فرشبافی
در روستاها:
همدان دارای 450 آبادی
است که 62400 خانوار روستایی (حدود 354000 نفر) را در بر گرفته است. در غالب
روستاهای این شهرستان فرش بافی رواج دارد. قالی بافان این مناطق را اکثراً زنان
تشکیل می دهند .
فرش این روستاها برحسب
طرح و کیفیت با یکدیگر متفاوت است و بالا بودن سواد تا حد زیادی در انتخاب نقشه خوب
و جنس مرغوب و حتی همکاری و تعاون بافندگان زن و مرد و نتیجتاً فرش تولید شده بهتر
مؤثر است.
سابق بر این قالی بافان
هر منطقه از پشمهای مرغوب دستریس خود که عمدتاً از پشمهای منطقه همدان (مهربان) یا
پشمهای آذربایجان و کرمانشاهان بود استفاده می کردند و با رنگرزی با رنگ های طبیعی
کلافی مطلوب و مناسب به دست می آورند. این چنین بود که فرشهای درشت باف و پرز بلند
روستایی مرغوبیتی خاص می یافت. به دلایلی که قبلاً ذکر شد، امکان دسترسی به
بازارهای نزدیک، استفاده از کلافهای رنگ شده و آماده را وارد فرهنگ روستا کرد. با
توجه به بافت فرش روستایی که فرشی بالنسبه درشت باف و معمولاً متکی بر امکانات محلی
است می توان درجه مخرب بودن ورود این کلافهای رنگ شده را در بافت فرش دریافت، زیرا
که الیاف به کار رفته در این کلافها در بسیاری از ضایعات کارخانه ها و کارگاه دباغی
که به علت وجود دامداری در منطقه فراوان است تهیه می شود.
با وجود تنزل کیفیت عمومی
فرش بافی در منطقه در بخشی ازروستاهای همدان نمونه هایی از یک قالی بافی مناسب را
می توان مشاهده کرد. در دهستان مریانج (در لهجه محلی مرگانه) در غرب همدان که
روستاهای مویی جین و وفرجین (برف جین، بارف جین برفین) از دهات آنست، ما شاهد قالی
بافی زیبایی بودیم. در این روستا زن و مرد در کنار یکدیگر فرش می بافند و بیشتر
آنها باسوادند.
مسأله قابل توجه در این
روستا آنست که بسیاری از زنان می گویند که قالی بافی را در خانه شوهر خویش
یاد گرفته اند و ظاهراً علت این امر این است که مردان این روستا اکثراً همسر از
نقاط دیگری که در آنجا قالی بافی رواج نداشته آورده اند.
غالب این قالی بافان از
کار کرد با تعاونی رضایت دارند و حتی آنان که مستقلاً و برای خود کار می کنند ترجیح
می دهند که زیر پوشش تعاونی قرار گیرند. علت این امر ظاهراً پشم و مواد اولیه ای
مرغوب و نقشه هایی مناسبی است که تعاونی در اختیار آنان می گذارد. روستای وفرجین که
دارای 200 خانوار است و همچنین روستای مویی جین که 120 خانوار قالی باف دارد و
همچنین بسیاری از قالی بافان سولان بر روی دستگاه هایی که از تعاونی گرفته اند کار
می کنند.
در این روستا دارها گردان
است. فرشهای تحت نظارت تعاونی و اصولاً آنچه که فرش خوب نامید می شود، دو پود است.
نخ مصرفی، کرک و گاه پشمی است. پرز این فرشها بلندو فرش معمولاً گوشتی و سنگین است.
قالیهای روستایی عمدتاً 25 رج و به ندرت 35 رج می باشند.
قابل ذکر است که غالب
فرشهای بافته شده در روستا 2 زرعی، زرع و نیم وذرع چارک و پشتی و خرک و کناره است.
نقوش غالب فرشهای روستایی ذهنی است. که با گسترش نفوذ جهاد و مراکز نظارت کننده،
نقشه های از پیش طراحی شده نیز رایج شده است.
رنگ های مورد مصرف در این
مناطق، آبی و نیلی پر طاووسی، انواع سبز (سیر و متوسط و روشن)، مایه های سرخ روناسی
و قرمز و نخودی و زردهای شتری و قهوه یی است.
بدیهی است هنگامی که
مسأله نظارت جهاد سازندگی یا شرکت فرش یا سازمانهای دیگر پیش می آید طبیعتاً با
نوعی بافت سازمان یافته مواجه می شویم که به آن اشاره کردیم. این نوع فرش که قبلاً
نیز با نظارت و مشارکت تجار و شرکتهای خارجی تهیه می شده است، از نظر کیفیت دارای
گره های نسبتاً بیشتر و پرزهای نسبتاً کوتاه تر در نتیجه فرشی سبک تر بوده است. این
فرشها معمولاً دو پود بوده و مواد اولیه به کار رفته در آنها خوب و دارای رنگهای
ثابت است. این نوع فرش بنا به سفارش خریداران فرش در روستا بافته می شود و با
فرشهایی از نوع فرش روستایی که دارای طرحهای ساده ذهنی است و غالباً یک پوده و
دارای گره ترکی است و ضخیم و سنگین و دارای پرزهای بلند می باشند، فرق دارد. قابل
ذکر است که فرشهای نوع اول غالباً با از دست دادن مراکز حمایتی خود نظیر آنچه که با
رفتن شرکتهای خارجی اتفاق افتاد یا نفوذ مخرب رنگها و مواد نامناسب به شدت از نظر
کیفیت آسیب می بیند و این مسأله ای است که باید بسیار آگاهانه با آن برخورد کرد.
روستای انجلاس (در جنوب
همدان) که سیسیل ادواردز از مردم لجوج و سرسخت آن یاد می کند که قبلاً در بافت
فرشهای هراتی (ماهی) شهرت داشتند امروز به روستای متروکی تبدیل شده است که ظاهراً
جز چند نفر سکنه ندارد.
از ویژگیهای قالی قدیم
انجلاس استفاده از پشمهای بومی دست ریس و رنگهای روناسی (در زمینه) بوده است که
امروز از آنها اثری در دست نیست. در منطقه عین آباد و روستای بیوک آباد قالی بافی
قابل توجهی جریان دارد و از نقوش ملایر در فرشهای منطقه استفاده شده و طرحی مشابه
لیلیان در عین آباد بافته می شود. در شمال همدان در راه همدان به تهران بخش رزن
واقع است که در اغلب روستاهای آن قالی بافی وجود دارد. دهستان درجزین علیا معروف به
قروه در جزین از مناطق مهم قالی بافی در این بخش است. این منطقه قبلاً همراه با
درجزین که اکنون در بخش فامنین قرار دارد منطقه ی وسیعی بوده که ظاهراً به وسیله ی
نادر شاه تخریب شده است. این منطقه در سالهای دهه بیست تولید کننده یکی از بهترین
فرشهای منطقه بوده است که با استفاده از پشمهای محلی شسته و تمیز و رنگهایی با سایه
های آبی پر طاووسی و انواع سبز (سیر و متوسط و روشن) و سایه های سرخ روناسی و قرمز
که در کارگاههای رنگرزی محلی رنگ می شده و بافت دقیق و منظم آن شهرتی جهانی داشته
است. گفته می شود که در این منطقه حداقل از چهار قرن قبل قالی بافی رواج داشته است.
وجود قبرستانی قدیمی با سنگ قبرهایی که روی آنها تصویر وسایل قالی بافی حک شده
گواهی بر این امر است. رنگهای فرش قدیمی به دست آمده از این منطقه روشن و شفاف بوده
و نشان از مهارت رنگرزان محلی دارد. امروزه از این سابقه درخشان فقط اثر اندکی را
در دهستانهای مجاور و روستای کوچکی به نام سوزن سراغ گرفتیم. بر سر راه سوزن دهستان
وسیع رازین قرار گرفته که در گذشته وسعتی داشته است. در تمام روستاهای منطقه به خصوص در روستاهای
کهارد، کاج، عمان، فارسجین، احمد آباد، شاه هنجرین (چانگرین)، شنجور (شانجعلی)،
کمندان (نوار) و روستاهای بوبوک آباد، عرب لو، سایان و همچنین شهر قهاوند از بخش
شراء قالی بافی گسترده ای جریان دارد. در روستای ویس لو (یسرلو) قالیهای کوچک و
مرغوبی بافته می شود. تعاونی جدید التأسیس فرش دستباف منطقه رزن در حال حاضر 80-70
نفرعضو دارد ولی به طور کلی قالی بافی منطقه هنوز پشم و نقشه مورد نیاز خود را از
همدان تأمین می کنند.
در منطقه ی محاط شده در
بین شهرستانهای همدان، تفرش و فراهان طایفه ای از ترکان بنام برچلو که بنابر شواهد
تاریخی نسبت آنها به هلاکوخان مغول می رسد فرشهایی یک پوده و پرز بلند اغلب در سبک
گلدار با طرحهای لچک و ترنج می بافند ترنج دایره ای شکل قالیچه های این طایفه با دو
سر ترنج بزرگ که در حقیقت دو گلدان مملو از دسته های گل هستند و همچنین چهار دسته
گل بزرگ که سایر جوانب آنرا احاطه می کنند با رنگهای شاداب بر زمینه عاجی فرش جلوه
خاصی دارند. حاشیه این قالیچه ها که اکثراً در اندازه های دو ذرعی و ذرع و نیم
بافته می شوند مانند غالب فرشهای نواحی غرب ایران از سه نوار تشکیل شده و نوار
مرکزی معمولاً در رنگ آبی تیره است.
ترنج ظریف مرکزی از صفات
قالیهای برچلو است و دهکده کمازان تولید کننده بهترین آنهاست. برچلو از معدود
مناطقی بوده است که از طرح گردان تحت تأثیر قالی بافی اراک استفاده می کرده است
متأسفانه امروز از آن سابقه درخشان کمتر اثری دیده می شود و رنگهای زیبای محلی تحت تأثیر رنگهای آنیلینی به مایه های خشن قرمز
جگری، سبز علفی و آبی و قرمز بد رنگ گل پامچال تبدیل شده و بافندگان ابعاد فرشهای
خویش را کوچک کرده اند.
ابعاد: قالیها به اندازه های 50/2 50/1 متر همچنین تعداد معدودی در اندازه های معمول تا 4 3 متر بافته می شود.
تار و پود قالیهای منطقه برچلو از جنس پنبه است که
سفید شویی نشده است. گاه پود را رنگ آبی می زنند. در این منطقه قالی های اغلب درشت
بافت هستند. منطقه دیگر مورد بررسی حوزه شراء است که تا
برچلو گسترده می شود. مهمترین بخشهای قالیباف شراء توابع ترک زبان بیوک آباد، گورگز
و قزلیچه است. قطع قالیهای بیوک آباد بیشتر کلگی و نقشه متداول در آنها ماهی، لچک و
ترنج، کف ساده ترنج دار و بی ترنج است در قزلیچه و گورگز بیشتر قالیها در قطع کوچک
بافته می شود.
بخش فامنین آخرین منطقه
مورد بررسی است. این منطقه سابقه ای دیرین در فرشبافی دارد سیسیل ادواردز در کتاب
قالی ایران از تعدادی فرش که منسوب به روستای فامنین است یاد کرده می گوید: لااقل
سه تخته قالی بسیار قدیمی وجود دارد که احتمال می رود در این ناحیه تهیه شده باشد.
یکی از آنها در موزه ی فیلادلفیا مجموعه ویلیامز و دیگری در مجموعه ویلهنی و سومی
سابقاً در مجموعه لام نگهداری می شده است. این قالیها را به "شمال غربی ایران نسبت
داده اند و تاریخ آنها اوایل قرن هفدهم است." ادواردز همچنین می گوید "چندین قطعه
قالی در سالهای 1923 – 1911 به دست من افتاد که بنا به گفته دلالان متعلق به دو یا
سه نسل پیش از آن بوده است. در واقع از روی گره و سبک کلی این قالیها می توان منطقه
ی بافت را تعیین کرد ولی از آنجا که این نوع فرشهای نسبتاً درشت بافت غالباً برای
مصرف اطاقهای نشیمن و محل زندگی بوده و زود از بین می رفته است مشکل بتوان باور کرد
که قدمتی قبل از قرن نوزدهم دانسته باشند" به هر ترتیب ادواردز وجود قالی بافی
پیشرفته در این منطقه و در کبودر آهنگ را حداقل در صد و پنجاه سال گذشته تأیید می
کند.
امروزنیز در منطقه فامنین
وجود نوعی قالی بافی با تکنیک بالا و بافت فرشهای ابریشمی حکایت از وجود سابقه و
مهارت قالی بافی کهنی دارد. هر چند قالی بافان بخش فامنین حداقل در چند نقطه که
مورد بررسی قرار گرفت ادعا دارند که بافت قالی ابریشمین را از بافندگان قمی آموخته
اند، ولی احتمالاً تهیه ابریشم و مصالح مورد نیاز این نوع فرش بافی از قم تا حدودی
در این اظهار نظر مؤثر می باشد. به هر حال قالی بافی بالنسبه خوبی که در روستاهای
حوزه فامنین جریان دارد از قالی بافی حوزه قم و ساوه بی تأثیر نیست و بسیاری از
روستاهای این منطقه از جمله تجرگ و قره دابی و بیوک آباد و رامیشان به بافت فرشهای
خوب و اخیراً ابریشم بافی شهرت دارند. در دهستان پیشخور هم اکنون در حدود 251
دستگاه ابریشمبافی دایر است که 20 دستگاه زیر نظارت تعاونی فرش دستباف است.
ایلهای همدان که در اوایل
بهار شروع به حرکت به سوی ییلاق می کنند نیز از مهمترین تولید کنندگان فرش همدان می
باشند 22 تیره شاهسون، 16 تیره یارمطاقلو و 14 تیره ترکاشوند تولید کننده فرش می
باشند. پرویز تناولی در کتاب " قالیچه های تصویری"
می گوید:
قالیچه های هوشنگ شاهی را
باید محصول مناطق غربی کشور به خصوص اطراف همدان دانست گو اینکه نمونه های از
قالیچه های هوشنگ شاهی در دیگر مناطق هم بافته شده است. اما اکثریت قریب به اتفاق
آنها کار مردم روستاهای همدان و شهرهای اطراف آنست و همچنین قدیمی ترین قالیچه ای
که بدست آمده و تاریخ بافت 1230ه– ق رادارد مربوط به این منطقه است. همدان علاوه بر
اینکه بیشترین سهم را در تولید قالیچه های هوشنگ شاهی داشته در تولید دیگر قالیچه
های تصویری هم سهم مؤثری دارد. گو اینکه بیشتر این قالیچه ها در شهر همدان بافته
نشده و عمل بافت در روستاها و در بین ایلات اطراف همدان انجام گرفته است، اما از
آنجا که عمل خرید و فروش در بازار همدان صورت می گرفته این قالیچه ها به قالیچه های
همدان شهرت یافته است. تناولی همچنین می گوید "بیشتر قالیچه های مورد نظر ما به دست
عشایر فوق الذکرو یا در دیگر روستاهای ترک زبان همدان بافته شده اند. یکی از این
روستاها درگزین می باشد. علاوه بر اینکه بهترین قالیچه های تصویری همدان در این
منطقه بافته شده اند، نام درگزین معتبرترین نام در قالی بافی همدان است. درگزین با
177 روستای تابعه آن یکی از مراکز مهم قالی بافی این استان است. تا 20 سال قبل
متجاوز از 14000 قالیباف بر روی دارهای موجود با استفاده از پشمهای گوسفندان ایل
شاهسون فرشهای یک پوده با بافت متوسط با پرز بلند و نیمه متراکم می بافتند قالی
بافان در گزین از بهترین قالی بافان همدان بوده و فرشهای آنها به نسبت سایر دست
بافتهای این استان با قیمتهای بسیار خوب مورد مطالعه قرار می گیرند طرحهای آن
مشابهت فراوانی با برخی از طرحهای ترنجدار ساروق دارد.
هوشنگ شاه – 1312 هجری – اطراف همدان – قالیچه های تصویری
Hoshang shah – 19th century – around Hamedan – portrait rugs.
| 
