نکاتی پیرامون درس آیات الاحکام

درس آیات الاحکام، جزء دروسی است که اگه به خوبی توسط استاد محترم، بهش پرداخته بشه، میتونه تمرینی باشه برای کاربردی کردن قواعد فقهی و اصولی. اما متاسفانه کلاس ما که امسال اینطور نبود. استاد محترم فقط متن چند کتاب تفسیری مثل زبدة البیان و کنز العرفان و غیره رو میخوند و رد میشد. خبری از کاربردی کردن قواعد اصولی و فقهی نبود. اما در عوض بنده خودم در کنفرانسی که در همین کلاس دادم، سعی کردم کمی به این دغدغه خودم پاسخ بدم، خلاصه کنفرانس بنده رو در ادامه مطلب میتونید مطالعه بفرمایید.(البته میدونم که بسیار کم ارزشه اما امیدوارم فتح بابی باشه برای اینکه اساتید آینده که شما دوستان محترم باشید، طرحی نو در اندازید در روش تدریس کلاس های آیات الاحکامی)

آیات مورد بحث (آیه 8 و 9 سوره ممتحنه):

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الذین وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (آیه 8)
خداوند شما را از نيكى كردن و دادگرى با كسانى كه در [امر] دين با شما نجنگيده و شما را از ديارتان بيرون نكرده‏اند منع نمی‌كند. بی‌‏ترديد خداوند دادگران را دوست می‌‏دارد

إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَن تَوَلَّوْهُمْ وَمَن يَتَوَلَّهُمْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (آیه 9)
خدا شما را تنها از [دوستى و رابطه با] كسانى باز می‌دارد كه در [امر] دين با شما جنگيدند و شما را از خانه‌‏هايتان بيرون راندند و در بيرون راندنتان با يكديگر همدستى كردند. و هر كس با آنها دوستى كند آنان همان ستمگرانند (ترجمه: بهرامپور)

دو نکته در این آیات وجود دارد که برای استنباط حکم شرعی حتما باید به آن توجه شود :

1- تعبیر "لاینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم..."
این تعبیر دلالت بر جواز به معنی اعم می‌کند که شامل اباحه، وجوب و استحباب می‌شود. لذا از خود این آیه نمی‌شود وجوب را استنباط کرد، مگر آنکه قرینهء خارجی ای وجود داشته باشد که بر وجوب دلالت کند.

2- در آیه 9 تعبیر "انما ینهاکم الله..." آمده است. انما دلالت بر حصر می‌کند، و در اینجا برای حصر حکم( یعنی حرمت ِ احسان) بر موضوع( یعنی کفار ِ جنگ طلب) آمده است. یعنی حرمت احسان، منحصر است در کفاری که علیه مسلمانان جنگ افروزی کرده اند. چنان که در علم اصول خواندیم حصر مفهوم دارد. لذا مفهوم آیه می‌فرماید: خداوند شما را از نیکی به کفار ِ غیر حربی منع نمی‌کند.

***

علامه طباطبائی در تفسیر المیزان میفرمایند: این دو آیه در توضیح آیات قبل وارد شده است. در آیات قبلی خداوند به مومنین دستور میدهد که از دوستی با دشمنان خدا، پرهیز کنند: یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاء تُلْقُونَ إِلَيْهِم بِالْمَوَدَّةِ
ممکن است برای بعضی از مسلمانان تصوری به وجود بیاید که مطلقا از دوستی با غیر مسلمانان منع شده اند. لذا این دو آیه بیان میفرمایند که ای مومنین! خداوند شما را فقط از دوستی با کسانی منع میکند که به شما ظلم کرده و از شهرها اخراجتان کرده اند. بنابراین خداوند شما را از دوستی با بقیه کفاری که در حق شما ظلم روا نداشته اند، منع نمیکند.

عده ای از جمله علامه حلی و فخرالمحققین، فرموده اند:
این دو آیه بوسیله آیه 5 سوره مبارکه توبه(فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ) نسخ شده اند.
(إيضاح الفوائد نویسنده : ابن العلامة جلد : 2 صفحه : 23)

در مقابل، علامه طباطبائی در المیزان، آیت الله سحانی در مفاهیم القرآن و آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه؛ با قول به نسخ مخالفت کرده اند. با این توضیح که این آیات با هم تنافی ندارند تا نوبت به نسخ برسد. در حالی که مهمترین شرط نسخ این است که ناسخ و منسوخ با هم تنافی کلی داشته باشند.
آیت الله معرفت در توضیح شرایط نسخ می‌فرمایند: مقصود از عدم امكان جمع، وجود تضاد و تنافى ميان حكم سابق و لاحق است، كه اصطلاحا «تباين كلّى» گفته مى‌شود. ولى اگر دو حكم به گونه‌اى باشند كه امكان وجود هم‌زمان داشته باشند، در اين صورت پديدۀ نسخ صورت نگرفته است؛ مانند آن كه حكم سابق عام يا مطلق باشد و حكم لاحق خاص يا مقيّد، كه در اين صورت حكم لاحق مخصّص يا مقيّد حكم سابق است نه ناسخ. (علوم قرآنی - محمدهادی معرفت - جلد 1 صفحه 251)

***

احکام فقهی که از این دو آیه استنباط شده است:

1- وصیت کردن چیزی به نفع کافر ذمی صحیح است. تصح الوصية للذمي وإن كان أجنبيا، للأصل و الآية (شهید ثانی- شرح لمعه)

2- حفظ حقوق و رعایت احترام کفار لازم است. في مداراة الكفار وحفظ حقوقهم وحرمتهم (نظام الحكم في الإسلام - حسينعلي المنتظري)

3- صدقه دادن به کافر ذمی جایز است. (يجوز الصدقة على الذمي) وغيره من الكافر غير الحربي (و إن كان أجنبيا) على الأصح (لقوله (عليه السلام) " على كل كبد حراء أجر" و لقوله تعالى لا ينهاكم الله عن الذين لم يقاتلوكم في الدين) ولم يخرجوكم من دياركم أن تبروهم و تقسطوا إليهم (جواهر الكلام نویسنده : الشيخ محمد حسن النجفي الجواهري)

4- دوستی و حشر و نشر با غیر مسلمانان جایز است. يحق للمسلم أن يتخذ معارف وأصدقاء من غير المسلمين، يخلص لهم ويخلصون له، ويستعين بهم ويستعينون به على قضاء حوائج هذه الدنيا، فقد قال الله سبحانه وتعالى في كتابه الكريم: "لا ينهاكم الله عن الذين لم يقاتلوكم في الدين ولم يخرجوكم من دياركم أن تبروهم وتقسطوا إليهم إن الله يحب المقسطين"
(فقه للمغتربين، السيد علي السيستاني جلد : 1 صفحه : 207)

5- وقف چیزی به نفع کفار است. مسألة 3: في جواز وقف المسلم على الكفار وعدمه فيما لا يكون اعانة على المعاصي، ومع قطع النظر عن سائر الجهات أقوال؟ ثالثها الجواز في الرحم دون غيره،
رابعها الجواز في الابوين دون غيرهما، خامسها الجواز في الذمي دون الحربى، والاقوى الجواز مطلقا للعمومات وما دل على الترغيب في البر والاحسان وما ورد من جواز الصدقة على الكافر، مضافا إلى الآية الشريفة [ لا ينهاكم الله عن الذين لم يقاتلوكم في الدين ولم يخرجوكم من دياركم أن تبروهم وتقسطوا إليهم ] مع عدم دليل على المنع إلا ما يتخيل من قوله تعالى [ لا تجد قوما يؤمنون بالله واليوم الاخر يوادون من حاد الله ورسوله ولو كانوا آبائهم وابنائهم ] ول دلالة فيه إذ المنع المستفاد منه انما هو عن الموادة من حيث كونها محادة لا مطلقا، ولذا لا اشكال في عدم حرمة مجالستهم ومحادثتهم والاحسان إليهم والتعارف معهم، بل ربما يكون راجحا إذا كان موجبا لتأليف قلوبهم ورغبتهم في الاسلام، ويزيد على ما ذكر في الارحام ما دل على استحباب صلة الرحم، وفي الابوين ما دل على استحباب مصاحبتهما بالمعروف والاحسان إليهما كقوله تعالى [ وصاحبهما في الدنيا معروفا ] وقوله تعالى [ ووصينا الانسان بوالديه احسانا ] وبالجملة لا دليل على عدم جواز الوقف على الكافر من حيث انه كافر حتى الحربى، ولا وجه لما قيل من عدم أهليته للملكية لكون ماله فيئا للمسلمين كما ذكرنا سابقا، (تكملة العروة الوثقى السيد محمد كاظم الطباطبائي اليزدي جلد : 1 صفحه : 213)

6- در روابط کشورهای اسلامی با کشورهای غیر اسلامی، اصل بر صلح است. آیت الله سبحانی می‌فرمایند: آیه 8 سورهء ممتحنه قاعده کلی سیاست خارجی اسلام را بیان می‌کند و آن این است: صلح و همزیستی مسالمت آمیز با کفار ِ صلح طلب، جنگ و جهاد با کفار ِ جنگ طلب. (مسالمةُ کل من سالم و معاداةُ کل من عادی - مفاهیم القرآن، جلد 2 صفحه 43)

7- رعایت حقوق انسانی و اجتماعی همهء فرقه ها از جمله فرقهء بهائیت لازم است. آیت الله صدر در جواب استفتاء یکی از پیروان دین بهائیت، در کشور عراق میفرماید: قد أوصانا الله تبارك وتعالى بالمعاملة الطيبة المبتنية على العدل والرحمة والمحبة لكل أخواننا وأخواتنا من الأديان والمذاهب الأخرى، حيث قال: "لا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ" [الممتحنة:8]. وعليه لا مانع من التعامل والتعاشر ضمن القواعد الإنسانية العامة بين المسلمين وأخوتهم من الأديان والمعتقدات الأخرى، بل يجب الإلتزام بقواعد العدل والمساواة في الحقوق والمنع من التمييز(تبعیض) والإضطهاد(اعمال فشار) ضد أي من أتباع الديانات الأخرى. (سایت ایشان: husseinalsader.org تاریخ نشر: 29/10/2013)

و آخرین نکته اینکه:

اصل چهاردهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مبتنی بر آیه 8 سوره ممتحنه است:

به‏ حکم‏ آیه‏ شریفه‏ "لاینهاکم‏ الله‏ عن‏ الذین‏ لم‏ یقاتلوکم‏ فی‏ الدین‏ و لم‏ یخرجوکم‏ من‏ دیارکم‏ ان‏ تبروهم‏ و تقسطوا الیهم‏ ان‏ الله‏ یحب‏ المقسطین‏" دولت‏ جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ و مسلمانان‏ موظفند نسبت‏ به‏ افراد غیر مسلمان،‏ با اخلاق‏ حسنه‏ و قسط و عدل‏ اسلامی‏ عمل‏ نمایند و حقوق‏ انسانی‏ آنان‏ را رعایت‏ کنند. این‏ اصل‏ در حق‏ کسانی‏ اعتبار دارد که‏ بر ضد اسلام‏ و جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ توطئه‏ و اقدام‏ نکنند.

نکاتی پیرامون درس آیات الاحکام

مطالب مشابه :

جزوه درس ترجمه قرآن کارشناسی مهر92-بخش سوم

کتاب نامه

ترجمه "عناصر روزنامه‌نگاري"

گفت‌وگو باابوالفضل بهرامپور مفسر و مترجم قرآن

کتابشناسی رویکردهای نوین نقد ادبی

نکاتی پیرامون درس آیات الاحکام

علوم قرآن و معارف اسلامی

ارتباط تحلیل گفتمان با ترجمه عربی به فارسی و غیره