نقش دست زنان بلوچ نقشه راه مد و لباس ایرانی

هنر سوزن دوزی که یکی از هنرهای تاریخی و فاخر دست زنان بلوچ به شمار می‌رود باوجود مهجور ماندن اما همچنان ترسیم کننده نقشه راه مد و لباس ایرانی است و در صورت شناساندن آن نقش دست زنان بلوچ این قابلیت را دارد که نقشه راه مد و لباس بازارهای جهانی شود.

تاریخچه سوزن دوزی
شاید نتوان سند دقیقی از تاریخچه هنر سوزن دوزی ارائه نمود اما در خصوص قدمت و معرفی هنر سوزن دوزی زنان بلوچ می‌توان به این بسنده نمود که در آثار مشکوفه بر روی سفال‌های مربوط به هزاره پنجم و ششم قبل از میلاد اشکالی هندسی مشابه نقوش دست زنان بلوچ دیده می‌شود و همچنین به اعتقاد برخی پژوهشگران و بر اساس شواهد موجود نقوش سوز ن دوزی بلوچ قرابت و نزدیکی خاصی با نقوش سنگ نگاره های پیش از تاریخ دارد که همین قدمت سوزن دوزی باعث شده بر جذابیت و اعتبار این هنر رازآلود افزون گردد.

نقش دست زنان بلوچ نقشه راه مد و لباس ایرانی
هنر دست زنان بلوچ چنان دارای جذابیت و انعطاف است که اکثر طراحان لباس و مد ایرانی و همچنین سایر صنایع تولیدی طرح‌های صورت گرفته را با محوریت سوزن دوزی بلوچ و با الهام از نقش و نگار این هنر دست زنان ایرانی مزین می‌نمایند.

امروزه اکثر البسه های تولیدی ایرانی نظیر مانتو و یا روسری و همچنین لباس‌هایی که حتی از کشور چین تولید می‌شود مزین به نقش و نگار و اشکال سوزن دوزی بلوچ هستند البته این طرح‌ها اکثراً کار دست نیست و بیشتر به صورت چاپی انجام می‌شود اما در برخی پوشاک ایرانی و برندهای معتبر از اصل سوزن دوزی بلوچ مورد استفاده قرار می‌گیرد.

همچنین باوجود اینکه سوزن دوزی در فرهنگ بلوچ بیشتر در پوشش زنان بلوچ و یا بر روی پشتی، بالشت، پرده، رومیزی و… مورد استفاده قرار گرفته اما در حال حاضر برخی از طراحان خلاق مد و لباس بلوچ از نقوش این هنر فاخر در لباس‌های مردان از قبیل پیراهن، کروات، شال گردن و … بهره جسته‌اند که این مهم توانسته مورد توجه و پسند جوانان و دوستداران فرهنگ و هنر به خصوص هنرمندان موسیقی و سینما در ایران و خارج از مرزها نیز واقع گردد.

با آنکه هنر سوزن دوزی و به تبع آن البسه زنان بلوچ در کشور و حتی فراتر از مرزهای این آب و خاک توانسته محبوبیت خود را در میان مردم و دوستداران به فرهنگ و هنر ناب ایرانی ایجاد نماید، این صنعت در ایران باتوجه به عدم بازاریابی محصولات سوزن دوزی فقط به صورت اختصاصی در بین قشر مرفه جامعه مورد استفاده قرار گرفته و بدلیل محدودیت در عرضه این هنر، عموم مردم از دسترسی به این هنر اصیل محروم مانده‌اند.

هنر سوزن دوزی در سالهای دهه پنجاه و شصت
گرچه با تحولات پیش آمده در سالهای دهه شصت شمسی انقلاب اسلامی ایران مد و مدگرایی با رکود مواجه شد اما در همان سالهای اوایل انقلاب صنعت سوزن دوزی و البسه زنان بلوچ با وجود تحولات و دگرگونی‌ها و ایجاد تغییر در ذائقه جامعه به گل سرسبد بازارهای مد و لباس داخلی و خارجی تبدیل شد ومورد پسند و سلیقه دوستداران صنایع دستی ایرانی قرار گرفت.

به گفته برخی پژوهشگران تا سالهای ۶۵ و ۶۶ خرید محصولات سوزن دوزی و هنر دست زنان بلوچ در بازارهای جهانی از سطح قابل قبولی برخوردار بوده است به طوری که فرانسه با بیشترین خرید مقام اول، آلمان دوم، آمریکا سوم و کشورهای ژاپن، سوئیس، انگلیس و ایتالیا در رده های بعدی خرید محصولات سوزن دوزی بلوچ قرار داشته‌اند.

استقبال از سوزن دوزی بلوچ در داخل و خارج از کشور
تاکنون آثار فاخر هنر دست زنان بلوچ بارها در داخل و خارج از کشور در نمایشگاه‌های مختلف در معرض نمایش و فروش گذاشته شده است که با استقبال چشمگیر علاقه‌مندان به صنعت مد و لباس ایرانی مواجه شده و از جمله این آثار می‌توان به آثار اساتید برجسته هنر سوزن‌دوزی ایران مرحوم «مهتاب نوروزی»، «زرخاتون ایرندگانی» و «شهناز ایرندگانی» که به سفارش فرح و اشرف پهلوی دوخته شده است اشاره کرد که در حال حاضر در محل دائمی نمایشگاه کاخ سعدآباد در معرض نمایش عموم قرار دارند.

«مد» و تغییرات و تحول در البسه زنان بلوچ

پوشش زنان بلوچ با آنکه بر اثر گذر زمان شاهد تغییراتی ظاهری بوده اما هیچگاه این تغییرات بنیادی و ریشه ای نبوده است چرا که این تغییر و تحول‌ها نتوانسته در اصل فرم لباس بلوچ و یا نقوش سوزن دوزی خلعی ایجاد نماید بلکه این تغییر همیشه در جهت جذابیت و زیبایی این البسه حاصل شده و اگر غیر از این تغییری صورت گرفته و یا با فرهنگ و باورهای مردم بلوچ در تضاد بوده و همخوانی نداشته؛ به صورت مقطعی انجام گرفته و دوام و ماندگاری چندانی بدنبال نداشته است.

همانطور که «مد» در اکثر فرهنگ‌ها مورد توجه ویژه ملل قرار دارد و باتوجه به شرایط و تحولات و دگرگونی‌ها «مد» نیز پا به پای اجتماع در حرکت بوده و هست مردم بلوچ نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند و آنچه منجر به تغییر ذائقه مردم بلوچ شده بر اثر همین تغییرات اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی شکل گرفته است.

در سالهای دهه پنجاه فرم البسه زنان بلوچ با توجه به شرایط زمان رو به تغییر رفته که اکثر چین و یا برش‌های فرم لباس زنان بلوچستان الهام گرفته از مارک‌های معتبر کشورهای همسایه ایران از جمله برندهای مشهور کویتی در منطقه بوده است باتوجه به مراوده مردم بلوچ با کشورهای عربی و کویت رایج‌ترین مدهای کویتی در آن سالهای رواج داشته است که همین امر سبب شد تا نوعی چین برای اولین بار بنام کویتا چین «kowyta chin» در لباس بلوچ ایجاد گردد چرا که قبل از آن برش‌های پارچه البسه زنان بلوچ به صورت ساده به همدیگر وصل شده و بعد از آن کویتا یا کویته چین وارد لباس زنان بلوچستان گردید.

و بعد از آن با توجه به مصادف بودن با انقلاب پنجاه هفت مردم ایران به تبع آن البسه زنان بلوچ نیز تحت تاثیر این تحولات قرار گرفت به شکلی که قبل از انقلاب اسلامی بر روی پوشش البسه محلی این سامان فقط یک روسری مستطیل شکلی بنام مهنا «mahna» می‌پوشیدند که بعد از آن زمان چادر رنگی و سپس چادرهای سیاه مورد استفاده قرار گرفت و همچنین لباس‌هایی با مدل خفاشی و گشاده در بین زنان بلوچ با الهام از مانتوهای خفاشی مد شد.

این تغییرات تنها در فرم لباس زنان بلوچ در آن زمان لحاظ نگردید بلکه در دوخت سوزن دوزی نیز ورود پیدا کرد و از آن زمان بود که اشکال جدیدی از هنر سوزن دوزی رواج یافت و تا جایی پیش رفت که نامگذاری دوخت‌های سوزن دوزی به اشخاص معروف و محبوب آن سال‌ها رسید و امروزه نیز اکثر دوخت‌های سوزن دوزی نوین که بر اساس یک نقشه طراحی می‌شوند با نامگداری بر روی شخصیت‌های محبوب هنری، ورزشی و حتی سیاسی با هنر سوزن دوزی نوین طراحی می‌شوند. .

جایگاه پوشش محلی در میان مردم بلوچ
مردم بلوچستان جز معدود اقوام ایرانی هستند که به پوشش محلی خود پایبندند و این لباس‌های فاخر بر تن زنان بلوچ چنان خود نمایی می‌کند تا جایی که نخستین جذابیت گردشگران این منطقه سوزن دوزی بلوچ و اولویت خرید مسافران البسه های بلوچی و محصولات سوزن دوزی است.

در میان مردم بلوچ فرهنگ استفاده از البسه های محلی پیوندی ناگسستنی با تاریخ و فرهنگ غنی این قوم دارد و زنان بلوچ معتقدند البسه محلی مکمل شخصیت و نشانه بارز هویتی آنان است تا جایی که در فرهنگ عامه مردم بلوچستان پوشش خود نقش تعیین کننده و مهمی دارد و در مناسبات اجتماعی نیز این مهم مشهود می‌باشد.

به طور مثال جیب بزرگ البسه زنان بلوچ که به اعتقاد آن‌ها فقط منحصر به پوشش محلی بلوچ و سنبل این البسه است از آن به عنوان نماد شجاعت و دلاوری زنان بلوچ یاد می‌کنند بطوریکه اگر زنی مرتکب سهوء یا خطایی شد او را بی پندول «bependuol» یا بی جیب خطاب می‌نمایند چرا که کاربرد این لفظ به زن نشانه ضعف زن و بی غیرتی در فرهنگ بلوچ بشمار می‌رود همانطور که در میان هموطنان فارس و یا سایر اقوام ایرانی سبیل و یا ریش گروه می‌گذارند و آن را نماد غیرت قومی خود می‌دانند، جیب زنان بلوچ نیز همچنین حکمی دارد.

سوزن دوزی بلوچ در صدر جایگاه صنایع دستی ایران
سوزن دوزی بلوچ را که به جرات می‌توان جز میراث ماندگار قومی و معنوی زنان بلوچ برشمرد با دارا بودن جذابیت و ظرافت خاص علی رغم عدم توجه و شناساندن این هنر پردرآمد توسط نهادهای مربوطه، توانسته در صدر جایگاه صنایع دستی و میراث فرهنگی ایران زمین خودنمایی کند.

این هنر رازآلود که ریشه در تاریخ، فرهنگ غنی و فلوکلوریک مردم بلوچستان و باورهای عامیانه این قوم آریایی دارد چنان جذاب است که اکثر مردم شناسان هویت و پیچیدگی رفتاری زنان بلوچ را در دل تار و پود، نقش و نگار و پیچ و تاب اشکال هندسی پر رمز و راز این هنر جستجو می‌کنند.

مؤلفه های بسیاری در جایگاه البسه زنان بلوچ و هنر سوزن دوزی از جمله باورهای عامیانه، جغرافیای طبیعی، عقاید و فرهنگ دخیل هستند که این مهم توانسته بر درک صحیح هنر سوزن دوزی و در برقراری ارتباط با این هنر مفهومی تعیین کننده باشد.

سوزن دوزی بلوچ این صنعت بی بدیل و شاهکار دست زنان بلوچ در سراسر جهان با نام سوزن دوزی بلوچی شناخته شده است و در زبان بلوچی نیز به دس دوچ «dass duoch» یا سوچن دوچی «suochen duochi» شهرت دارد.

بازارهای داخلی و خارجی در تسخیر سوزن دوزی ماشینی و چاپی
اما امروزه از یک طرف وفور برندهای چاپی و بی کیفیت ماشینی از محصولات سوزن دوزی که بیشتر توسط کشور پاکستان با نام سوزن دوزی بلوچ تولید و روانه بازارهای داخلی و خارجی می‌شود و از طرف دیگر عدم توجه به معرفی و بازاریابی این محصول منحصربفرد توسط نهادهای دولتی مربوطه، باعث شده تا زنگ خطر کوچ نقوش دس دوچ dass duoch از البسه زنان بلوچ گوش دلسوزان و علاقمندان به فرهنگ و هنر ایران زمین را آزار دهد و هنر اصیل سوزن دوزی در بازارهای داخلی و خارجی جای خود را به محصولات ماشینی بی کیفیت با مارک جعلی سوزن دوزی بلوچ بدهد.

مدت‌ها پیش کشور همسایه پاکستان به قابلیت‌های جهانی شدن صنعت سوزن دوزی و استعدادهای موجود در این هنر منحصربفرد پی برده و در سالهای دهه پنجاه این کشور با راه اندازی کمپانی‌های تولید مواد اولیه محصولات سوزن دوزی و تولید و دوخت و دوز لباس‌های بلوچی توانست یکی از قطب‌های موثر در صنعت سوزن دوزی باشد و با بازاریابی و شناساندن هنر سوزن دوزی توانست جای پای خود را در عرصه مد و لباس در بازارهای جهانی باز نماید.

در حال حاضر بیشترین مواد اولیه سوزن دوزی بلوچ از جمله کاموا، پارچه، آینه و نوارهای نخی مصرفی سوزن دوزان ایرانی تولیدی کشور پاکستان است که رونق خرید و فروش این محصولات پاکستانی در بازارهای استانهای همجوار پاکستان علی الخصوص سیستان و بلوچستان از سالهای دور باعث شده اقتصاد بخش لباس و پوشاک در این کشور همسایه پررونق گردد.

حمایت از طراحان لباس و صنعت گران سوزن دوزی
گرچه طی سالهای اخیر تعداد معدودی از طراحان بلوچ مد و لباس با هزینه شخصی بدون هیچگونه حمایت دولتی با دایر نمودن نمایشگاه‌ها و مزون‌های لباس در تهران توانسته اند با غلبه بر مشکلات قدم‌های موثری را در معرفی سوزن دوزی بلوچی بردارند اما می‌طلبد نهادهای حمایتی و وابسته نسبت به میراث فرهنگی ایران زمین بیش از این تعلل و کم توجهی ننمایند و اقدامی موثر و برنامه ریزی اصولی در راستای رونق اقتصاد ایران در بخش مد و لباس ایرانی و اسلامی نمایند.

با وجود پتانسیل‌های موجود در سوزن دوزی بلوچ و در صورت سرمایه گذاری بخش دولتی و بازار یاربابی مناسب برون مرزی در جهت معرفی محصولات سوزن دوزی و همچنین حمایت از صنعت گران سوزن دوز بلوچ با دایر نمودن کارگاه های سوزن دوزی و البسه زنان بلوچ در مرکز می‌توان بر گستره علاقمندان و استفاده کنندگان این محصول جذاب افزود و صنعت مد و لباس ایرانی را از انزوا خارج ساخت.

به لطف بی مهری‌ها و غفلت‌های صورت گرفته مسئولین مربوطه و عدم شناسایی این صنعت جذاب و پرکاربرد نه تنها امروزه از استقبال بازارهای جهانی جهت خرید محصولات تولیدی دست زنان بلوچ خبری نیست بلکه اکثر سفارشات به صورت واسطه‌ها و با روش سنتی فقط محدود به کشورهای حاشیه خلیج فارس و چند کشور اروپایی انجام می‌شود که سود میلیاردی آن به جیب گشاد واسطه های سنتی در این آشفته بازار می‌رود و این صنعت گران هستند با ماه‌ها صرف وقت جهت تهیه یک جفت لباس به ناچار متحمل ضرر و زیان مادی و معنوی می‌شوند.

کاربرد محصولات سوزن دوزی تنها به البسه زنان و مردان محدود نمی‌شود بلکه این هنر جذاب در صنعت مبل و میز، روپوش صندلی هواپیما، اتوبوس‌ها، رومیزی، دکوراسیون منزل و… می‌تواند کاربرد داشته باشید و همچنین تنوع پذیری لباس زنان بلوچ و کاربرد رنگ‌های شاد در هنر سوزن دوزی باعث شده روز به روز بر شمار علاقمندان به این هنر و البسه زنان بلوچ ا فزوده شود و هنر دست زنان بلوچ را در کانون توجه طراحان لباس و مد قرار دهد که در صورت توجه دولت به این هنر شاید سود حاصله از این صنعت جذاب و پرکاربرد کمتر از سایر صنایع پر درآمد کشور نباشید.

گسترش مواد مصرفی سوزن دوزی به صورت مقطعی
اصلی‌ترین مواد اولیه هنر سوزن دوزی بلوچ کاموای ابریشمی یا نخی، سوزن، پارچه و آینه تزئینی است اما در دهه سالهای شصت و هفتاد جدا از این موارد دامنه مواد مصرفی سوزن دوزی به پولک «puolak»، زری «zari» و نوارهای ابریشمی به نام پیت «pitt» و در سالهای دهه هشتاد به نوارهای حلقه ای گسترش یافت اما به یس کار سوزن دوزی بلوچی به صورت ثابت همیشه به کاموا، آینه دکمه ای و پارچه ثابت مانده و سایر مدها و الگوها به صورت گذرا آمده و بعد از مدت کوتاهی از مد افتاده‌اند.

ایجاد هارمونی بین پارچه و کاموا یک فن
در هنر سوزن دوزی بلوچی توجه به همخوانی رنگ‌ها و ست پارچه با کاموا خود یک فن محسوب می‌شود و هر سوزن دوزی نمی‌تواند هارمونی بین پارچه و کاموا را با توجه به تنوع رنگ بالای کامواها و پارچه های مورد استفاده قرار گرفته، ایجاد نماید بلکه تنها اساتید فن و سوزن دوزان ماهر این کار را انجام می‌دهند تا هارمونی چشم نوازی بین رنگ پارچه با رنگ کامواها ایجاد نمایند.

وسواس در انتخاب رنگ‌های متنوع کامواها، استفاده از اشکال هندسی و نقوش رازآلود، تنوع در طرح‌های نامحدود سوزن دوزی و ظرافت دوخت‌ها خود یکی از شاخصه های بارز این هنر است و توجه به همین امر سبب شده سوزن دوزی بلوچ با سایر هنرهای دستی ایرانی متمایز گردد و این هنر رویایی چشم هر بیننده ای را به خود خیره نماید.

با وجود غفلت نهادهای مرتبط دولتی در معرفی و بازاریابی هنر دست سوزن دوزان بلوچ با قدرت ظرافت بالای محصول تولیدی و جذابیت آن تا حدودی این محصول توانسته بدون کمترین حمایت‌های دولتی راههای پر پیچ و خم شناسایی این هنر را به صورت سنتی طی نماید و جای خود را در دل دوستداران هنرهای ناب در جهان باز نماید.

سوزن دوزی در میان سایر اقوام ایرانی
سوزن دوزی نه تنها در میان مردم بلوچ رواج دارد بلکه در بین قوم ترکمن نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد اما آنچه که سوزن دوزی بلوچ را با هنر سوزن دوزی ترکمن متمایز ساخته ظرافت سوزن دوزی بلوچ است.

در سوزن دوزی ترکمن استفاده از اشکال حیوانات و گل کاربرد ویژه ای دارد اما در سوزن دوزی بلوچ بیشتر طرح‌ها با محوریت اشکال هندسی صورت می‌گیرد که این طرح‌ها به گفته کارشناسان شباهت زیادی با طرح‌های سنگ نگاره‌ها و سفال‌های پیش از تاریخ است و استفاده از کامواهای ابریشمی نازک باعث شده تا سوزن دوزی بلوچ ظریف و متنوع جلوه نماید.

سوزن دوزی در سایر کشورها
سوزن دوزی در میان بلوچان کشورهای پاکستان، افغانستان و ترکمنستان نیز رواج دارد که سوزن دوزی بلوچان افغان شباهت زیادی با سوزن دوزی ترکمنستان دارد اما سوزن دوزی پاکستان همانند سوزن دوزی ایرانی از ظرافت و لطافت ویژه ای برخوردار است و تنوع بالای رنگ‌های سوزن دوزی بلوچی وهمچنین استفاده از نقوش تاریخی و رمز آلود بر جذابیت سوزن دوزی بلوچی افزوده است …

اساتید سوزن دوز در فقر
باوجود قیمت‌های گزاف محصولات هنر دست زنان بلوچ در مزون‌ها و نمایشگاههای عرضه مد و لباس، اساتید برجسته این صنعت با فقر و نداری و در بدترین شکل ممکن دست و پنجه نرم می‌نمایند که نمونه بارز آن را می‌توان به استاد پرآوازه هنر سوزن دوزی ایران «مهتاب نوروزی» که سال پیش در بدترین شرایط ممکن درگذشت اشاره نمود و یا سایر اساتید از جمله «شهناز ایرندگانی»، «زرخاتون ایرندگانی»، «جمالی خالق زاده»، «زیتون کدخدایی» که محصولات و آثار تولیدی آنان نام و آوازه ای جهانی دارند حال و روزی بهتر از مرحوم مهتاب نوروزی ندارند.

عدم حمایت از مزون داران و طراحان مد و لباس بلوچ
یک مزون دار و طراح لباس بلوچ که در تهران فعالیت دارد، با انتقاد از بی مهری‌های مسئولین استانی نسبت به هنر سوزن دوزی و عدم حمایت از اساتید هنر سوزن دوزی و همچنین طراحان مد و لباس بلوچ، خواستار حمایت مسئولین از هنرمندان سوزن دوز شد و گفت: در حالی که محصولات دست اساتید سوزن دوز در نمایشگاه های خارج از کشور با استقبال گسترده مواجه می‌شود و با قیمت‌های میلیاردی به فروش می‌رسد اما در ایران هنرمندان و اساتید برجسته سوزن دوزی در فقر و نداری و بی توجهی به سر می‌برند.

به گفته کامبیز صالح زهی وی بارها به اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان جهت دایر نمودن کارگاه سوزن دوزی در تهران به منظور شناساندن این هنر فاخر مراجعه نموده است اما مسئولین اذعان داشته که این اداره کل هیچ گونه بودجه ای در این زمینه ندارد!.
همچنین «زیتون کدخدا» یک سوزن دوز می‌گوید: میراث فرهنگی و گردشگری هیچگونه برنامه و فعالیت مفیدی در راستای شناسایی هنر سوزن دوزی و حمایت از هنرمندان سوزن دوز نداشته است بلکه فعالیت آنان در صدور گواهینامه سوزن دوزی محدود شده است که صدور این گواهینامه هیچ کمکی به حال این وضعیت نابسامان نکرده است.

بازنشر تفتان ایران از نوشته‌های محمد بلوچ‌زهی

نقش دست زنان بلوچ نقشه راه مد و لباس ایرانی