علم در قرون وسطی 1 ( اسلام )

مسلمانان در اين قرنها، كه دوران رونق فرهنگ اسلامي بود، در راه ايجاد تفاهم كوتاهي نكردند. خلفا مي‌دانستند كه اعراب در زمينه علم و فلسفه عقب مانده‌اند و يونانيان ميراث فراواني از علوم در شام به جاي نهاده‌اند. امويان مردماني خردمند بودند كه مدارس معتبر را باقي گذاشتند و مزاحم آنها نشدند. كتاب هاي اساسي علم و فلسفه در اين مدارس محفوظ مانده بود. مسلمانان شيفته اين كتابها شدند، و حكام اموي و عباسي اين عمل ثمربخش علمي را تشويق كردند. كسانی را به نزد امپراطوران روم شرقي ( دشمنان هميشگي خود ) فرستادند تا كتابهاي يوناني و مخصوصاً كتب طب و رياضيات را بياورند. كتاب اصول هندسة اقليدس از همين راه به دست مسلمانان رسيد. مأمون يك انجمن علمي داشت، و گروهي مترجم در آنجا گماشت، به گفته ابن خلدون، اسلام آن بيداري علمي را كه در همه جا پديد آورد به اين انجمن علمي مديون است. نهضت علمي اسلام از لحاظ مقدمات ( رواج تجارت و كشف گنجينه‌هاي يونان ) و هم از لحاظ نتيجه ( رونق علم و ادب هنر ) درست همانند رنسانس ايتاليا بود.

در اين دوران مترجمان، كتابهاي اساسي را به عربي ترجمه كردند.

عجيب است كه مسلمانان با وجود علاقه فراواني كه به شعر و تاريخ داشتند، از شعر و نمايشنامه و تاريخ نگاري يوناني غافل ماندند و در اين مرحله فعاليت علمي و ادبي، به جاي تبعيت از يونان، پيرو ايرانيان شدند. اين براي جهان اسلام و براي انسانيت عموماً يك تصادف بد بود كه آثار افلاطون و ارسطو با صبغه نوافلاطوني به دست مسلمانان رسيد. .... علماي اسلام كوشيدند تا فلسفه يونان را با قرآن هماهنگ كنند و به شرحهايي كه طرفداران نوافلاطوني نوشته بودند بيشتر از اصول مؤلفات فلاسفه يونان توجه داشتند.

انتقال مستمر علوم و فلسفه از مصر و هند و بابل، از راه يونان و روم شرقي، به قلمرو شرقي اسلام و اسپانيا، و از آنجا به شمال اروپا و امريكا، از حوادث مهم و جالب تاريخ جهان بوده است. ... بيشتر آنچه مسلمانان از علوم پيشينيان گرفتند از يونان بود، و هند نسبت به يونان در مرحله دوم جاي داشت.

مبادي علم جبر در یونان قرن سوم ميلادي است، اما نام آن از مسلمين است كه اين علم حلال مشكلات را به كمال رسانيده‌اند. مهمترين شخصيت اين ميدان علمي خوارزمي است. وي در پنج رشته علوم رسايل گرانبها نوشت. رساله‌اي دربارة ارقام هندي داشت و زيجي مرتب كرد كه در اسپانيا تجديد نظر شد و تا قرنها در همة ممالك، متبع بود. قديمترين جدولهاي محاسبه مثلثات را او نوشت و با همكاري شصت و نه تن از علما يك فرهنگ جغرافيايي براي مأمون فراهم كرد. در كتاب معروف خود به نام حساب الجبر و المقابله، راه حلهاي هندسي براي معادلات درجه دوم نشان داد. .... ثابت بن قره مؤلفاتي در رشته‌هاي هيئت و طب داشت و بزرگترين عالم هندسه در اسلام شد. ابوعبدالله بتاني علم محاسبه مثلثات را خيلي جلوتر برد: در حل مسائل، مثلث را جانشين چهار ضلعي بطلميوس كرد، و در حساب مثلثات نسبت ها را تقريباً به صورتي كه اكنون به كار مي‌بريم مرتب كرد.

مأمون گروهي از منجمين را به كار رصد اجرام سماوي و ثبت نتايج آن برگماشت. با مسلم انگاشتن كرويت زمين، طول يك درجه نصف‌النهار را به وسيله رصد كردن خورشيد اندازه گرفتند. و در نتيجه اين اندازه‌گيري، مقدار آن فقط نيم ميل از اندازه زمان ما بيشتر است.

اين منجمين چيزي را تا از امتحان و تجربه علمي درست در نمي‌آمد، نمي‌پذيرفتند و در تحقيقات خودشان به اقتضاي قوانين علمي صرف، پيش مي‌رفتند. ... بتاني چهل و يك سال تمام در كار تنظيم رصدهايي كه به دقت و شمول شهره بود وقت صرف كرده و در نتيجه رصدهاي خود، به نتايجي رسيد كه به صورتي عجيب با نتايج روزگار ما نزديك است. .. منجمين مسلمان دستگاههاي گرانقيمتي داشتند كه در قرن يازدهم ميلادي به اروپا رسيد و همچنان تا قرن هفدهم ميان دريا نوردان به كار مي‌رفت. مسلمين در طرح و ساختمان اسطرلاب دقت فراوان به كار برده بودند، چنانكه هم يك ابزار علمي و هم يك اثر هنري شده بود.

تصوير اقاليم زمين حتي از تهيه نقشه آسمان هم مهم تر بود، زيرا زندگي مسلمين وابسته به كشاورزي و بازرگاني بود. ... ابوريحان بيروني راه و رسم تحقيق علمي را به بهترين وجهي در جهان اسلام مي‌نماياند. مقام او در جهان اسلام شامخ تر از مقام لايب نيتز و لئوناردو داوينچي در اروپا بود.

به مذهب شيعه دلبسته بود، بي تظاهر و ادعا، تمايلات شكاكانه داشت، ولي به نسبت زياد احساسات وطن دوستي را حفظ كرده بود و اعراب را ملامت مي‌كرد كه تمدن عظيم ساساني را از ميان برده‌اند. گذشته از اين، وي يك عالم تجربي بود كه در تحقيقات علمي و نقادي روايات و متون و از جمله انجيل كوشش و دقتي بي طرفانه داشت، با وجدان پاك قضاوت مي‌كرد و احياناً به جهل خود معترف مي‌شد و وعده مي‌داد تحقيقات خود را ادامه دهد تا حقيقت را كشف كند. وی ساليان دراز را به تحقيق درباره نژادها و زبان ها و دين ها و فرهنگ ها و طوايف مختلف هند مي‌گذرانيد. نتيجه تحقيقات وي كتاب تحقيق ماللهند بود كه بزرگترين اثر بيروني به شمار مي‌آيد. ... شيفته بهاگاواد ـ گيتا شده بود. و نظريات يوناني را با نظريات هندي برتري داد.... وي به همه علوم توجه داشت. ... كثرت تأليفات او در عصري كه ابن سینا و ابن هيثم و فردوسي به وجود آمده‌اند معلوم مي‎دارد كه به دوران مابين اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم انديشه قرون وسطي به اوج كمال رسيده بود.

شيمي، به عنوان يكي از علوم، تقريباً از مبدعات مسلمين است، زيرا آنها مشاهده دقيق و تجربه علمي و توجه به ثبت نتايج را بر محصول كار يونانيان بيفزودند. تعداد زيادي مواد را تجزيه كردند و درباره سنگها تأليفاتي داشتند؛ مواد قليايي و اسيدها را مشخص كردند؛ و صدها داروي تازه ساختند؛ ... و از کیمیاگری به شيمي واقعي دست يافتند. تقريباً همه دانشمندان مسلمان قرون وسطي اتفاق داشتند كه همه فلزات از يك مايه واحد، و به همين جهت قابل تبديل به يكديگرند. .. معروف ترين كيمياگر اسلام جابر بن حيان که تالیفاتش مايه پيشرفت علم شيمي در اروپا شده است. پس از قرن دهم، شيمي چون بعضي علوم ديگر جاي خود را به جادوگري داد و براي مدت سه قرن سر بلند نكرد.

از علم زيست‌شناسي اسلامي آثار كمي به جا مانده است، اما داروهاي بسيار به علم داروشناسي افزوده است. زيست‌شناسان مسلمان روش توليد ميوه‌هاي تازه به وسيله پيوند را مي‌دانستند؛ از پيوند درخت گل سرخ و بادام، گلهاي كمياب زيبا به وجود آوردند. جاحظ درباره تكامل، فرضيه‌اي همانند فرضيه مسعودي داشت و مي‌گفت حيات از جماد به نبات،‌ از نبات به حيوان، و از حيوان به انسان تكامل يافته است. مولانا نیز اين فرضيه را پذيرفته و بر آن افزوده است كه اگر در گذشته چنين بوده، در مرحله بعد انسانها فرشته و در نهايت خدا خواهند شد.

- پزشكي

مسلمانان از تشريح موجودات زنده يا پيكر اموات ابا داشتند. بدين جهت، جراحي از همه علوم اسلامي ضعيف تر و طب باليني و داروشناسي از همه رشته‌ها قوي تر بود. ... از بازرگاني هاي مهم مابين ايتاليا و خاور نزديك، واردات داروهاي اسلامي بود. نخستين بار داروخانه به وسيله مسلمانان ايجاد شد و هم آنها نخستين مدرسه داروشناسي را بنياد كردند و بيهوشي به وسيله استنشاق را در بعضي كارهاي جراحي به كار مي‌بردند، و از حشيش و ديگر مخدرات براي ايجاد خواب عميق استفاده مي‌كردند. بيمارستانها به شيوه انجمن علمي و بيمارستان ايراني جنديشاپور پديد آمده بود. و بيمارستانها مهمترين جاي تدريس طب بود . .... داروساز و سلماني و شكسته بند تابع نظاماتي بودند كه دولت براي مراقبت آنها وضع كرده بود. ... مبتلايان امراض روحي در معرض مراقبت خاص بودند و معالجه ايشان با رأفت و انسانيت انجام مي‌شد. البته وسايل بهداشت عمومي چنانكه بايد مورد توجه نبود، از اين رو در مدت چهار قرن چهل بار در ممالك مختلف اسلامي بيماري هاي همه گير رخ داد.

محمد رازي ايراني نژاد بود و به عربي چيز مي‌نوشت؛ کتاب حاوي او تا چند قرن معتبرترين كتاب طبي و مهم ترين مرجع اين علم در قلمرو انسان سفيدپوست به شمار مي‌رفت ... براي اولين بار دو مرض آبله و سرخک را از هم تمییز مي‌داد. رساله رازي چهل بار به زبان انگليسي چاپ شده، ... رازي روش هاي تازه‌اي از قبيل مرهم جيوه و استفاده از روده حيوان در بخيه زدن زخم كشف كرد. وي از افراط طبيبان در كار تجزيه ادرار، جلوگيري كرد. ... به اتفاق آرا، رازي مهمترين طبيب اسلام و بزرگترين عالم طب باليني در قرون وسطي بود.

در مدرسه طب دانشگاه پاريس دو تصوير رنگي از دو طبيب مسلمان آويخته‌اند كه يكي از رازي است و ديگري از ابن سينا. که بزرگترين فيلسوف و معروف ترين طبيب اسلام است. .... فيلسوف ما از لذت هاي عشق بهر‌ه‌ور بوده است، ولي قصه‌هاي ديگر او را نشان مي‌دهد كه همه روز و شب به تحقيق و تعليم و امور عامه مشغول بوده است.

ابن سينا ضمن حوادث زندگي، در حال اشتغال به منصب، يا در زندان وقت كافي براي تأليف يكصد كتاب فارسي يا عربي به دست آورد كه ضمن آن تقريباً از همه رشته‌هاي علوم و فلسفه سخن گفته است.

ابن سينا اقليدس را ترجمه كرد، رصدهاي نجومي به عمل آورد، و در زمينه حركت، نيرو، خلأ ، نور، حرارت، و چگالي تحقيقات ابتكاري داشت. رسالة وي درباره كاني ها يا مواد معدني تا قرن سيزدهم در اروپا مهمترين مرجع علم زمين شناسي بود. نوشته‌هاي او در اين رساله، دربارة پيدايش كوهها، نمونه وضوح علمي است.

ابن سينا دو كتاب دارد كه همه تعليمات وي در آن هست. يكي شفا كه دايره‌المعارفي در هجده مجلد در رياضيات، طبيعيات، مابعدالطبيعه، الاهيات، اقتصاد، سياست، و موسيقي است، و ديگري قانون كه بحث بسيار مفصلي درباره وظايف الاعضا، علم بهداشت، درمان، و داروشناسي است، و گاه به گاه از مسائل فلسفي نيز سخن مي‌گويد. كتاب قانون ترتيب و روشي نكو دارد واحياناً به مرحله كمال بلاغت مي‌رسد، ولي علاقه شديد شيخ الرئيس به طبقه ‌بندي و تفكيك آفتي است كه خود او دوايي براي آن نيافته است. .... كتاب قانون در قرن دوازدهم به لاتيني ترجمه شد و به جاي كتابهاي رازي و جالينوس مورد استفادة مدرسه‌هاي طب اروپا قرار گرفت و تا نيمه‌هاي قرن هفدهم اين مقام را حفظ كرد؛ در دانشگاههاي لوون و مونپليه مراجعة آن را به شاگردان سفارش مي‌كردند.

ابن سينا از همه مؤلفان طبي قرون وسطي برجسته‌تر بود. رازي بزرگترين طبيب، بيروني بزرگترين جغرافي دان، ابن هيثم بزرگترين دانشمند نورشناس و جابر بن حيان بزرگترين شيميدان اين دوران بوده‌اند.

علوم اسلامي به اقتضاي قرون وسطي به اوهام آلوده بود و اهميت آن، به جز علم نورشناسي، در زمينه تركيب نتايج بيشتر بود تا در كشفيات تازه و تحقيقات منظم؛ مع ذلك،‌ در علم شيمي، كه بزرگترين ابزار و مايه تفاخر عقل نو به شمار است، روش علمي تجربي را نفوذ داد. راجر بيكن، كه پانصد سال پس از جابر بن حيان اين روش را به اروپا شناسانيد، آن را از مسلمين اسپانيا اقتباس كرده بود و ايشان نيز به نوبه خود از شرق اسلامي دريافت كرده بودند.

علوم اسلامي:

علماي اسلام در قرون وسطي اقوام را به دو طبقه تقسيم مي‌كردند: اقوامي كه علم داشتند و اقوامي كه علم نداشتند. هندوان، ايرانيان، بابليان، يهوديان، يونانيان، مصريان، و اعراب در طبقه اول قرار داشتند. در نظر آنان، اينان برگزيدگان جهان بودند؛ و بهترين اقوام طبقه دوم چينيان و تركان بودند كه به حيوان بيشتر از انسان شباهت داشتند. البته اين قضاوت به ويژه درباره چين خطا بوده است.

در این دوران مسلمانان همچنان در زمينه علوم، تفوق بي‌رقيب داشتند. در رشته رياضيات در مراكش و آذربايجان پيشرفت هاي جالبي رخ داد؛ در اينجا يك بار ديگر شاهد طيف وسيع تمدن اسلام هستيم. ... خواجه نصيرالدين طوسي نخستين رساله را تأليف كرد كه ضمن آن علم مثلثات يك علم مستقل، و نه يكي از فروع علم نجوم، شمرده شده بود؛ و تا دو قرن بي‌رقيب بود.

معروف ترين كتاب آن دوران در علم فيزيك كتاب «ميزان الحكمه» خازني،‌ بود. اين كتاب تاريخچه‌اي از علم فيزيك به دست مي‌دهد، قوانين اهرم را فرموله مي‌كند، جداولي از وزن مخصوص بسياري از مايعات و جامدات تنظيم مي‌نمايد، و فرضية جاذبه را، به عنوان يك نيروي عمومي كه همه چيز را به سوي مركز زمين مي‌كشاند، مطرح مي‌سازد.

منجمین طغيانی بر ضد نجوم بطلميوسي کرده بودند؛ و با نقد ويران كننده خويش بر فرضيه افلاك و دواير متحدالمركز فلكي، كه بطلميوس تشريح مسيرها و حركت هاي ستارگان را در آن جسته بود، راه را براي كوپرنيك هموار كردند.

اين عصر، دو دانشمند جغرافيدان را به وجود آورد كه شهرتشان در همه قرون وسطي جهانگير بود: ادريسي و ياقوت حموي.

علم گياه شناسي، به وسيله مسلمانان اين عصر زندگي از سر گرفت. ... معلومات گياه شناسي اسلامي تا قرن شانزدهم مرجع و معتبر بود. و كاملترين تحقيقات همه قرون وسطي در رشته كشاورزي به شمار بود.

در اين دوران نيز بزرگترين طبيبان از ميان مسلمين برخاستند. مهمترين عرصه تخصص اين طبيبان بيماري هاي چشم بود، و آب مرواريد را عمل مي‌كردند. و آناليزهاي كلاسيكي از تومورها، التهاب غشاي داخلي قلب، سل روده، و فلج حنجره به قلم آورده شد.

اسلام در ايجاد بيمارستان هاي خوب و تهيه لوازم آن نيز پيشاهنگ جهان بود. و در همه شهرهاي بزرگ اسلامي براي مراقبت ديوانگان تيمارستان هايي موجود بود.

ادامه دارد

علم در قرون وسطی 1 ( اسلام )

مطالب مشابه :

اقتصاد اسلامی در منظرگاه مديريتي بكي پديا ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

سایت اسلام پدیا

آپاندیس زائده نیست!

منابع کنکور کارشناسی ارشد علوم سیاسی

وکیلان اهل ایران از دیدگاه ویکی پدیا

اسلامی کردن علم ( 2 ) چالشهای نظری

وکیلان اهل ایران از دیدگاه ویکی پدیا

علم در قرون وسطی 1 ( اسلام )