بررسی نگرش دانش آموزان سال سوّم متوسطه ي استان «چهارمحال و بختیاری» به درس تاریخ

به نام خداوند جان و خرد

بررسی نگرش دانش آموزان سال سوّم متوسطه ي استان «چهارمحال و بختیاری» به درس تاریخ

درسال تحصیلی 88-1387ه ش/1431-1430ه ق/2009-2008م

پژوهشگر: قاسم فتاحی(1)

ناظر: بابک زمانی پور(2)

كليد وا‍‍‍ژه ها:  نگرش،دانش آموزان،درس،تاريخ

چکیده

در این پژوهش نگرش دانش آموزان سال سوّم متوسطه ي استان «چهارمحال و بختیاری» در سال تحصیلی 88-1387ه ش/1431-1430ه ق/2009-2008م نسبت به درس تاریخ مورد بررسی قرار گرفته است. هدف و ضرورت این تحقیق، تحلیل این مساله است که چرا تاریخ با این همه تأثیر گذاری و سودمندی در حفظ  تمدّن و فرهنگ کشورها، درسیستم آموزش رسمی کشور «ایران» مورد بی مهری قرار گرفته و شرایط محیطی، سیاسی، فرهنگی و شیوه ي  نگرش دولت، خانواده و هم چنین تفاوت در ارزش ها و هنجارها و مؤلفه های دینی از یک طرف و نقش محیط آموزشی، کیفیت و نوع آموزش، محتوای کتب درسی، امکانات آموزشی، شیوه های تدریس، تجربه های مدرّسان، سطح سواد عمومی دانش آموزان و .... چه تاثیری بر آن داشته اند.

مباحث این پژوهش تلفیقی از سه موضوع تاریخ، نگرش و آموزش رسمی است. روش تحقیق اسنادی و پیمایشی و ابزار جمع آوری داده ها، پرسش نامه ايي  است. جامعه ي آماری مورد  پژوهش، کلّیه ي 19216 نفر دانش آموزان سال سوّم دوره ي  متوسطه ي  استان بوده اندكه از اين  تعداد 500 نفر از دانش آموزان دختر و پسر شاغل به تحصیل در شاخه ها و رشته های مختلف تحصیلی نظری و فنی، حرفه ای و کار  دانش از مناطق هفده گانه ي آموزش و پرورش استان  به عنوان نمونه ي  انتخابي مورد پژوهش واقع  شده اند. روش نمونه گیری نیز طبقه ای متناسب با حجم می باشد.

مباحث این پژوهش در دو بخش نظری در فصول اوّل تا سوّم و یافته های تحقیق و نتیجه گیری در فصول چهارم و پنجّم معّرفي گرديده اند.

 از جمله ي  یافته های اساسی این پژوهش می توان به اين موارد  اشاره کرد:

■ اکثریت قابل توجّه پاسخ گویان يعني 4/75 درصد  داراي نگرش بالاي مثبت و 16 درصد داراي  نگرش متوسط به بالا مثبتی نسبت  به درس تاریخ بوده اند.

■در بین نگرش دانش آموزان بر مبنای متغیّرهایی چون جنسیّت، شاخه ها و رشته های مختلف تحصیلی، دانش آموزان مناطق مختلف آموزش و پرورش، نسبت به درس تاریخ تفاوت وجود دارد.

■از دید دانش آموزان بین مطالعه ي  درس تاریخ و علاقه مندی به میهن و تقویّت هویّت ملّی ، تقویّت روحیه ي  خودباوری و اعتماد به نفس در ايشان رابطه وجود دارد.

■از دید دانش آموزان بین نوع نگرش آنان به درس تاریخ و میزان توجّه مسئوولین و اولیای دانش آموزان، برنامه های صدا و سیما، مطالب نشریّات و محتوای مطالب سایت های اینترنتی، شکل ظاهری و محتوای کتاب های درسی تاریخ، توانایی علمی و حرفه ای دبیران تاریخ رابطه وجود دارد.

مقدمه

نگرش یک جنبه ي  مهم از زندگی عاطفی و احساسی آدمي  را تشکیل می دهد. هر یک از انسان ها  نسبت به افراد، اندیشه ها و اشیاء موضع و نگرش ویژه ای دارندکه ناشی از میزان اطلاع، آگاهی و احساسا ت فراد  نسبت به آنها و تمایل ايشان  به انجام عملی در مورد ايشان است که ممکن است به صورت مثبت یا منفی ظاهر شوند . در واقع این گونه نظرها غالباً تعیین کننده شیوه ی برخوردديگران  با آن افراد، اندیشه ها و اشیاء است.

نگرش های دانش آموزان نسبت به موضوعات مختلف درسی حاصل تصوّرات آنها از موفقیّت ها یا شکست های آنان در گذشته است و در تعیین میزان علاقه و رغبت آنان برای توجّه به آموزش هایی که در مدرسه ارائه  می شودو اهمیّت دادن به درس و رشته ي  تحصیلی خود و تلاش و پشتکار در انجام دادن تکالیف و وظایف محوله تأثیر به سزایی دارند. در حقیقت نگرش هاي دانش آموز نسبت به یک موضوع درسی بخشی از جریان پیشرفت تحصیلی وی را تشکیل می دهد.

نگرش هاي  یک دانش آموز نسبت به یک موضوع درسی ناشی از میزان اطلاع و آگاهی او از محتوای آن درس و اهمیّت آن در زندگی روز مره و هم چنین احساس او نسبت به آن درس است. دانش آموزی که دارای یک نگرش قوی و مثبت نسبت به یک موضوع درسی است تمایل و آمادگی زیادی برای یادگیری و نیز انجام فعّالیّت های مرتبط با این درس دارد.

لذا این پژوهش در نظر دارد به بررسی نحوه ي  نگرش دانش آموزان سال سوّم متوسطه ي « استان چهارمحال و بختیاری» نسبت به درس تاریخ بپردازد و روشن سازد  نگرش آنها نسبت به درس تاریخ به طور کلّی مثبت است یا منفی؟ چرا که هر یک از عناصر تشكيل دهنده ي  نگرش دانش آموز می تواند دارای دو بعد نیرومند یا شدّت و درجه ي  پیچیدگی خاص خود  باشد که به صورت مخالف یا موافق با موضوع جلوه نمايد و به اين واسطه ضروری است که درجه ي  موافقت یا مخالفت با آن موضوع دانسته شود.

این پژوهش در پنج فصل  به اين  ترتيب تدوین شده است

 فصل اوّل کلّیات پژوهش.

 فصل دوّم ادبیات تحقیق و چهارچوب تئوری پژوهش.

 فصل سوّم روش جمع آوری داده ها و بررسی تحقیق.

 فصل چهارم ویژگی های حجم نمونه و آزمون فرضیّات.

فصل پنجّم نتیجه گیری و  بررسی نتایج آزمون فرضیات و نتایج محقق.

سؤالات و فرضیّات پژوهش

سوالات پژوهش

قبل از ارائه ي  فرضیّات، در پژوهش حاضر چهار سوال مطرح می شود:

1-آیا نگرش دانش آموزان سال سوّم متوسطه ي «چهارمحال بختیاری» نسبت به درس تاریخ متفاوت می باشد؟

2- آیا بین متغیّرهایی چون جنسیّت، رشته ي  تحصیلی و ... با نوع نگرش دانش آموزان سال سوّم متوسطه  نسبت به درس تاریخ رابطه وجود دارد؟

3- چه عواملی با نوع نگرش دانش آموزان نسبت به درس تاریخ رابطه دارند؟

4. آیا از نظر دانش آموزان محتوای درس تاریخ با افزایش حس میهن دوستی و هویّت ملّی و« اسلامی» آنان رابطه دارد ؟

فرضیّات پژوهش

1- بین نگرش دانش آموزان دختر و پسر سال سوّم متوسطه ي « چهارمحال بختیاری » نسبت به درس تاریخ تفاوت وجود دارد.

2- بین نگرش دانش آموزان رشته های مختلف تحصیلی سال سوّم متوسطه ي «چهارمحال بختیاری » نسبت به درس تاریخ تفاوت وجود دارد.

3- بین نگرش دانش آموزان شاغل به تحصیل در مناطق مختلف آموزش و پرورش، نسبت به درس تاریخ تفاوت وجود دارد.

4- بین مطالعه ي  درس تاریخ و میزان علاقه مندی دانش آموزان به کشور و تقویّت حس میهن دوستی و هویّت ملّی و «اسلامی» آنان رابطه وجود دارد.

5- بین مطالعه ي  درس تاریخ و تقویّت روحیه ي  خودباوری و اعتماد به نفس در دانش آموزان رابطه وجود دارد.

6- بین میزان توجّه مسئولین مدارس و اولیاء دانش آموزان به درس تاریخ با نوع  نگرش دانش آموزان به این درس رابطه وجود دارد.

7- بین نوع نگاه  برنامه­های صدا و سیما، مطالب نشریّات و محتوای سایت های اینترنتی به درس تاریخ با نوع نگرش دانش آموزان به این درس رابطه وجود دارد.

8- بین شکل ظاهری، حجم و محتوای کتاب درسی تاریخ با نوع نگرش  دانش­آموزان به این درس رابطه وجود دارد.

9- بین توانایی علمی و حرفه ای دبیران تاریخ با نوع نگرش دانش آموزان به درس تاریخ رابطه وجود دارد.

جامعه ي  آماری

 جامعه ي آماري مورد نظر در این پژوهش کلّیه ي  دانش آموزان سال سوّم متوسطه« چهارمحال و بختیاری» در سال تحصیلی 88-1387ه ش/1431-1430ه ق/2009-2008م می باشند. این دانش آموزان  كه جمعا 19216نفر دختر و پسر بوده ا ند در رشته های «علوم انسانی، معارف اسلامی، تجربی، ریاضی فیزیک، فنی و حرفه ای، کشاورزی و کار دانش» اشتغال به تحصیل داشته اند..

حجم نمونه و شیوه  ي نمونه گیری

نمونه، بخشی از جامعه ي  آماری است که طبق ضوابط انتخاب می شود و معّرف جامعه  ي مورد نظر به حساب می آید. نمونه گیری اکثراً بر اساس اصول و فنونی انجام می شود که بر اصول انتخاب تصادفی استوار است. باید توجّه داشت که در بیشتر بررسی ها و مطالعات به خاطر محدودیّت زمان، بودجه، نیروی انسانی و یا عوامل دیگر، داده های لازم از نمونه جمع آوری می شود و پس از تجزیه و تحلیل و به کارگیری شیوه های مناسب آماری، نتایج بر جامعه تعمیم می یابد. (پاشا شریفی و نجفی زند، 1377ه ش: 19)

در این تحقیق به دلیل بزرگ بودن جامعه ي  آماری، از فرمول« کوکران» استفاده شده است.

بر اساس فرمول فوق با سطح اطمینان 96/1 درصد و درصد خطای مجاز نمونه 3% 500 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب گردیدند.

برای نمونه گیری، دانش آموزان مورد مطالعه، بر اساس جنسیّت، رشته ی تحصیلی و منطقه ي  آموزشی محل تحصیل طبقه بندی شده و در صد (نسبت) هر گروه محاسبه شده و سپس با توجّه به نسبت های به دست آمده، نمونه ي  نهایی انتخاب و برای آن که نسبت دانش آموزان در نمونه به همان نسبتی باشد که در جامعه وجود دارد از روش نمونه گیری طبقه ای نسبتی استفاده گرديده ، یعنی روشی که در آن علاوه بر آن که تعداد طبقه های نمونه برابر تعداد طبقه های جامعه است نسبت هر طبقه نیز در جامعه درست برابر همان نسبت در نمونه است. (دلاور، 1380ه ش: 94و93)

جهت تعیین  سهمیه ها در هر یک از مناطق از سه متغیّر جنس، رشته ي  تحصیلی و تعداد دانش آموزان در هر یک از مناطق استفاده شد تا پراکندگی لازم در نمونه ي  مورد مطالعه به دست آید.

ابزار پژوهش

ابزار جمع آوری اطلاعات در این پژوهش علاوه بر منابع اسنادی(کتابخانه ای)، پرسشنامه ي  نگرش سنج است که با روش« لیکرت» تهیه شده است. پرسشنامه ي  چهل سؤالی نگرش سنج، نگرش دانش آموزان را نسبت به درس تاریخ و به روش درجه بندی «لیکرت» مورد سنجش قرار می داد.

در اینجا ابتدا جملات مربوط به موضوع نگرش جمع آوری شده و سپس این جمله ها به گروهی آزمودنی داده شد تا میزان موافقت و مخالفت خود را بر روی یک مقیاس پنج درجه ای به صورت کاملاً موافق، موافق، بدون نظر، مخالف و کاملاً مخالف مشخص نمایند. پس از آن از طریق جمع کردن نمرات به دست آمده از هر جمله، نمره ي کلّی برای هر آزمودنی محاسبه گرديد. سؤالات پرسشنامه ي  این تحقیق نيز  با استناد به پرسشنامه های موجود در تحقیق انجام شده ي  مشابه(رحمانی، 1380 ه ش) و مشورت با همکاران مطلّع و با تجربه، تهیه و پس از بازبینی توسط صاحب نظران موارد غیر ضروری حذف و نگرش سنج این پژوهش که مرکب از چهل سؤال بسته پاسخ است، آماده گردیده است.

ابزار و شیوه ي  گردآوری داده ها

برای سنجش نگرش دانش آموزان به درس تاریخ متغیّرهای زیادی وجود دارد، امّا به دلیل محدودیت های اجرایی ، محقق ملزم به در نظر گرفتن متغیّرهای تایید شده در طرح اوّلیه  ي تحقیق بود. بر اين اساس  تنظیم پرسشنامه به شکل تقریباً نهایی با نظر چند تن از استادان و صاحب نظران در حوزه پژوهش در آموزش و پرورش و اجرای آن در بین بيست  نفر از دانش آموزان به صورت مقدّماتی و بررسی روایی صوری و اعتبار پرسش نامه که در قسمت اعتبار توضیح داده خواهد شد و به لحاظ روایی محتوایی بر اساس  متغیّرهای فرضیات، در مجموع چهل  سوال را در بر داشت که قسمت های مختلف آن شامل:

شناسه ی پرسشنامه که در بر گیرنده ي  جنسیّت، رشته ي  تحصیلی و منطقه است.

طیف سنجش نگرش دانش آموزان به درس تاریخ در جهت افزایش تقویت حس میهن دوستی و هویت ملّی و اسلامی مشتمل بر چهار  گویه به سبک طیف « لیکرت».

طیف سنجش نگرش دانش آموزان به درس تاریخ در جهت افزایش روحیه خودباوری و اعتماد به نفس مشتمل برچهار گویه به سبک طیف« لیکرت».

طیف سنجش نگرش دانش آموزان به درس تاریخ مبنی برتوجّه مسئولین مدارس و اولیاء دانش آموزان مشتمل بر دو  گویه به سبک طیف« لیکرت».

طیف سنجش نگرش دانش آموزان به درس تاریخ و برنامه های صدا و سیما، مطالب نشریات و محتوای سایت های اینترنتی مشتمل بردو گویه به سبک طیف« لیکرت».

طیف سنجش نگرش دانش آموزان به درس تاریخ و شکل ظاهری، حجم و محتوای کتاب های درسی تاریخ مشتمل بر نه گویه به سبک طیف« لیکرت».

طیف سنجش نگرش دانش آموزان به درس تاریخ و توانایی علمی و حرفه ای دبیران تاریخ مشتمل بر دو گویه به سبک طیف «لیکرت».

لازم به ذکر است گویه هایی که با آنها نگرش دانش آموزان به درس تاریخ سنجیده شده است، در سنجش متغیرهای دیگر نیز به کار رفته اند.

شیوه ي  اجرا و مراحل انجام پژوهش

پس از انجام مطالعات نظری و مرور تحقیقات پیشین مرتبط با موضوع مورد بررسی ، سؤالات تحقیق مشخص شده و سپس ابزار اندازه گیری(نگرش سنج) تدوین و پس از آزمون و اطمینان از روایی و پاپایی آن، پرسش نامه ي  نگرش سنج توسط آزمون گران میان دانش آموزان مورد مطالعه که به تفکیک جنس، رشته ي  تحصیلی و منطقه ي  آموزشی متناسب با حجم نمونه ي  انتخاب شده بودند توزیع و بلافاصله پس از پاسخ گویی که معمولاً بین ده الی بيست دقیقه طول می کشید، پرسش نامه های تكميلي  جمع آوری شده و  اطلاعات مورد نیاز جهت تجزیه و تحلیل داده ها استخراج گرديد.

روش های تحلیل داده ها

در این تحقیق پس از جمع آوری اطلاعات مورد نیاز، از روش های آماری توصیفی و استنباطی استفاده شده است. برای بررسی جامعه ي  آماری و حجم نمونه از میانگین حسابی، میانه، شاخص پراکندگی، انحراف معیار، ضریب تغییرات، جداول یک بعدی، دو بعدی و سه بعدی و نمودار دایره ای و میله ای جهت توصیف بیشتر داده ها استفاده شده است. هم­چنین از روش های آمار استنباطی در موارد زیر استفاده شده است:

آزمون« آلفای کرونباخ» برای بررسی پایایی درونی طیف ها به کار رفته است.

آزمون« من – ویتنی ‌‍[1]»  برای سنجش رابطه ي  دو متغیّر رتبه ای در فرضیّات به کار رفته است.

آزمون« کروسکال والیس [۲]»   برای سنجش رابطه  ي متغیّرهای رتبه ای در فرضیّات به کار رفته است.

ضریب همبستگی« کندال» برای سنجش رابطه ي  متغیّرهای اسمی و یا رتبه ای در فرضیّات به کار رفته است.

آزمون فرضیّه ها

فرضیّه  ي شماره ي  يك : بین نگرش دانش آموزان دختر و پسر  نسبت به درس تاریخ تفاوت وجود دارد.

فرضیّه  ي شماره ي  دو:  بین نگرش دانش آموزان رشته های مختلف تحصیلی  نسبت به درس تاریخ تفاوت وجود دارد.

فرضیّه ي  شماره ي سه:  بین نگرش دانش آموزان مناطق مختلف آموزش و پرورش  نسبت به درس تاریخ تفاوت وجود دارد.

فرضیّه  ي شماره  ي چهار: مطالعه ي  درس تاریخ باعث تقویت حس میهن دوستی و علاقه مندی به کشور و در نهایت تقویت هویّت ملّی و «اسلامی» در دانش آموزان می شود.

فرضیّه ي  شماره ي پنج : مطالعه ي  درس تاریخ باعث تقویت روحیه  ي خودباوری و اعتماد به نفس در دانش آموزان  می شود.

فرضیّه  ي شماره ي  شش: بین نوع نگرش دانش آموزان به درس تاریخ و توجّه مسئوولین مدارس و اولیاء دانش آموزان رابطه وجود دارد.

فرضیّه ي  شماره ي هفت: بین نوع نگرش دانش آموزان  به درس تاریخ و برنامه­های صدا و سیما، مطالب نشریّات و محتوای سایت های اینترنتی رابطه وجود دارد.

فرضیّه ي  شماره ي هشت:  بین نوع  نگرش دانش آموزان به درس تاریخ و شکل ظاهری، حجم و محتوای کتاب های درسی تاریخ رابطه وجود دارد.

فرضیّه ي  شماره ي نه : بین نوع نگرش دانش آموزان به درس تاریخ و توانایی علمی و حرفه ای دبیران تاریخ رابطه وجود دارد.

بحث و نتيجه گيري

نتایج و یافته های تحقیق انجام شده پیرامون موضوع «نگرش  دانش آموزان به درس تاریخ» نشان می دهد که بیشتر دانش آموزان به درس تاریخ علاقه دارند. امّا وجود اشکالات ونارسایی هایی در فرآیند آموزش تاریخ نظیر:

 شکل ظاهری، حجم و محتوای کتاب های درسی، شیوه های تدریس سنتّی و نا کارآمد برخی از دبیران، نگاه نه چندان مطلوب برخی از مسئوولان، مدیران مدارس و اولیاء دانش آموزان به این درس، جایگاه نامناسب درس تاریخ در نظام آموزشی «ايران» و ... سبب گردیده تا دانش آموزان نگرش مورد انتظار را به این درس نداشته باشند..

با مقایسه ي  علاقه مندی و اهمیّت موضوعات درسی، چنین استنباط می شود که دانش آموزان  اهمیّت موضوعات درسی را از جامعه می آموزند، در حالی که علاقه مندی آنان به موضوعات گوناگون، امری شخصی است و از الگوی معنا داری پیروی نمی کند. البّته می توان به نحوه ي  برخورد خانواده، نظام آموزشی، جامعه، وسایل ارتباط جمعی و ... با موضوعات گوناگون آموزشی نیز استنباط نوجوانان و جوانان در اين زمينه  را توجیه کرد. برای نمونه، تعداد ساعات درسی که به هر درس اختصاص داده می شود، برگزاری کلاس هاي  فوق العاده، استفاده از معلّم خصوصی و اختصاص بهترین ساعات روز به تدریس درس های به اصطلاح مهم، همه و همه به طور روشن و واضحی به دانش آموزان پیام می دهند که چه درسی مهم تلقّی می شود و چه درسی کم اهمیّت یا بی اهمیّت است. از سوی دیگر، فایده مندی موضوع تاریخ و مقایسه آن با دیگر موضوعات درسی نیز از جمله مواردی است که دانش آموزان به آن اشاره می کنند. از نظر برخی دانش آموزان، درس هایی که در ارزش يابي كلّي ساليانه و به خصوص در آزمون هاي ورودي مراكز آموزش عالي نقشي نداشته و بی فایده ارزیابی می شوند، بی اهمیّت نیز هستند.

نتایج این پژوهش و پژوهش های محدود قبلی نشان می دهد که معلمّان در نوع نگرش دانش آموزان به موضوعات درسی به خصوص درس تاریخ نقش موثری را دارند. بدون شک تاریخ وسیله ای است برای خود آگاهی در جامعه و معلّم تاریخ کسی است که با نگاه و فکر تاریخی و با در نظر گرفتن دو عامل زمان و مکان برای تشخیص و یافتن تفاوت ها و تغییرات کمی و کیفی و بیان خرد ورزانه و منصفانه ی آنها مي كوشد. بدین سان اگر نوجوانان و جوانان  «ايراني» به مبانی ملّی و هویّت بومی خود  بی توجّه شدند، باید معلّمان تاریخ را زیر سؤال برد. (کیوان، 1385ه ش: 17-15)

 بر اين اساس معلّم تاریخ در درجه ي  اوّل باید کتاب خوانی روشن فکر باشد. معلّم تاریخ، زمانی روشن فکر است که با مقولات علمی، جامعه شناسی، دین شناسی، فرهنگ شناسی، روان شناسی، زبان شناسی، و به خصوص برای درس «تاریخ ایران»، با « ادبیات فارسی»، آشنایی پیدا کرده باشد. معلّم دانشور تاریخ  بايد یادش باشد که کلاس تبلیغات سیاسی ندارد، کلاس تعلیم و تفکّر دارد. او باید فرهنگی به معناي عام  باشد. فرهنگی ترین معلّم مدرسه وتمامي  معلّمان همكارش ، چراكه بدين گونه  از سوي دانش آموزان مخاطبش  مورد محك قرار مي گيرد. (همان منبع: 9-6)

بنابراین در قدم اوّل، برای توفیق در تحقق هدف های درس تاریخ، باید به علاقه مندی و انگیزه ي  درونی معلّمان و دانش آموزان، توجّهی خاص داشت. ضرورت و توجّه به علاقه و انگیزه ي  این دو گروه از آن روست که هر دو با انسان ها، واقعه ها و دوره هایی سر و کار دارند که ناچارند به قضاوت نیک و بد درباره ي  آن ها و رد قبولشان  بپردازند.

وجود این تصوّر نادرست در برخی دانش آموزان و افراد جامعه که چون تاریخ فایده  ي فوری و آنی ندارد، پس فاقد کارآیی است، نیز از علل عدم توجّه کافی به تاریخ مي باشد.

هم چنین استفاده از شیوه های سنتّي  و نا کارآمد در آموزش تاریخ و تکیه بر محفوظات و عدم بهره گیری از وسایل کمک آموزشی، فیلم، گردش علمی و .... نیز از دیگر مسائل عدم توجّه دانش آموزان به درس تاریخ است.

منابع ومآخذ

- افضلان، فریده(بهار1384 ه ش )،«جایگاه رشته ي  تاریخ در انگلستان»، رشد آموزش تاریخ، دوره ي ششم، ش 3، شماره ي  مسلسل 18.

- افضلان، فریده(تابستان 1384ه ش)،«دانش آموزان و تاریخ» رشد آموزش تاریخ، دوره ي  ششم، شماره ي  4، ش م19.

- پاشا شریفی، حسن و نجفی زند، جعفر(1377 ه ش)، روش های آماری در علوم رفتاری، تهران، سخن.

- جغتایی،مهری (تابستان 1385ه ش)،«تأثیر گذاری درس تاریخ و نحوه ي تدریس»، فصلنامه ي  کهن روزگار، دبیرخانه ي  راهبری درس تاریخ ش4.

- جمعی از نویسندگان (1381ه ش)،«راهنمای برنامه ي  درسی تاریخ در دوره ي  متوسطه» رشد آموزش تاریخ، سال چهارم، ش  10.

جمعی از نویسندگان(1381ه ش)،«راهنمای برنامه ي  درسی تاریخ در دوره ي  متوسطه» رشد آموزش تاریخ، سال چهارم، ش  م 11.

- جمعی از نویسندگان(تابستان 1386ه ش)،«علل افت تحصیلی»، فصلنامه ي  کهن روزگار، دبیرخانه ي  راهبری درس  تاریخ، شش 7 و 8.

- جوادیان، مسعود(پاییز 1385ه ش)،«چگونگی تبیین نگرش تاریخی در برنامه ها و کتاب های درسی وزارت آموزش و پرورش» رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، ش 1، ش م 24.

- خیراندیش،عبدالرسول(بهار 1379ه ش)، «ضرورت توجّه بیشتر به تاریخ»، رشد آموزش تاریخ، سال اوّل، ش 2.

- خیر اندیش، عبدالرسول(پاییز 1379ه ش)،«مسئولیت و منزلت معلم تاریخ» رشد آموزش تاریخ، سال دوّم، ش 3.

- خیر اندیش، عبدالرسول(زمستان 1379ه ش)،«درس تاریخ و معلمان آن در قرن نیروی انسانی»، رشد آموزش تاریخ، سال دوّم، ش 4.

- خیر اندیش، عبدالرسول(تابستان 1380ه ش)،«دبیران تاریخ، مرزبانان تاریخ و فرهنگ ایران» رشد آموزش تاریخ، سال سوّم، ش 6.

- خیراندیش، عبدالرسول،(پاییز 1380ه ش)،«جایگاه درس تاریخ در شناخت دور نمای گذشته و افق های آینده»، رشد آموزش تاریخ، سال سوّم، ش 7.

- دلاور، علی(1383)، روش تحقیق در روان شناسی اجتماعی و علوم تربیتی(ویرایش سوّم)، تهران، نشر ویرایش، چاپ پانزدهم.

- رحمانی، جهان بخش(1380ه ش)، بررسی رابطه بین نگرش دانش آموزان به ریاضیّات با میزان موفقیّت تحصیلی آنان در درس ریاضی دوره ي  راهنمایی در شهر اصفهان، اصفهان، اداره  ي کلّ آموزش و پرورش استان اصفهان.

- کیوان، مهدی(پاییز 1385ه ش)،«درباره ي  شیوه ي تدریس تاریخ در دوره ی متوسطه»،  رشد آموزش تاریخ، دوره ی هشتم، ش 1، ش م 24.

پي نوشت ها:

(1) قاسم فتاحي متولّد17/11/1345ه ش/1386ه ق/1966م در شهر نافچ ، كارشناس ارشد تاريخ ايران اسلامي ، معلّم  مولف ، مدّرس تاريخ مدارس متوسطه ي و مراكز آموزش عالي شهرستان شهركرد.

(2)بابك زماني پورمتولّد 24/12/1348ه ش/1390ه ق/1970م در شهركرد،كارشناس ارشد تاريخ ايران اسلامي ،  معلّم  مولف ، مدير گنجينه ي آموزش و پرورش چهار محال و بختياري.