طاعون

تعریف و اهمیت بهداشتی

طاعون نوعی بیماری عفونی باکتریال مشترک بین انسان و حیوانات است که توسط جوندگان و کک آنها به سایر حیوانات و انسان منتقل می شود این بیماری در طول تاریخ، انسانهای زیادی را به هلاکت رسانده است و تجربیات گذشته نشان داده است که گاهی کانون های فعال طاعون به مدت ده سال یا بیشتر، غیرفعال و خاموش گردیده و ناگهان و بصورت انفجاری، مجددا فعال و موجب ابتلاء جوندگان یا انسان شده است.ضمنا از آنجا که عامل طاعون به عنوان یکی از جنگ افزارهای بیولوژیک، مطرح میباشد لازم است از این نظر نیز مورد توجه قرار گیرد، براساس اطلاعات موجود، کشورهائی نظیر روسیه و آمریکا این جنگ افزارها را از سال ها قبل ساخته و انباشته اند.

وضعیت جهانی و منطقه ای بیماری

تا کنون سه بارطاعون به صورت جهانگیر (پاندمیک) حادث شده است به طوریکه: اولین پاندمی ثبت شده در سال 541 میلادی در مصر اتفاق افتاده و از آنجا به اروپا منتشر گردیده و موجب تلفات شدید و کاهش 60ـ50 درصد جمعیت در شمال آفریقا، اروپا و مرکز و جنوب آسیا شده است.دومین پاندمی طاعون که به " مرگ سیاه" موسوم گردیده است در سال 1346 میلادی حادث گردیده و حدود 30ـ20 میلیون نفر یعنی یک سوم جمعیت اروپا را به هلاکت رسانده است. طاعون به وسیله موش های صحرائی و انسان های مبتلا به آهستگی از روستائی به روستای دیگر و یا با سرعت بیشتری بوسیله کشتی از کشوری به کشور دیگر منتشر شده است 0 این پاندمی به مدت 130 سال ادامه یافته و مشکلات سیاسی، فرهنگی و عقیدتی فراوانی به بار آورده است. سومین پاندمی طاعون در سال 1855 در چین آغاز شده و به سایر مناطق انتشار یافته سرانجام موجب مرگ 12 میلیون نفر از مردم هند و چین گردیده است و همچنان طغیان های کوچکی از این بیماری در نقاط مختلف جهان در جریان میباشد.

عامل بیماری

عامل بیماری شامل یرسینیاپستیس (Yersinia Pestis) است. هیچگونه دلیلی مبنی بر اینکه باقی ماندن باسیل طاعون در محیط اطراف بتواند باعث آلودگی محیط و تهدید بهداشتی شود، وجود ندارد، چرا که این باسیل، فاقد اسپور است و لذا نسبت به شرایط محیطی، بسیار حساس بوده و سریعا از بین می رود و از این گذشته یرسینیا پستیس، در برابر تابش نور خورشید و حرارت، بسیار حساس است و مدت زیادی در خارج از بدن میزبان، زنده نمی ماند. طبق نظر خبرگان سازمان جهانی بهداشت، حتی در بدبینانه ترین وضعیت، افشانه های حاوی باسیل طاعون فقط به مدت یک ساعت فعال باقی خواهد ماند و لذا در یک حمله بیوتروریستی مخفیانه، قبل از اینکه اولین مورد پنومونی طاعونی عارض شود باسیل های موجود در افشانه آلوده، از بین خواهند رفت.

برخی از ویژگی های ککهای ناقل طاعون :

از3000 - 2000 نوع کک موجود، حدود 30 نوع آن قادر به انتقال طاعون، میباشند و ضمنا حداقل 220 نوع جونده مختلف، نسبت به طاعون، حساس بوده و ممکن است آلوده شوند.از آنجا که کک جزو موجودات خونسرد میباشد قادر به تنظیم درجه حرارت بدن خود نبوده ولذا در مناطقی که درجه حرارت و رطوبت هوا مناسب نباشد به سرعت، مایعات بدن خود را از دست، میدهد و قادر به ادامه حیات نمی باشد.

ثبوت کانونهای طاعون، درگرو تعادل بین عادات کک و جوندگان مخزن و شرایط محیطی و آب و هوا میباشد.

از طرفی مری کک (Proventriculus) طوری ساخته شده است که به طور منظم باز و بسته میشود و مواد مصرفی را به داخل معده، هدایت مینماید و در صورتی که کک، از خون آلوده به یرسینیا پستیس، تغذیه نموده باشد ابتدا مقداری خون وارد معده آن میگردد ولی از آنجا که این ارگانیسم ها کلنی هائی در مری تشکیل داده و با ایجاد لخته باعث انسداد آن میشوند راه ورود خون، به معده، کاملا مسدود میشود و باعث استفراغهای مکرری در کک میگردد و از طرفی این حشره به منظور رفع تشنگی و گرسنگی خود با حرص و ولع بیشتری به تغذیه، می پردازد و با استفراغ مواد آلوده و تلقیح آنها به میزبانهائی که از خون آنها تغذیه مینمایند یرسینیاپستیس را به بدن آنان منتقل میکند و سرانجام در اثر کم آبی، تلف میگردد.

در شرایط اقلیمی گرمتر، کک ها در موشهای مزارع و آنهائیکه داخل ساختمان ها ساکن هستند فراوانترند و در آب و هوای سردتر، آلودگی آنها به موشهای بناهای مسکونی انسان یا دیگر ساختمانها محدود میگردد. ضمنا گزنوپسیلا کئوپیس، ارتباط نزدیکی با موشها و اماکن مسکونی انسان دارد و در غیاب میزبان اصلی به گزش انسان میپردازد.

ککهای جوندگان وحشی در کانون طبیعی طاعون ایران

تاکنون 13 نوع کک، بر روی جوندگان وحشی کانون طبیعی طاعون ایران شناخته شده است این ککها در جریان همه گیری طاعون حیوانات، (اپی زوسی) آلوده شده و باسیل طاعون را منتقل مینمایند.گزنوپسیلا کئوپیس Cheopis یکی از ککهای جوندگان وحشی است و حدود 80% ککهای موجود در کانون طبیعی طاعون ایران را تشکیل میدهد و بر روی همه انواع جوندگان، یافت می گردد.ولی تعداد آن بر روی مریون پرسیکوس، بیشتر از سایر جوندگان است. این کک به علت نقشی که در انتشار پاندمیک و اپیدمیک طاعون انسانی ایفاء میکند به عنوان ناقل کلاسیک، در نظر گرفته شده است که گزنوپسیلا کئوپیس، نسبت به سایر ککها بسیار پرخور و حریص است و لذا ناقل موثرتری محسوب میگردد.

نقشه انتشارجغرافیائی بعضی ازجوندگان مخزن طاعون درایران

دوره نهفتگی:دوره کمون طاعون در حدود 7ـ2 روز است.

سیر طبیعی

به دنبال پشت سرگذاشتن دوره کمون 7 - 2 روزه به صور مختلف طاعون خیارکی، طاعون سپتیسمیک ، طاعون پنومونیک تظاهر مینماید و موجب بروز علائم غیر اختصاصی نظیر کسالت، تهوع، استفراغ و اسهال، میگردد و در صورتی که سریعا درمان نشود در نیمی از موارد، به مرگ بیماران منجر میگردد ولی در صورتی که تحت درمان اختصاصی قرار گیرد میزان مرگ ناشی از آن به کمتر از 5% تقلیل می یابد.

میزان موارد مرگ ناشی از بیماری در حالات زیر، بیشتر میباشد:

1 ) پنومونی طاعونی

2 ) لنفادنوپاتی زیر بغلی یا لنفادنوپاتی، در چند نقطه بدن

3 ) در صورت وجود باسیل طاعون، در اسمیر خون محیطی

4 ) مثبت بودن کشت خون

5 ) عدم تجویز آنتی بیوتیک مناسب

طاعون درمان نشده میتواند باعث ایجاد سقط و یا مرگ جنین در داخل رحم، بشود ولی در صورت درمان به موقع و مناسب، خطرات جنینی آن به حداقل میرسد.

کانون های طبیعی طاعون در ایران

کانون های طبیعی طاعون در سال های اخیر درایران گزارش نشده است و ظاهرا کانونهای قبلی و شناخته شده طاعون در این مناطق فعال نبوده است.

وضعیت بیماری در ایران

جدول موارد ثبت شده و قطعی طاعون ایران

نوع طاعــــــــــــــون

محـــل وقوع

ســـــال

موارد مرگ

طاعون ریوی سامله و سربقاله

طاعون ریوی آق بولاغ مرشد

طاعون غده ای مزیدآباد

طاعون غده ای سپتییمیک گزذر دره

طاعون غده ای سپتیسمیک گاومیشان

طاعون غده ای سپتیسمیک زینل کندی

طاعون غده ای ریوی قادر آباد

طاعون ریوی سرومال

طاعون غده ای سپتیسمیک سیدآباد

کردستان

آذربایجان

غربی

کردستان

1325

1330

1331

1337

1339

1343

1344

ضمنا یکی از همه گیریهای طاعون درسال 1250 شمسی در نواحی شمال سقز و در شهر بانه، حادث شده و بوسیله اطباء خارجی و ایرانی مورد بررسی قرار گرفته است.

نقشه انتشارکانون های طاعون در ایران

تاثیر عوامل مساعد کننده بیماری

* افزایش جمعیت موشهای منطقه

* نامطلوب بودن شرایط بهداشتی

* حساسیت و مقاومت در مقابل بیماری

حساسیت نسبت به طاعون، عمومیت دارد و ایمنی حاصله در افرادی که جان سالمی به در میبرند، نسبی است به طوریکه در مقابل تلقیح تعداد زیادی باسیل، درهم میشکند.

منابع و مخازن، نحوه انتقال و دوره قابلیت سرایت

مخزن طبیعی عفونت را جوندگان وحشی مثل راسو ،جوندگان اهلی مثل موش و خرگوش اهلی، و گوشتخواران اهلی مانند گربه و سگ تشکیل میدهند.

راههای انتقال

1 ) از طریق تماس با کک آلوده

2 ) از طریق تماس مستقیم با انسانهای مبتلا به طاعون ریوی

3 ) در اثر تماس و دستکاری نسوج حیوانات آلوده و محیط کشت باسیل طاعون

4 ) در اثر تماس با گربه های آلوده به پنومونی طاعونی

5 ) در اثر تماس با شپش و کنه آلوده

6 ) انتشار عمدی از طریق افشانه های آلوده در حملات بیوتروریستی

انسان، با قرار گرفتن در چرخه انتقال حیوانی طاعون و یا با ورود حیوانات وحشی آلوده یا کک آنها به اجتماعات انسانی، به این بیماری، مبتلا میشود و حیوانات اهلی نیز ممکن است کک آلوده به طاعون جوندگان را به منازل، منتقل کنند.

سیکل زندگی و راز بقای عامل مولد طاعون

آلودگی شدید جوندگان شهری، موجب همه گیری حیوانی و انسانی طاعون میشود و انسان، نقش میزبان اتفاقی را ایفاء میکند.

پستانداران گوشتخوار، نظیر سگ و گربه و بسیاری از گوشتخواران دیگر، در کانونهای بومی و همه گیر طاعون، مثبت هستند و این تغییرات سرمی، در اثر خوردن جوندگان مبتلا به طاعون، حاصل میشود.گربه های اهلی و سگها میتوانند وسیله ای جهت انتقال طاعون، به انسانها به حساب آیند و این حیوانات در اغلب موارد، جوندگان آلوده را به محیط خانه می آورند. ندرتا سگها و به نحوشایعی گربه ها به دنبال خوردن جوندگان مبتلا به طاعون، بصورت حادی بیمار میشوند و از طریق ترشحات آبسه های زیر پوستی، ترشحات دستگاه تنفسی ناشی از پنومونی، انتقال مکانیکی بوسیله گازگرفتن و چنگ زدن و ترشحات دهانی حلقی ناشی از کلونیزاسیون یرسینیا پستیس، به طور مستقیم، باعث آلودگی انسان میگردند.

علل انتشار طاعون بوسیله جوندگان

1 ) گردش روزمره آنها در جستجوی غذا

2 ) پراکندگی طبیعی

3 ) حرکت دسته جمعی در ارتباط با فقدان منابع غذائی

4 ) مهاجرت دسته جمعی در نتیجه انگیزه های غریزی یا عوامل غیرطبیعی نظیر سیل ، آتش سوزی 000

یکی از پیش درآمد های طاعون انسانی، وقوع طاعون در بین موش های صحرائی است که باعث مرگ و میر فراوانی در آنها شده کک هائی که از بدن این جوندگان تغذیه می کنند مجبور به ترک میزبان طبیعی خود شده به بدن انسان راه می یابند و باعث بروز طاعون خیارکی و سپتی سمیک میشوند که معمولا بطور مستقیم از انسانی به انسان دیگر سرایت نمی کند ولی تعداد کمی از این بیماران متعاقبا دچار پنومونی ثانویه طاعونی میشوند و بیماری را مستقیما از طریق قطرات تنفسی، به سایر انسان ها منتقل میکنند و باعث بروز پنومونی اولیه طاعونی در آنها میشوند.

مکانیسم های دوام عامل طاعون درخلال دوره های طولانی خاموشی

1 ) زنده ماندن ککهای آلوده به مدت بیش از یکسال، حتی بدون دسترسی به میزبان پستاندار زنده و آلوده سازی جوندگانی که جدیدا وارد نقب های زیرزمینی میگردند.

2 ) زنده ماندن عامل طاعون در نسوج یخ زده حیوانات مبتلا به مدت بیش از یک سال و ورود مجدد یرسینیا به سیکل " جونده ـ کک".

3 ) به علت زنده ماندن احتمالی یرسینیا در محیط خاک (که بعید بنظرمیرسد) 0

4 ) عفونت نهفته جوندگان.

علائم بیماری طاعون

× طاعون خیارکی

طاعون خیارکی شا یعترین چهره بالینی بیماری است پس از طی دوره کمون به دنبال گزش کک آلوده باسیل در غدد لنفاوی منطقه تکثیر پیدا کرده به طور نا گهانی با تب 40-5/38 درجه سانتی گراد ، لرز، ضعف و سردرد می باشد. معمو لا همزمان باآن و یا چند ساعت پس از آن بیمار متو جه بر جستگی غدد در ناحیه کشاله ران ، زیر بغل یا گردن می شود این غدد ها دردناک بوده و به قدری حساس است که بیمار از هرگونه حرکتی اجتناب می نماید . این خیارک بصورت تورم بیضی شکل به اندازه 10-1 سانتی متر ظاهر و با عث کشیدگی پوست و قرمزی آن می گردد. طاعون به علت شروع ناگهانی و برق آسا بودن سیر بالینی می تواند در عرض 4-2 روز منجر به مرگ می شود.

× طاعون سپتی سمیک

علاوه بر خیارک در برخی موارد به علت رشد بی اندازه با سیل در خون سپتی سمیک ایجاد می شود . در برخی موارد بیمار تبدار و بسیار بد حال بوده و به سرعت می میرد بدون این که خیارک ایجاد شود.

× طاعون ریوی

یکی از خطر ناکترین عوارض طاعون خیارکی ،پنومونی ثانوی میباشد . عفونت ، تو سط خون از خیارک به ریه رسیده و ایجاد پنومونی میکند علاوه برمرگ و میر بالا این نوع طاعون شدیدا مسری بوده و انتقال از طریق ذرات تر شحی معلق در هوا صورت می گیرد.علا ئم مهم طاعون ریوی شامل : تب شدید نا گهانی ، سرفه با خلط خونی ، درد سینه ، لنفاد نوپاتی میباشد.طاعون ریوی میتواند سریعا باعث مرگ بیمار شود و از زمان ابتلا تا مرگ یک روز بطول انجامد. در صورتیکه آنتی بیوتیک بعد از 20 ساعت از شروع طاعون ریوی آغاز شود معمولا بی تا ثیر بوده و طاعون کشنده خواهد بود .

پیشگیری اولیه به منظور حفظ افراد سالم

فرازی از پندارهای ابن سینا در مورد پیش آگهی طاعون

ورم طاعونی از رنگی که ورم دارد نسبت بدی و بدتری خود را نشان می دهد. ورم طاعونی که سرخ بد رنگ است امیدی به معالجه اش هست. در درجه دوم ورم طاعونی زرد رنگ می آید که از ورم سرخ رنگ، بدتر است ولی باز امیدی در معالجه اش هست. اما اگر ورم طاعونی سیاه رنگ باشد، رهایی از آن محال است و شخص ورم زده جواز مسافرت به آن جهان را گرفته است.

1 گزارش تلفنی موارد مشکوک طاعون به سطوح بالاتر

2 آموزش مردم در مناطق بومی در مورد راههای انتقال بیماری، نحوه کنترل موش و اهمیت محافظت از گزش کک و از بین بردن ککهای موجود در بدن سگ و گربه، درمناطق بومی.

3 کاهش جمعیت موشها با مسموم کردن آنها به منظور تامین بهداشت محیط. کنترل جوندگان

در رابطه با کنترل بیماری تنها زمانی باید به مبارزه با موش های صحرائی و سایر جوندگان و کاهش جمعیت آنها اقدام شود که جهت از بین بردن ککهای جوندگان، ازحشره کش مناسبی استفاده شده باشد زیرا اگر قبل از نابود کردن کک ها اقدام به معدوم کردن جوندگان شود با از بین رفتن این میزبان ها کک آلوده آنها که از موجودات خونگرم تغذیه میکند به بدن انسان هجوم آورده باعث انتقال بیماری میگردد. تنها روش کنترل جوندگان، کاهش یا حذف مواد غذائی و پناهگاه آنهاست و مسلما چنین اقداماتی در مورد جوندگان اهلی و نیمه اهلی، امکان پذیر بوده لیکن در مورد جوندگان وحشی از ارزش کمی برخوردار است. همچنین باید توجه داشته باشیم که نابود کردن جوندگان، بدون کاهش امکانات غذائی و پناهگاه آنها در بهترین شرایط، صرفا یک اقدام موقتی میباشد.

4 جلوگیری از تماس جوندگان با مواد غذائی و اماکن انسانی

در رابطه با جلوگیری از تماس جوندگان با مواد غذائی و اماکن انسانی باید به موارد زیر، توجه داشته باشیم:

1 ) جلوگیری ازتجمع علوفه وچوب درنزدیکی محل سکونت

2 ) ازبین بردن علوفه اطراف منازل، انبارها و نواحی گردش و بازی

3 ) معدوم کردن مواد زائد و فضولات به روش بهداشتی

4 ) نگهداری غلات در ساختمان ها و انبارهای غیر قابل نفوذ جوندگان در نواحی دور از محل سکونت و بازی کودکان.

در رابطه با جستجوی کک و دور ساختن آن از بدن حیوانات دست آموز، توصیه شده است حداقل هفته ای یکبار بویژه در گربه ها، بچه گربه ها و توله سگهائی که در ارتباط با کودکان، قرار دارند این جستجو تکرار شود.

5 جستجوی کک و دور ساختن آن از بدن حیوانات دست آموز

6 واکسیناسیون افراد در معرض خطر نظیر کارکنان آزمایشگاههائی که با باسیل طاعون در تماس میباشند و ساکنین مناطقی که میزان بروز طاعون زیاد است و یاکسانی که به آن مناطق مسافرت مینمایند. واکسن طاعون، نوعی واکسن کشته شده است که بصورت 2 دوز اولیه به فاصله سه ماه تزریق می شده و سپس هر شش ماه، یکبار اقدام به تزریق یادآور آن مینموده اند و با توجه به ایمنی کوتاه مدت و محدود ناشی از آن WHO مصرف این واکسن را تنها در شرایط زیر، توصیه می نموده است :

1 ـ کارکنان آزمایشگاهی که در تماس احتمالی با باسیل طاعون هستند

2 ـ کارکنان بهداشتی که در مناطق آندمیک طاعون، فعالیت دارند

ضمنا توصیه شده است از این واکسن صرفا به منظور پیشگیری بیماری، استفاده شود وطی همه گیری ها به منظور کنترل بیماری نباید مورد استفاده، قرار گیرد. تولید واکسن کشته شده طاعون از سال 1999 متوقف شده است.

اقدام لازم در برخورد با بیماران

1 استفاده از ماسک جراحی به منظور پیشگیری از انتقال پنومونی طاعونی در تماس یافتگان نزدیک

2 در صورتیکه کمتر از 48 ساعت از شروع درمان آنتی بیوتیکی در افراد مبتلا به پنومونی طاعونی می گذرد، افرادی که با آنان زندگی می کنند یا در تماس نزدیک با آنها هستند دریافت داروی پیشگیرنده لازم است

3 از تماس های غیرضروری تا قبل از 48 ساعت از شروع درمان بیماران مبتلا به پنومونی اجتناب شود.

4 از سایر احتیاطهای تنفسی، نظیر استفاده از گان، دستکش و عینک محافظت کننده نیز استفاده نمایند.

5 بیماران مبتلا به پنومونی طاعونی طی 48 ساعت اول بعد از شروع آنتی بیوتیک و تا زمان ظهور اولین علائم بهبودی بالینی، همچنان ایزوله باشند ، اطاق های محل بستری شدن این بیماران بایستی پاکسازی نهائی شود و لباسها و وسایل آغشته به مایعات و ترشحات بیماران باید ضدعفونی گردد.

6 جسد بیمارانی که به علت طاعون، تلف شده اند تحت شرایط کاملا بهداشتی بوسیله افراد تعلیم دیده دفن گردد.

7 جدا سازی بیماران و آغشته کردن البسه و وسایل آنها با حشره کشهای موثر بر ککهای محلی، در مبتلایان به طاعون خیارکی که فاقد سرفه هستند و تصویر رادیوگرافی ریه آنها طبیعی است اجتناب از تماس با ترشحات خیارکها به مدت سه روز بعد از شروع درمان، کافی است. از طرفی مبتلایان به طاعون ریوی بایستی تا 48 ساعت بعد از شروع درمان ویا تازمان منفی شدن کشت خلط، بطور مطلق، ایزوله شوند. لازم به ذکر است که طاعون پنومونیک، از فردی به فرد دیگر از طریق قطرات آلوده، منتقل میشودو لذا در تماسهای خیلی نزدیک یعنی فاصله کمتراز 2 متر، امکانپذیر است .

8 در صورت وقوع همه گیری پنومونی طاعونی، کلیه افرادی که دچار تب 5/38 درجه سانتیگراد یا بالاتر هستند یا جدیدا دچار سرفه شده اند لازم است سریعا تحت پوشش آنتی بیوتیک قرار گیرند .افراد فاقد علائم بالینی که در تماس خانوادگی یا بیمارستانی یا سایر تماس های نزدیک با افراد مبتلا به پنومونی طاعونی درمان نشده بوده اند نیز لازم است به مدت 7 روز تحت پوشش پروفیلاکسی داروئی قرار گیرند و از نظر بروز تب و سرفه، تحت نظر باشند .

پیشگیری ثانویه به منظور اعاده سلامتی افراد بیمار و جلوگیری از بروز عوارض

تست تشخیصی سریعی وجود نداردو لذا توصیه شده است استرپتومایسین به عنوان داروی انتخابی انواع مختلف طاعون به مقدار 30 میلی گرم / کیلوگرم / روز / عضلانی و به مدت 10 روز هرچه سریعتر آغاز شود. پاسخ درمانی بسیار سریع است به طوری که اغلب بیماران به سرعت و در عرض 3 روز عاری از تب می گردند. شایان ذکر است که در مواردی نظیر حاملگی، سالخوردگی و در زمینه اختلال شنوائی، دوره درمانی با این دارو را باید کاهش داده استرپتومایسین را فقط تا سه روز بعد از قطع تب ادامه دهیم. ضمنا در صورت وجود حساسیت نسبت به این دارو یا نیاز به درمان خوراکی، تتراسیکلین، جانشین مناسبی است و به مقدار 4ـ2 گرم / روز / 10 روز تجویز میگردد.

پیشگیری ثالثیه، به منظور جلوگیری از پیشرفت عوارض و زمینگیر شدن بیمار

بیماری معمولا عوارض پایداری ایجاد نمیکند.

منبع:http://www.environmentalhealth.ir/pages/2347/

طاعون

نقشه انتشارجغرافیائی بعضی ازجوندگان مخزن طاعون درایران

دوره نهفتگی:دوره کمون طاعون در حدود 7ـ2 روز است.

کانون های طبیعی طاعون در سال های اخیر درایران گزارش نشده است و ظاهرا کانونهای قبلی و شناخته شده طاعون در این مناطق فعال نبوده است.

نقشه انتشارکانون های طاعون در ایران

مطالب مشابه :

نبود فرآوری محصولات گیاهی مانعی برای توسعه صنعت گیاهان دارویی در خراسان شمالی

جهانگردان هلندی از جاذبه های گردشگری خراسان شمالی گفتند

طاعون

فرسایش خاك در خراسان شمالی از میانگین كشوری بیشتر است

مطالعات جغرافیایی،طبیعی و اقلیمی بجنورد

اسفراین_خراسان شمالی

صفات اصلی فضاهای شهری مطلوب

سرزندگی در شهرسازی

دستورالعمل ارزیابی خسارت تکرگ درمزارع گندم وجو