت آنها ساکن شاهین شهر شده و بدین لحاظ یک نوع پیوستگی در میان آنها برخلاف سه دهه قبل که تنازع و حتی تقابلی در میان آنها یافت می شد، به وجود آید.

تحلیل و آنالیز جمعیتی شاهین شهر نشان می دهد که این شهر مهاجرپذیر متشکل از چندین کلنی (اجتماعی از مردم که یک جا جمع می آیند که عمدتا دارای اشتراکاتی ویژه هم هستند، از جمله زبان و نصب و نژادی واحد)است. یکی همان کلنی بزرگ مهاجرین خوزستانی است که موجب پیدایش و دگرگونی هویت و ساختار شهرک اولیه شدند و سپس کلنی مهاجرین فریدنی که با بسیاری از افراد کلنی خوزستانی به واسطه ی هم تباری نژادی، دارای سنخیت هستند. دیگری کلنی گزی ها، گرگابی ها و هم چنین کلنی ترک زبانان آذری است.

کلنی خوزستانی ها که در ابتدا اکثریت شان، جنگ زده و ساکنین آبادان بودند پس از خاتمه جنگ تحمیلی و بازگشت بسیاری از آنان به موطن خویش، با جایگزین شدن بسیاری از ساکنین مناطق بختیاری نشین خوزستان و چهارمحال بختیاری که عمدتاً شاغل در شرکت نفت بوده و با توجه به ریشه فرهنگی شان که انتخاب موطن در سردسیر باشد با انتخاب شاهین شهر و ساخت مسکن در آن، طی پروسه ای دو دهه ای، ضمن پر کردن خلاء جنگ زدگان بازگشته به خوزستان، به لحاظ جمعیتی، در گسترش شاهین شهر نقش اول را داشته اند.

تفاوت های فرهنگی و اجتماعی میان این دسته از بختیاری ها با مهاجرین فریدنی که آنها نیز عمدتاً بختیاری تبارند، باعث شده که هر یک از این دو کلنی، ضمن حفظ پیوندهای قومی، در ایفای نقش شهروندی، به راه و روش خاص خویش عمل نمایند، به نحوی که در اکثر کنشهای سیاسی –اجتماعی من جمله انتخابات کشوری و محلی، هیچگونه عمل مشترکی در میانشان دیده نشود. با وجود آنکه در رقابت میان کلنی های گوناگون شهر، به لحاظ جمعیتی، بختیاری نژادها دست بالا را داشته و اکثریت هستند، اما وجود همین خصیصه جدایی خواهی موجب شده که حتی در یک دوره انتخابات مجلس این جمعیت نتواند، نماینده ای با ویژگی تعلق خاص به این جمعیت، به مجلس شورای اسلامی بفرستد. چرایی این مسئله چنانچه ریشه یابی شود، نشان می دهد که نوع مهاجرت نقش بسزایی به لحاظ انسجام در طرز تفکر و نگرش مهاجرین دارد. چنانچه مهاجرت جمعیتی کثیر به واسطه جنگ صورت گرفته باشد، به لحاظ روانشناسی، داشتن درد و حس مشترک؛ خودبخود یک نوع اتفاق حمایتی به واسطه جنگ زده بودن و غربت در میان آنها به وجود می آورد، همچنانکه مهاجرت های خانوادگی و قبیله ای در جستجوی کار یا از سر ناگزیری همانند خشکسالی و بروز سیل یا زلزله، واجد این خصیصه، موجب اتحاد و همدلی در میان مهاجرین می کند. اما چنانچه مهاجرت انفرادی و بر اثر انتخاب و گزینش فردی باشد، هیچگاه اتحاد و همدلی در میان مهاجرین ولو اینکه، اکثریت شان متعلق به قبیله یا تباری خاص باشند، به وجود نمی آورد که این مسئله در میان بختیاری های مهاجر هم اکنون وجود دارد. زیرا اکثراً به واسطه انتخاب فردی خویش در شاهین شهر ساکن شده اند و هیچ نوع پیوند واحدی به لحاظ عزم و اراده و نیز مهمتر از آن به لحاظ اقتصادی یا سیاسی در این انتخاب دخیل نبوده است. این مسئله برخلاف آنکه جمعیت دولت آبادی ها، گزی ها و گرگابی های شاهین شهر که آنها نیز به واسطه انتخاب فردی عمدتاً در شاهین شهر سکنی گزیده اند، یک تفاوت آشکار و بارز دارد و آن اینکه، اینان به واسطه ی نفع اقتصادی عمدتاً دست به این گزینش و انتخاب زده و لاجرم پیوستگی آشکاری در همدلی و ایجاد اتحاد در میانشان موجب شده است. به نحوی که با وجود جمعیت کمترشان حتی در میان نسبت جمعیتی در شهرستان، اکثراً کرسی مجلس شورای اسلامی بدانها تعلق گرفته است که در این خصوص نبایستی از رقابتهای سنتی و برجای مانده از قدیم الایام میان دو شهر گز و دولت آباد غافل شد. بر این منوال گزی ها و دولت آبادی ها و نیز بعضاً گرگابی ها با بهره گیری از حمایت اکثریت مردم و ساکنین شاهین شهر و یا حتی در مواردی انفعال آشکار آنها، توانسته اند به لحاظ سیاسی، مناصب سیاسی شهرستان و یا کرسی نمایندگی را بدست آورند.

در خصوص شورای شهر با توجه به عمر کوتاه چهارده ساله آن طی سه دوره ی گذشته، می توان نشانه های آشکاری به لحاظ تمایلات و رفتارهای فرهنگی و اجتماعی ساکنین این شهر مهاجرپذیر یافت که چنانچه مورد مداقه و پژوهش قرار گیرد، می توان به عنوان یک الگوی جامعه شناسانه در میان سایر شهرهای مهاجر پذیر در خصوص آن نظریه پردازی کرد.

شاهین شهر هر چند در نزدیکی قطب صنعتی مورچه خورت و کارخانه پتروشیمی اصفهان و پالایشگاه و صنایع هواپیما سازی و دهها کارخانه و بخش صنعتی دیگر در حد فاصل اصفهان با شاهین شهر قرار دارد؛ اما از مسئله ی مهم بیکاری رنج می برد. وجود جمعیت بسیار جوان و عمدتاً تحصیلکرده در این شهر که می تواند ظرفیت بسیار مهمی جهت رشد اقتصادی این شهر باشد، با وجود بیکاری مزمن، زمینه ساز بروز بسیاری از انحرافات و معضلات اجتماعی شده است. بسیاری از جوانان و نیروهای کار مهاجر خوزستانی در پروژه های اجتماعی اشتغال یافته و همین امر در بسیاری از موارد با توجه به ماهیت کار پروژه ای و عدم وجود سرپرست خانوار در نزد خانواده ی خود سبب بروز ناهنجاری رفتاری در میان فرزندان این گونه خانوارها می شود. بازار و اصولاً اقتصاد این شهر که عمدتاً توسط تجار و مغازه داران که عموماً توسط اهالی گز و گرگاب اداره می شود در تضاد با اقشار مصرف کننده که سایر مهاجرین اند، نیز دامن زننده ی بسیاری از جدایی ها در راه و بستر شهروندسازی می شود به نحوی که بسیتاری از ساکنین پس از سالها مهاجرت هنوز خود را نه یک شهروند شاهین شهری بلکه عموماً تعلق خاطر به زادگاه خویش و پدران خویش دارند و خود را به تعبیر عام «شاهین شهری» نمی دانند. این مسائل و مواردی که در فوق طرح شده همگی دست به دست هم داده تا ماهیت این شهر مهاجر نشین در ورطه ای از معضلات معیشتی و اجتماعی غوطه ور باشند. یک اصل اساسی در پذیرش فرهنگ شهروندی باور داشتن به این نگرش است که فرد، جزئی از کلیت جامعه ای به نام شهر است.

بر خلاف روند ایجاد شهرهای سنتی و حتی صنعتی که افراد جامعه، تعلق خاطر فراوانی به شهر محل سکونت خویش دارند و این امر طی پروسه ی خاصی به وقوع پیوسته است، روند ایجاد و گسترش شهر در اینجا هم به صورت خاص و یگانه و هم ناشی از حوادث و اتفاقات بوده و نه در یک سیر طبیعی همچون شهرهای سنتی یا گردآمدن افراد در جوار قطبهای صنعتی و یا اقتصادی. لذا ضروری است که مطالعات همه جانبه ای در خصوص این شهر صورت گیرد، زیرا مرکزیت یافتن این شهر در شهرستان میمه و برخوار که از پراکندگی جغرافیایی وسیعی حکایت دارد مضافاً رقابت سنتی میان بسیاری از اجزاء سنتی این شهرستان که از قدیم الایام رایج بوده، پتانسیل شاهین شهر برای یک مرکزیت متمرکز در شهرستان که بتواند با غلبه بر تفاوتهای ساختاری میان بخشهای مختلف آن خود موجد و شوق گرایش سایر بخشها به مرکز شود را از آن سلب نموده و بیشتر به واسطه ی مرکزیت اداری و جاذبه های اقتصادی ناشی از هزینه های مردم مصرف کننده در این شهر، باعث پذیرش مرکزیت آن شده و مضافاً به عنوان پدیده ی عرضی الطرفین در میان بخشهایی که هر یک خود داعیه ی مرکزیت داشته اند، مطرح و شناخته شده است.

متأسفانه شاهین شهر نتوانسته همپای ظاهر نسبتاً مدرن خویش (که البته این مهم کمتر در مبلمان شهری آن دیده می شود و بیشتر به لحاظ موارد کلی همچون سیستم فاضلاب و بازار و غیره مدرن بودنش را تأیید می کند)، بهره ور از تمامی مزایایی که یک شهر مدرن بدان نیازمند است، شود. پس از سالها، چندی است که بیمارستان دولتی در آن تأسیس شده و سهم آن از امکانات ورزشی و فضاهای تفریحی خصوصا در حواشی شهر بسیار اندک است. در چند سال گذشته سعی شده با ساخت ساختمانهایی چند که به متولی گری بخش دولتی ایجاد شده، اماکن فرهنگی متناسب با جمعیت و خصوصاً قشر تحصیلکرده ی آن تا حدودی بعضی از نیازهای جوانان این شهر رفع شود اما به خوبی آشکار است که محدودیت در احداث سالن و تالار جوابگوی نیازهای نه تنها یک شهر مدرن نیست بلکه هیچگونه برنامه ریزی ای جهت جذب بخش خصوصی جهت گسترش اینگونه امکان فرهنگی و ورزشی وجود ندارد (الا موارد محدود و انگشت شماری در این اواخر). زیرا هیچ تعریف اصولی ای که مبتنی بر تحقیق و پژوهش در باب ساختار خاص اینگونه شهرها که در جوار شهرهای بزرگ احداث شده و عمدتا مهاجر نشین می باشد، وجود ندارد. مثال و تطبیقی در این میان راهگشای بوده و مطلب را روشن تر می سازد. بر خلاف کلانشهر کرج که در طی یک دهه از یک شهر متوسط به واسطه ی نزدیکی به تهران و امکان اینکه به شکل خوابگاهی جهت نیروی کار شاغل در تهران درآمد و همین امر موجب انفجار جمعیتی در آن شد، شاهین شهر هیچگونه جذابیتی برای اسکان شهروندان شاغل در اصفهان نداشته و بیشتر جذب کننده ی مهاجرین عموماً بازنشسته و یا شاغل در پروژه های خوزستانی است و همین تفاوت با مردم ساکن در اصفهان و یا بخشهای اطراف، یک نوع از خود بیگانگی در میان این مردم و جدائی شان از اکثریت مردم ساکن در اصفهان و بخشهای قدیمی اطراف آن به وجود آید. این جمعیت مهاجر همانگونه که شرح آن رفته، ضمن عدم پذیرش عدم تعلق خاطر شهروندی، در میان خود نیز دچار تفرقه است به نحویکه جمعیت مهاجر در رقابت میان مهاجرنشینهای خوزستانی با سایر مهاجرین و مردم شهرهای اطراف، امکان یک دیالوگ (گفتگوی) فرهنگی شهروندی را از خود سلب نموده است.

چنانچه این دیالوگ در میان شهروندان شکل گیرد، آنگاه مسئولین شهر بجای نگرش فعلی که اشتغال در پست های کنونی را مرحله ای آزمایش برای پرتاب شدن به پستهای بالاتر در استان، تلقی می نمایند و به سان یک مسافر ناظر به قضایای شهر می نگرند، خود را مقید و موظف به بهبود مسائل و مشکلات شهروندان دیده و در جهت گره گشایی از مشکلات بر می آیند. اینکه نمایندگان این شهرستان به ندرت دو دوره در مجلس شورای اسلامی دوام می آورند، نشان می دهد که تا چه اندازه وضعیت فکری مردم، نسبت به مسائل اجتماعی-سیاسی متزلزل و کم اثر است، گویی که مردم نمایندگان را به عنوان طی کردن یک دوره ی آزمایش بر می گزینند و نگرش درازمدت در این خصوص وجود ندارد و صرف نظر از آن، نوع گزینش این نمایندگان و و ابستگی فکری و سیاسی آنها هر چند هم سو با کلیت نگرش مردم در ادوار انتخابات مجلس شورای اسلامی بوده اما ویژگی های اصلی آن، گزینش افراد عمدتاً ناشناس و کسانی است که گاه تا لحظه ی انتخابات، در شاهین شهر کسی با آنان آشنایی نداشته و اصولاً شناخت مردم شاهین شهر از آنها صرفاً در دوره ی تبلیغات انتخاباتی بوده است. لذا مشاهده شده که در تمامی نه دوره انتخابات مجلس با وجود کثرت جمعیت شاهین شهر در کل شهرستان تنها یکبار یک نفر از ساکنین شاهین شهر موفق به کسب کرسی نمایندگی شده است و جالب تر اینکه بخشهای کوچک تر چون گز یا دولت آباد با توسل به همان رقابت سنتی و با بهره گیری از آرای شهروندان شاهین شهر، موفق به کسب کرسی مهم نمایندگی مجلس شورای اسلامی شده اند.....

[1]-کمپرادور واژه‌ای در زبان پرتغالی به معنای «خریدار» است. این واژه در گذشته نام عمومی بازرگانانی بود که در چین و هند و دیگر کشورهای جنوب آسیا به عنوان واسطه سرمایه‌داران و شرکت‌های خارجی (عمدتا اروپایی) عمل می‌کردند. بعدها این واژه همراه با واژه «بورژوازی» به صورت بورژوازی کمپرادور در متن‌های سیاسی و اقتصادی رایج شد که منظور از آن اشاره به واسطه‌ها و دلالان سرمایه‌داران خارجی در کشورهای آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین بود.

شاهین شهر؛ تاریخچه، جامعه شناسی، و مدیریت اجتماعی سیاسی آن

مطالب مشابه :

شاهین شهر؛ تاریخچه، جامعه شناسی، و مدیریت اجتماعی سیاسی آن

ماهی قرمز برای شب عید نخرید

واحد های شمارش و اندازه گیری

گزارشی از بازار شب ،شاهین شهر

مشخصات کبوتران ایران :

انتقاد آیت الله مکارم از تورم و گرانی

داستان سرا پا حقیقت قسمت دوازدهم ( آخرین قسمت )

پیروزی شاهین بوشهر در شیراز

مغازه دار طبیعت دوست شهر ما

مقاله