هنر گوتیک : جستجوی نور در تاریکی ها

علی منصوری

<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

ریشه ها

بنا کردن برجی که بشریت بتواند خشم و دیوانگی ، اندوه ، امیدواری و شادی های کور اش را از فراز آن فریاد بکشد. . . کلیسایی نو . . . شاید این عصر بتواند یاری ام کند . . .

مکس بکمن ، ایمان خلاقانه ،1918

واژه ی گوتیک نخستین بار توسط جورجیو واساری نقاش و اومانیست ایتالیایی دوره ی رنسانس در قرن شانزدهم مورد استفاده قرار گرفت . او این واژه را به آثاری اطلاق می کرد که از دیدگاه اش نه تنها رنگ و بویی از زیبایی و متانت کلاسیک نبرده بودند ، بلکه نوعی وحشیگری و بربریت در آنها به چشم می خورد . شاید استفاده ی واساری از این واژه به این دلیل بود که این آثار به شدت با همتایان معاصر ایتالیایی خود در تضاد بودند . در سال 1910 ویلهلم وورینگر در کتاب" قالب در هنر گوتیک" ، هنر گوتیک را سبکی در تضاد با ارزش های هنر قرون وسطایی و کلاسیک بر شمرد . به هر حال آنچه که مسلم است این نکته است که گوتیک سبکی ست که حیات خود را وامدار شیوه ی تفکرات فلسفی-مذهبی قرون وسطایی است . شاید درست باشد که نخستین بارقه های پیدایش این سبک را در رابطه ی راهب فرانسوی ، شوگر با دیونیسوس تئولوژیست اهل شام ( که تلاشهایی در زمینه ی یکپارچه کردن خرد نو افلاطونی و مسیحیت کرده بود ) جستجو کرد . شوگر به تفسیر و شرح نظریه ای می پراخت که در آن خدا به عنوان نوری ماورایی معرفی می شد که هر ماده و موجود فنا پذیری را به سوی روحانیت و جاودانگی رهنمون می سازد . این نظریه را می توان در فرمان او برای ساخت محراب جدید کلیسای سنت دنیس ( نام مسیحی دیونیسوس ) در سال 1140 میلادی مشاهده کرد که به عنوان اولین مانیفست معماری گوتیک شناخته می شود .

طراحی و معماری کلیساهای جامع گوتیک به نمادگرایی مسیحیت مربوط است . ستون و پایه ها نشان دهنده ی حواریون و پیامبرانی ست که تکیه گاه و نگه دارنده ی دگما ها و عقاید دین مسیحیت هستند. عیسی مسیح ، سنگ سر طاق است و یک دیوار را به دیگری متصل می کند . با توجه به گفته ی ویلهلم وورینگر ، در این کلیساها تاکید بر کمال و همگونی بوسیله ی ماهیت زادیی از سنگ در جهت بیانی ناب و معنوی صورت می گرفته است : " بدیهی ست که سنگ در اینجا از وزن مادی و ماهوی خود رها شده ، و تنها وسیله ای برای بیانی غیر مادی و معنوی ست " . ماهیت زدایی از سنگ، در معماری کلیساهای جامع به معنوی کردن و معنا بخشیدن به ماده می انجامد . وورینگر هنر گوتیک را فراتر از هنر یونان باستان ارزیابی می کند . به این دلیل که به نظر او هنر یونان باستان احساس خود را با ابزار هایی مادی ابراز می کند و در مقابل هنر گوتیک ، به قالبی فراتر از ماده دست می یابد . در عصر گوتیک و رنسانس ، خود آگاهی خلاقانه و درک فردی هنرمند نقش اصلی را ایفا می کرد . نقش تصویر و دریافت آن بسته به نقش فعال بیننده در راستای فراخواندن احساسات و آگاهی های انسانی بود .

لهی شناس آلمانی ،لآلآگرگوری در یادداشتهای خود تاثیر تصویر سازی را بسیار فراتر از نوشته های مکتوب می داند . به نظر او هنرهای تصویری احساسات بشر را با نمایش دادن صحنه ها و ماجراهای کتاب مقدس بر می انگیزند . تصاویر، بیننده را با ابزاری مورد خطاب قرار می دهند که بر رفتار و کردار او تاثیر گذار تر است . یکی از اصلی ترین اهداف نقاشان و مجسمه سازان ، در اواخر عصر گوتیک خلق تزئیناتی برای محراب بود که در پشت محراب اصلی قرار می گرفتند و گویی بیننده را پیش روی کتابی گشوده قرار می دادند . با تصویر سازی محتوای مذهبی کلمات قشار بی سواد هم قادر بود همانند قشر با سواد جامعه با مفاهیم ارتباط برقرار کرده و به آن واکنش نشان دهد . هانس بلتینگ در کتاب خود همانندی و حضور اظهار می کند که تا زمان اصلاحات مذهبی در قرن شانزدهم ، تصاویر همچنان تاثیر گذار و الهام بخش مسیحیان بودند .

تغییر مکتب از گوتیک به رمانتی سیسم ، جزئی بود و به اندازه ی تغییر از سبک رومنسک به گوتیک شایان و چشمگیر نبود . در هنر های تصویری ، تغییر عظیم گذر از نمادگرایی و رسیدن به واقع گرایی نبود ، بلکه رسیدن از یک نوع واقع گرایی به نوعی دیگر از آن بود . در طول گذار از سبک رومنسک و رسیدن به گوتیک ، هیچ نقد هنری که به ارزیابی هنر بپردازد و کهنه را از نو و خوب را از بد تمیز دهد ، ظاهر نشد . توسعه ی نقد هنری بخشی از دستاوردهای رنسانس بود ، که مشخصا ً به نظریه های دفاعی از هنر کلاسیک مربوط می شد. این بدان معنا ست که هنر گوتیک از نظر فکری در وضعیتی بی دفاع قرار گرفت . همه ی ستایش ها نصیب هنر باستان شد و بیشتر لعن و نفرین ها سهم هنری که موخرتر بود . شاید به درستی بتوان ادعا کرد که این به دلیل نبود یک پشتوانه ی نقد هنری ست که هنر گوتیک همچنان ناشناخته و مبهم به نظر می آید .

قدیسان سنگی

حیات مجسمه سازی گوتیک به طور جدی و دو قلو واری با معماری این سبک در هم تنیده است، تا جایی که مکان و زمان تولد هر دوی آن ها را می توان کلیسای سنت دنیس دانست . شاید این به این دلیل باشد که در ابتدای امر مجسمه ها تنها وسیله ای برای تزئین نمای بیرونی کلیساهای جامع و سایر مکان های مذهبی به شمار می رفتند . اولین مجسمه های گوتیک را پیکره ی سنگی قدیسان و خانواده های مقدس تشکیل می دادند که به منظور پیراستن راهرو ها و یا ورودی کلیساهای جامع در فرانسه ساخته شده بودند . چیزی که بر ما پوشیده نیست دانستن این نکته است که تا قبل از رواج یافتن سبک گوتیک ، مجسمه ای در فرانسه ی آن روز ساخته نمی شد و قطعاً ریشه ی اولین پیکره تراشی را در بورگاندی و در کلیسای جامع شاترس( 55-1145 م ) باید جستجو کرد . اگر چه مجسمه های ورودی سلطنتی کلیسای جامع شاترس ، تنها تغییر اندکی نسبت به اخلاف رومنسک خود در سفتی ، صافی و درازی قالب هایشان داشتند ، اما تاثیر به سزایی در شروع نسل جدیدی از مجسمه سازی گذاشتند . در طول قرن دوازدهم و سیزدهم رفته رفته در مجسمه سازی گرایش به ساده و طبیعی تر جلوه دادن آثار بوجود آمد ، این رویه در مجسمه های تزئینی کلیسای جامع ریمز (1240 م ) به اوج خود می رسد . این پیکره ها در حالیکه همچنان عظمت و شکوه گذشتگان را در خود داشتند ، دارای چهره ها و پیکرهایی متمایز بوده و به علاوه دارای وضعیت هایی طبیعی بودند و توازنی کلاسیک را نمایش می دادند که یادآور توجه و آگاهی هنرمندان روم باستان به جزئیات اندام پیکره های شان بود .

پیکره های غول پیکری که به تعداد زیاد در نمای خارجی و طاقچه های کلیساهای جامع به چشم می خورند ، نقش زیاد و تاثیر گذاری در دوره ی اوج و اواخر گوتیک بر عهده داشتند . رفته رفته عقاید هنرمندان فرانسوی در کل اروپا منتشر شد . در آلمان از سال 1225 میلادی و ساخته شدن کلیسای جامع بمبرگ ، به بعد تاثیر این سبک را در همه جا می توان مشاهده کرد . این کلیسای جامع در قرن سیزدهم دارای بزرگترین مجموعه ی مجسمه بود که در سال 1240 با سوار بمبرگ (اولین مجسمه ی سوار بر اسب در هنر غرب بعد از قرن ششم ) به اوج خود رسید . در انگلستان مجسمه سازی به خاطر سنت بت شکنی مسیحیان دسته ی سیسترسیَن ، تنها محدود به گور ها و تزئینات فاقد پیکر می شدند . در ایتالیا با این که هنوز تاثیرات دوره ی کلاسیک به چشم می خورد ، اما سبک گوتیک مجسمه های منبر کلیساها ، همانند منبر تعمیدگاه پیزا ( 1269) و منبر کلیسای سیِنا را کاملاً تحت تاثیر خود قرار داد.زیبایی با شکوه و تا حدی ساختگی این سبک در مجسمه سازی ، نقاشی و تصویر گری کتاب ها در سراسر اروپای قرن چهاردهم انتشار یافت و به عنوان سبک گوتیک در سراسر جهان شناخته شد . در این زمان گرایشی متفاوت و حتی می توان گفت متضاد با سنت های گوتیک بوجود آمد که واقع گرایی شدید تری را شامل می شد . این گرایش به خوبی در مجسمه های آرامگاه های فرانسوی و همچنین آثار تاثیر گذار کلوز اسلوتر ، یکی از پیشروان هنر مجسمه سازی در اوخر دوره ی گوتیک مشاهده کرد . اگر چه مجسمه سازی گوتیک در قرن چهاردهم و اوایل قرن پانزدهم در ایتالیا به پیشرفتهای تکنیکی و رنسانس هنر های باستانی منجر شد ، اما تا مدت ها بعد از آن همچنان با شکل و شمایل اصیل خود در نواحی شمالی اروپا وجود داشت .

نقش های الهی

عبارت " نقاشی گوتیک " معمولاً در ذهن تداعی گر نقاشی کلیساها در قرن های چهاردهم و پانزدهم است ، که دارای مشخصه های روشنی از قبیل پرسپکتیو تخت ، رنگهای روشن ، استفاده از ورقه های نازک طلا و مهم تر از همه پرداختن به سوژه های مذهبی ( مانند چهره های الهی که هاله ای طلایی دور سر شان دیده می شود ) بود .نقاشی گوتیک سیر تکاملی مشابهی را با مجسمه سازی این سبک طی کرد ؛ از سادگی ، سختی و مذهبی بودن صرف به آثاری رها تر و واقع گرایانه تر . این تغییرات در اوایل قرن چهاردهم یعنی زمانی که استفاده از نقاشی در قاب های تزئینی پشت محراب ها باب شد ، به اوج خود رسید . این نقاشی ها نشان دهنده ی صحنه ها و شخصیت هایی از عهد جدید و به طور خاص واقعه ی به صلیب کشیده شدن مسیح و مریم مقدس بودند . در این نقاشی ها تاکید بر جریان ، خطوط منحنی ، جزئیات ریز و تزئینات خالص به چشم می خورد و رنگ طلایی اغلب به عنوان رنگ پس زمینه در آنها انتخاب می شود . با گذشت زمان ترکیبات پیچیده تر شدند و نقاشان به جستجوی ابزاری پرداختند تا بتوانند به آثار خود عمق دهند . جستجویی که در نهایت به سلطه ی پرسپکتیو در سالهای اولیه ی ایتالیای دوره ی رنسانس منجر شد . در اواخر قرن چهاردهم و پانزدهم ، سوژه های غیر مذهبی همانند صحنه ی یک شکار ، درونمایه های سلحشورانه و یا تصاویر تاریخی به نقاشی های گوتیک راه یافتند . سوژه های مذهبی و عامیانه در تصویر گری نسخه های خطی هم استفاده می شد که یکی از رایج ترین تولیدات هنری دوره ی گوتیک به شمار می رفت و در فرانسه ی قرن چهاردهم به اوج خود رسید . شاید بتوان تصویرهای تقویم درTrès Riches Heures du duc de Berry اثر برادران لیمبرگ را ، که در دادگاه دوک بری کار می کردند ، شیوا ترینبیانیه ی سبک جهانی گوتیک ارزیابی کرد که در عین حال به عنوان معروف ترین تصویرگری کتاب هم شناخته می شوند .

در نیمه ی دوم قرن پانزدهم تصاویر چاپی جایگزین تصویرگری دستی نسخ خطی شدند .در ایتالیا در طول قرن چهاردهم و در اوائل قرن پانزدهم ، نقاشی روی قاب ها و دیوار کلیسا ها به تدریج به سوی سبک های رنسانس پیش رفت . این در حالی ست که تا پایان قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم همچنان بسیاری از ویژگی های گوتیک در آثار هنرمندان آلمانی ، فنلاند و نواحی شمالی اروپا حفظ می شد . به طور کلی نقاشی دوران گوتیک را در چهار زمینه ی کلی می توان تقسیم بندی کرد : آبرنگ روی گچ ، نقاشی روی قاب ، تصویر گری کتاب و شیشه های رنگی . نقاشی های آبرنگ روی گچ ( فِرِسکو ) همچون رسمی که از اوایل دوران مسیحیت به جا مانده بود و اصلی ترین ابزار داستانسرایی به روی دیوار کلیسا ها در نواحی جنوبی اروپا به شمار می رفت ، در عصر گوتیک ادامه پیدا کرد . در قرن پانزدهم هنر کار با شیشه های رنگی ، هنر پسندیده و محبوب در شمال اروپا بود . در قرن سیزدهم نقاشی روی قاب ها در ایتالیا شروع شد و رفته رفته در سراسر اروپا گسترش یافت ، تا جایی که در قرن پانزدهم قالب رایج و جایگزین اکثر فرم های دیگر ، حتی شیشه کاری شد . نقاشی رنگ و روغن روی بوم تا قرنهای پانزدهم و شانزدهم از محبوبیت چندانی در نزد مردم برخوردار نبود و شاید آن را باید نشان رسمی هنر دوره ی رنسانس و نه گوتیک بدانیم .

بازگشت به آینده

شاید این ادعا اشتباه نباشد که در طول تاریخ هنر ، گوتیک پر مراجعه ترین و پر بازگشت ترین سبک هنری بوده است . از رومانتی سیسم به بعد در هر دوره ی تاریخی همواره گرایشاتی به این سبک قابل مشاهده است . جنبش احیا ی گوتیک ، که ریشه در گرایشات باستانی دارد ، همزمان و موازی با مکتب مدیوالیسم (گرایش به تفکرات قرون وسطایی ) پا به عرصه ی وجود گذاشت . در اواسط قرن هجدهم ، با اوج گرفتن رومانتی سیسم ، گرایشی دوباره به آثار قرون وسطایی در میان برخی از هنرمندان تاثیر گذار که نگرشی قدرشناسانه نسبت به هنر ادوار تاریکی داشتند ، به وجود آمد . این علاقه مندی ها بیشتر به معماری کلیساها ، بناهای یادبود و آرامگاه های اشرافی ، شیشه های رنگی و نسخ خطی مصور گوتیک معطوف می شد . اگر چه سایر رشته هنری این سبک مانند فلزکاری همچنان زمخت و وحشیانه ارزیابی می شد . در ادبیات قرن هجدهم انگلستان جنبش احیای گوتیک و همچنین رومانتی سیسم به پیدایش ژانر ادبی گوتیک انجامید . این گونه ی ادبی با نوول قصر اوترانتو (1764) اثر هورس والپول آغاز شد و در ادامه به آثاری همچون واثک اثر ویلیام توماس بکفورد ، رازهای یودولفو نوشته ی آن رادکلیف ، راهب اثر ماتیو گرگوری لوییس و همچنین آثار شناخته شده تری همچون فرانکنشتاین مری شلی و دراکولای برام استوکر رسید . در همین دوران در فرانسه اوژن ویولت له دوک کسی بود که باری دیگر با به کارگیری فاکتورهای گوتیک در آثار معماری خود به احیا این سبک پرداخت . ویولت له دوک در تالیف و نگارش دائرة المعارف قرون وسطی هم همکاری داشت ، که مجموعه ای از دانسته های معاصران وی درباره ی جزئیات معماری آن دوران بود . می توان او را کسی دانست که نسلی از طراحان گوتیک را پرورش داده و چگونگی استفاده از مصالح و مواد مدرن، مانند چدن ، در خلق آثار گوتیک را مورد بررسی قرار داده است . در آلمان هم کلیساهای جامع کلن و اولم که حدود 600 سال نیمه ساز باقی مانده بودند ، بالاخره توسط فرزندان خلف این سبک تکمیل شدند. سر در رنگی کلیسای جامع فلورانس هم در همین دوران بود که ساخته شد . در دوره های مختلف قرن نوزدهم و بیستم هم می توان شاهد گرایشات جسته گریخته و بعضاً پایدار رشته های مختلف هنری به سبک گوتیک بود . در این زمان هنرهای نوینی که پا به عرصه ی وجود نهاده بودند هم به تجربه گرایی با رنگ و بوی گوتیک پرداختند . روشن ترین مثال در این زمینه ، سینمای اکسپرسیونیست آلمان است که خود پایه و اساس به وجود آمدن گونه های مختلف دیگر سینمایی شد. گوتیک با همه ی زمختی و خشونت ظاهری اش ، سبکی ست که علاوه بر ، برانگیختن حس زیبایی شناسانه ی مخاطب ، او را می ترساند و به فکر وادار می کند . حسی که با خلاقیت و تعمق است . حسی شبیه وقتی که هنگام تماشای هلال نازک ماه ، در یک شب تاریک زمستانی به انسان دست می دهد .

هنر گوتیک : جستجوی نور در تاریکی ها

مطالب مشابه :

سيستم گلستان دانشگاه پيام نور سرخس+سایت گلستان+سيستم جامع دانشگاهي گلستان

لینک ورود سریع به سایت پیام نور ( گلستان)

سایت دانشگاههای پیام نور وسایر دانشگاهها

»»»سهـــــــــــام ممتــــــــــــــاز چیســت؟

سیستمهای مدیریتی TPS-OAS- MIS- DSS- EIS

»»»صنـــعتــی خـــرمــدره

تجزیه و تحلیل سیستم مهر گستر بانک کشاورزی

هدیه ایثار برای جانبازان کادر شاغل

هنر گوتیک : جستجوی نور در تاریکی ها