منزل و سازه های سنتی آن در ایران قدیم

اصول حاکم بر ساخت خانه در اکثر موارد بر پایه افزایش صمیمیت و حفظ حرمت های شخصی اهالی بود و مواردی از قبیل شرایط اقلیمی، جغرافیایی، مذهبی و نیز راحتی افراد خانواده در همه ساخت و سازها در نظر می آمد.

علاوه بر آن، وجود فضای کافی برای ساخت و ساز در شهرها و روستاها یکی از مهمترین دلایل تلفیق معماری ، هنر و سنت با یکدیگر بود که امروز به دلیل فقدان فضای کافی و ماشینی شدن زندگی درکمتر خانه ای دیده می شود.

برای آشنایی بیشتر با منزل و فضاهای سنتی آن در ایران به سراغ مهندس کریم متقی، رفتیم تا ریزه کاری های هنر معماری در ساخت خانه های ایرانی را از زبان این کارشناس معماری بخوانیم.

اصول ساخت و ساز

معماران قدیم در ساختن خانه سه اصل مهم را رعایت می کردند، یکی اقلیم، دیگری ویژگی های شهری هر منطقه (از جمله جریان هوا، عارضه های طبیعی مثل کوه و رودخانه و ...) و در نهایت استفاده از مصالح مقرون به صرفه و کم خرج.

خانه هایی که در زمان صفویه یا قاجار ساخته می شدند، اکثرا دارای بار فرهنگی، هنری و معماری هستند تا اعضای خانواده بتوانند در فضایی صمیمی توام با زیبایی و خلوصی که نسبت به یکدیگر داشتند زندگی راحتی را در کنار هم سپری کنند.

هر فردی که قصد داشت در زمان صفوی و قاجار خانه ای بسازد، در مشورت با استادکاران و بناها قطعه ای زمین مشخص می کرد و سپس مشغول ساخت آن می شد. اغلب خانه ها دارای سه ضلع شمال، غرب و شرق بودند و در بیشتر موارد زیرزمین هم داشتند.

موارد اصلی که برای ساخت یک خانه لحاظ می شد، شامل جهت یابی بود، مثل دانستن این نکته که بادهای مضر از کدام سو می وزند یا اینکه آفتاب بیشتر از کدام جهت می تابد. سپس براساس میزان خرج و دخل خانه و تعداد جمعیت ساکن در آن، معمار، زمین را جانمایی کرده و تعداد اتاق ها، متراژ حیاط و دیگر قسمت های خانه را تعیین می کرد.

خانه های قدیمی که متعلق به قشر نسبتا مرفه جامعه بودند، دو بخش اندرونی و بیرونی داشتند که چنانچه جمعیت زیاد بود، برای قسمت خدمه نیز یک حیاط کوچک با تعدادی اتاق در نظرگرفته می شد.

خدمه ها شامل نظافت چی، آشپز و درشکه چی بودند، بدین ترتیب که شوهر خانواده به عنوان راننده، خانم به عنوان آشپز و بچه های نیز به عنوان پادو در این خانه های قدیمی مشغول به کار بودند.

افرادی هم که تجارت پیشه بودند حتی بخشی از خانه خود را به صورت انبار در می آوردند ودر برخی خانه های خاص نیز بخشی را به عنوان زندان مورد استفاده قرار می دادند.

بر همین اساس اغلب خانه ها بسته به شرایط اهالی خانه و اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه ساخته می شد

.
برخی خانه ها دارای دو ورودی اصلی و فرعی بودند و بخشی نیز به درشکه خانه یا طویله اختصاص داشت.

شاهنشین

در داخل اندرونی نیز، قسمتی که در شمال قرار می گرفت و آفتاب خور بود، بزرگتر و با اهمیت تر ساخته شده و شاه نشین محسوب می شد.

شاه نشین اتاقی است با ارتفاع نسبتا بلند که معمولا ارتفاع آن دوبرابر دیگر اتاق های خانه بود، در قسمت بالای این ارتفاع، سقف نیم گنبدی قرار می گرفت و چون ارتفاع زیاد بود باعث خنک شدن اتاق می شد.

شاه نشین ها با تزئینات خاصی نظیر نقاشی، شیر و شکر در زیر گنبد و در زمان قاجار با آیینه کابری همراه بود. گچ بری های نفیس به همراه تندبری ها در اطراف اجاق و نقاشی های شیشه ها نیز از جمله این تزئینات به شمار می رفت. یک ارسی (پنجره) بالا رو، با شیشه های رنگی همراه با الحاقات مربوط به آن نیز در اتاق شاه نشین وجود داشت که اغلب سه دری یا پنج دری بود.

درست در مقابل شاه نشین یک حوض بزرگ ساخته می شد و چون آب ذاتا خنک است، باعث می شد هوای مطبوعی در اتاق جریان یابد؛ به این ترتیب که هوای داغ به سمت بالا و طاق نیم گنبدی می رفت و هوای سرد بین شاه نشین و حوض در جریان بود.

از سوی دیگر به دلیل آنکه شاه نشین آفتاب خور و مایل به حوض است، اشعه های آفتاب که به سطح آب برخورد می کرد، با زاویه ای شکسته شده و به ارسی برخورد می کرد و باعث می شد، صفحه ای با شیشه های رنگی منقوش روی سقف انعکاس یابد و همانند پروانه هایی در بالای سقف با حرکت آب به حرکت درآید. همچنین همزمان با تغییر جهت آفتاب، با برخورد نور به شیشه های ارسی، فرش رنگینی در کف زمین ایجاد می شد.

اندرونی

خانه های قدیمی عموما خانه هایی درون گرا محسوب می شوند به این دلیل که درون خانه بسیار اهمیت دارد و صاحبان خانه سعی می کردند با ایجاد یک باغچه به همراه حوض آب در حیاط، بهشت کوچکی را برای خود خلق کنند اما بیرون خانه اغلب از خشت و گل استفاده می شد.

گوشواره

اما از آنجا که اتاق های شاه نشین اکثرا نمی توانند به تنهایی ایجاد شوند، در دو طرف این اتاق ها، دو اتاق گوشواره با دو منظور ایجاد می کردند، یکی اینکه از رانش گنبد جلوگیری کنند و دیگر اینکه اگر تعداد میهمان ها در اتاق شاه نشین زیاد شد، برای پذیرایی بهتر، تیغه ها یا سردری ها را باز کنند تا اتاق به سالنی بزرگ تبدیل شود. ا

ین اتاق بزرگ گوشواره، به صورت طاق و (تعویضه؟) است به این صورت که لنگه های طاق ها با صورت هلال، گنبد شاه نشین را مهار کنند. در داخل گوشواره ها نیز قسمت های پرتی یا مرده فضا را به صندوق خانه، دولاب یا انباری تبدیل می کردند.

از سوی دیگر به دلیل آنکه اتاق ها بزرگ بود، برای اینکه مصالح زیادی به کار گرفته نشود و فشار به زیر زمین نیز وارد نیاید، جرزها را قطور می گرفتند و در داخل آنها تاقچه هایی پایین یا بالا (رفت) تعبیه می کردند که هم چشم نواز بود و هم مصالح را کم می کرد و هم فشارها را بر روی سردری ها انتقال میداد.

دو ورودی نیز برای اتاق شاه نشین توسط پله درنظر گرفته می شد که معمولا پله ها دارای ارتفاع زیادی بودند تا نور زیرزمین از طریق این ارتفاع تامین شود. همچنین زیر ارسی ها سنگ های مشبک یا حفاظ های چوبی با نقوش هندسی و غیرهندسی تعبیه می شد یا زیر آنها را به صورت ساده و مربع کار می کردند تا نور و تهویه مناسب را برای زیر زمین فراهم آورد.

قسمت های دیگر شاه نشین نیز سمت شرق و غرب بود که در آن اتاق هایی با سقف کوتاهتر در یک طبقه ساخته می شد. سقف این اتاق ها در زمان صفوی معمولا جناغی بود اما در زمان قاجار سقف ها تخت بودند که با تیرهای چوبی پوشش داده می شد. این بخش برای اموری که به تجارت یا کارهای اداری محسوب می شد، مورد استفاده قرار می گرفت.

در داخل اغلب حیاط های زمان صفوی و قاجار معمولا رنگ سفید مشاهده نمی شود؛ زیرا در مناطقی که هوا گرم تر است نور مستقیم خورشید برای چشم ضرر دارد بنابراین از مصالحی استفاده می شد که رنگ آن نخودی یا کرم رنگ بود تا انعکاس نور را برطرف کند.

حوض خانه

اما بخشی از سردخانه که آفتاب نمی خورد در تابستان بهترین مکان برای استراحت کردن و نشستن بود، این بخش زیرزمین ندارد و دارای چاه آب است.

همچنین حوض خانه ای نیز در این بخش وجود داشت که در آن از چاه آب به سبک گاو رو استفاده می شد به این معنی که با استفاده از چرخ ها و لوله های سفالی که (تبنوشه؟؟) نامیده می شد، حوض خانه را با آب پر می کردند و با بازکردن دریچه حوض خانه، فشار آب باعث به جریان انداختن فواره در وسط حوض می شد.

زیرزمین و مطبخ

در سه طرف خانه های قدیمی زیرزمین ساخته می شد که هم به عنوان انباری مورد استفاده قرار می گرفت و هم در مواقعی از سال از این زیرزمین ها به عنوان محل زندگی و پذیرایی استفاده می شد

.

بخشی هم به عنوان مطبخ (آشپزخانه) وجود داشت و موقعیت آن به گونه ای بود که به دوقسمت اندرونی و بیرونی خانه نزدیک باشد. در برخی خانه ها نیز آشپزخانه روباز بود که حوضچه ای برای ارسی، چاه آب و بخش کوچکی نیز به عنوان اجاق در آن لحاظ می شد.

مطبخ معمولا به دو انباری نگهداری و سرو غذا و همچنین انتقال آن به دیگر بخش های خانه اختصاص می یافت.

ورودی

معمولا خانه های بزرگ قدیمی دارای سه ورودی بودند که به سه بخش مختلف راه پیدا می کرد. قسمت بیرونی که مخصوص افراد غریبه بود؛ داخل اندرونی که کمترین فاصله را با اتاق های خانه داشت و ورودی دیگر که مربوط به قسمت اداری یا تجارت صاحب خانه بود

.

یکی از مهمترین وجوه اشتراک خانه های قدیم و جدید را می توان در تعبیه پارکینگ در خانه های امروز و اصطبل خانه یا درشکه خانه در قدیم دانست که هر دو با گذر بسیار نزدیک به قسمت های مختلف خانه ارتباط پیدا می کرد.

هشتی خانه

از دیگر قسمت های خانه های قدیمی می توان به هشتی خانه یا لابی اشاره کرد که بخش انتظار است. این هشتی خانه در اکثر خانه های کوچک نیز وجود داشتند که پشت در ورودی اصلی ساخته می شد و سپس توسط دالانی به دو قسمت راه پیدا می کرد.

یکی به بخش خدمه و دیگر به بخش اندرونی خانه. هشتی خانه معمولا هشت ضلعی و اتاق نسبتا بزرگی است که دارای تزئینات مختصری هم هست؛ به خصوص در سقف که با نقوش هندسی هشت ضلعی توسط شیشه و گچ بری تزئین می شود و چشمه های نوری نیز در بالای سقف دارد که به آسمان راه پیدا می کند.

سردر خانه

سردر خانه ها در قدیم بخشی بوده که نشان دهنده دوران آرامش و شکوفایی محسوب می شود. همچنین بسته به تزئینات، سردرها نشاندهنده وضعیت اقتصادی مالک خانه بوده اند. سردرها معمولا دارای دو سکو هستند که می توانند از سنگ یا آجر ساخته شده باشند که در لبه های آجر از چوب و گل استفاده می شده است.

درهای چوبی بزرگی نیز در قدیم ساخته می شدند که نیم هلالی بودند و بعضا از نقوش هندسی برای تزئینات آن استفاده می شده است.

هنر و تزئینات

هنر سنگ کاری مهمترین بخشی است که در خانه های قدیمی به ایستایی واستحکام خانه ها کمک می کند. در قسمتی از خانه نظیر پله های مشرف به حیاط، استادکاران با استفاده از هنر سنگ تراشی، سنگ نصب می کردند و برای اینکه جلوه زیبایی نیزداشته باشد، نقوش بسیار زیبایی را در آن ایجاد می کردند.

همچنین پلکان، حوض خانه ها، هاون یا سنگ آبها نیز همگی از جنس سنگ بوده اند، کف خانه ها را نیز اکثرا با آجرهای مربع شکل که در کوره های سنتی پخته می شد آجر فرش میکردند. به این ترتیب که گل را در قالب هایی ریخته و سپس یکی دوبار قالب را به زمین تقه می زدند تا گل جا بیفتد و سپس آن را در کوره می گذاشتند.

این گونه آجرها، خصوصیات و ویژگی های خاص خود را داشته که مهمترین آن، مقاومت آجر دربرابر ضربات باران بوده است و به همین دلیل از آن برای پشت بام یا کف حیاط از این آجر استفاده می کردند. آجرهایی که امروزه ساخته می شود، به دلیل ترکیبات، بسیار سست و البته سنگین وزن است و به محض اینکه پا می خورد، فرسایش در آن ایجاد می شود. ب

ه همین دلیل اکنون کف حیاط ها را به جای آجر با موزائیک یا سنگ فرش می کنند که این روش نیز اشکالاتی دارد؛ از جمله آنکه رطوبت باغچه ها و نم لوله ها به سمت کف حیاط نمی آید و به سمت زیرزمین ها و جرزها می رود؛ یااینکه با یخ بستن موزائیک ها یا سنگ فرش ها در فصل زمستان، موزائیک لغزنده شده و خطر آفرین می شود

.

در خانه های امروزی، اتاق پذیرایی با قسمت شاه نشین مقایسه می شود که در قدیم با تزئینات گچ بری و نقاشی همراه بوده و باغچه های حیاط زینت بخش آن می شده اما امروزه در پذیرایی از انواع گل های مصنوعی استفاده می شود. به دلیل فقدان ارسی و چشم انداز بالا رو در اتاق های پذیرایی امروز، از تابلوهای نقاشی استفاده می شود. ب

ه دلیل اینکه اجاقی در اتاق های پذیرایی وجود ندارد تا اطراف آن را سنگ بری کنند، از یک شومینه با سفال های نسوز و گازکشی شده به عنوان دکور استفاده می کنند؛ و مردم به جای آنکه داخل خانه راتزئین کنند، بیشتر به تزئین نمای بیرونی خانه با آجرهای رنگی می پردازند.

استقامت خانه در برابر باد و باران

در خانه های قدیمی از مصالحی مانند آجر، خشت و گل استفاده می کردند و با کاهگل، پشت بام ها را به صورت طاق و چشمه می ساختند اما امروزه از ایزولاسیون ها و قیرهای شیمیایی برای بام خانه استفاده می شود که پس از شش ماه خشک و شکننده می شود. این در حالی است که کاهگل پس از بارش باران، تا 5 ساعت آب را در خود نگه می داشت و سپس به عنوان یک عایق طبیعی، با تابش اشعه های خورشید این آب را دفع می کرد.

خانه های کاهگلی قدیم نیاز به کولر و وسایل خنگ کننده نداشتند زیرا آفتاب شدید کاهگل را داغ میکرد اما کاهگل رسانای حرارت و صوت نیست و گرما یا سرما را به خانه راه نمی دهد، به این ترتیب خانه های قدیمی خنک می ماند، اما نمای بیرونی خانه های جدید از سنگ یا آجر هستند و هنگامی که داغ می شوند، حرارت را به خود گرفته و به تیرآهن یا سیمان منتقل می کنند به این ترتیب در طول روز با وجود روشن بودن انواع وسایل سرمایشی باز هم هوای خانه مطبوع نمی شود.

1. سکو از جمله خصوصیات خانه های قدیمی در اصفهان و بیشتر شهرها مساحت زیاد آن است. سبک معماری آنها نیز به این صورت است که از دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده است. این خانه ها از قسمت های ذیل تشکیل می شده اند:
2- سردر ورودی 3- در ورودی 4- هشتی 5- دالان 6- ایوان ها 7- حیاط و اتاقهای اطراف آن 8- حوض 9. آشپزخانه 10.سرویس ها

سکو: محلی در دو سوی در ورودی ، برای استراحت در هنگام انتظار، برای ورود یا گفت و گو با همسایه ها

سر در ورودی :‌ هلال تزئینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی کاری دارد و معمولاّ طوری ساخته می شد که در زمستانها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستانها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار می رفت. در بالای سردر آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی نوشته می شد تا هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند.
در ورودی : در بیشتر خانه های سنتی ، درهای ورودی دو لنگه و چوبی هستند و هر لنگه کوبه ای نیز دارد . زن ها حلقه ای که صدای زیری داشت ، به صدا در می آوردند و مردها کوبه ی چکشی شکل را که صدای بمی داشت .
هشتی : بلافاصله پس از ورودی به فضای هشتی می رسیم. اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی و یا بیشتر مواقع چهار گوش است. هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی شکل ان است و عموماّ سکوهائی برای نشستن در آن طراحی شده است. هشتی برای انشعاب قسمت های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می شد. در خانه های بزرگ ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جدا سازی آقایان و خانم ها دو قسمتی ساخته می شد.

دالان (راهرو) : د الان راهروی باریکی بود که با پیچ و خم وارد شونده را از هشتی به حیاط خانه هدایت می کرد. پیچ و خم دالان برای رعایت حریم خصوصی خانه بود تا عابر نتواند سریعاً فعالیت های جاری در حیاط را متوجه شود..
حیاط : حیاط در خانه های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود. ، حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت ، ویژگی بود که از گذشته های دور در معماری ایرانی حضور داشت ؛ البته این امکان وجود داشت که حیاط از نظر هندسی مرکز خانه نباشد اما از نظر زندگی و انجام فعالیت ها و ایجاد ارتباط بین قسمت های مختلف خانه، تعبیه دید و سایر مسائل مرکز خانه محسوب می شد. حیاط محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی ، عروسی و تجمع اقوام بود. معمولاً چهار گوش بود. ابعاد حیات را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف ان تعیین می کنند. هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب و هوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می یابد. سازمان دهی فضاهای محصور حیاط به گونه ای بود که با تغییرات فصلی و کارکردها ی مختلف اتاق های مجاور متناسب باشد.
حوض و باغچه : در حیاط سازی خانه های قدیمی حوض و باغچه معتبرترین عناصر حیاط سازی به شمار می رفت.
تالار: این عنصر عموماً فضائی بود با تزئینات بسیار زیبا و پرکار که در کنار اتاق های ساده زندگی در خانه های سنتی کاملاً مشهود بود. تالار با گچبری، آئینه کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین می شدند. جبهه رو به حیاط تالار با ارسی های 5 دری یا 7 دری به حیاط خانه مربوط می شدند. تالار برای پذیرایی از مهمانان محترم و مخصوص مورد استفاده قرار می گرفت.
نشیمن: نشیمن،‌ اتاق هائی بود که از تالار اهمیت کمتری داشتند و از اتاق های ساده مهمتر بودند نشیمن، محل تجمع افراد خانواده ومهمانهای بسیار نزدیک به حساب می آمد این عناصر از نظر تزئینات بسیار ساده بودند.

آشپزخانه: معمولاً مربع یا مستطیل است . نزدیک آب انبار و چاه آب قرار دارد. در درون آشپزخانه ، محلی برای پخت و پز ، ذخیره ی چوب و تنور پخت نان و در درون دیوار آن تاقچه ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذل تعبیه شده است.
آبریزگاه (توالت) و حمام: در سطح پایین تری قرار می گرفتند: نخست به دلیل سهولت در استفاده از آب و زهکشی آن ؛ دوم گرمای آن..
حمام به دو بخش تقسیم می شد: یکی برای تعویض لباس (سر بینه) و دیگری برای شست وشو (گرم خانه)

جهت خانه ها :‌ جهت خانه تابع زاویه ی نور خورشید و قبله است . هر وجه خانه برای فصل خاصی از سال مناسب بود و عناصری مانند تالار ، بادگیر، پنج در ع سه دری و ارسی در شمار راه حل ها بودند.

در اکثر قریب به اتفاق خانه های سنتی، محور اصلی بنا، محور شمالی جنوبی بودند و بهترین موقعیت را برای گرفتن نور خورشید داشتند تا در روزهای گرم تابستان از سایه و در زمستان از گرمای خورشید برخوردار باشد ؛ فضاهای اصلی زندگی نیز در دو سمت شمالی و جنوب ساخته می شدند و فضاهائی که اهمیت کمتری داشتند،‌ به خصوص فضاهای خدماتی در دو سمت شرق و غرب ساخته می شدند

منزل و سازه های سنتی آن در ایران قدیم

مطالب مشابه :

جایگاه های زیبا و شیک عروس و داماد

آرایشگاه عروسان

معرفی آتلیه ژیک

طراحی آمفی تئاتر

نمای معماری در خانه های قدیمی

منزل و سازه های سنتی آن در ایران قدیم

اماکن تاریخی استان خراسان شمالی