نور و تاریکی در معماری اسلامی

مقدمه:

نور باعث و بوجود آورنده تضاد در معماری اسلامی می باشد .

از جمله علوم و عناصری که می توان به نقش نور ر آن اشاره داشت هنر معماری است. در هنر معماری نور یکی ازاجزایی است که کنار عناصر و مفاهیم دیگر از

قبیل ساختار – نظم فضایی- مصالح- رنگ و... مطرح می شود. ودر طراحی به عنوان

یک عنصر مجزا باید نقش خود را ایفا کند. یکی دیگر از مهمترین مشخصه های نور

طبیعی توالی و دگرگونی آن در طول روز است که باعث حرکت و تغییر حالت در ساعات مختلف میشود.

نور نماد عقل الهی و منشاء تمام پاکی ها و نیکی هاست و خارج شدن انسان از تاریکی جهل و تابیده شدن نور معرفت در وجودش همواره یکی هدف نهایی می باشد و نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. نور جزئی از ذات زندگی انسان می باشد.

در معماری اغلب بناهای مذهبی- نور به عنوان عنصری بارز و مستقل از سایر عناصر و مفاهیم به کار رفته در ساختمان به کار گرفته می شود. و در بسیاری از فرهنگ ها نور یا خورشید به عنوان منبع نور- عنصری خدایی محسوب می شود.

فضاهای عمیق و تاریک مساجد اسلامی که با عنصر نور مزین شده اند به خوبی قادر به انتقال یک حس روحای و معنوی می باشد. انسان در چنین فضاهایی که با نوری ضعیف روشن می شوند با مشاهده سایه های مبهم اشیاء و احجام در ذهن خود به کامل کردن تصاویر پرداخته وبا این عمل به نوعی خلسه فرو می رود که نتیجه آن یک حس نزدیکی به منبع وجود هستی در درونش بیدار می شود.

اولین تاریکی که می توان نام برد سده ی سوم هزاره چهارم ق.م می باشد. که در آن زمان جهت کسب نور و سایه از ایجاد اختلاف سطح در دیواره های خارجی استفاده می کرد.

نور شفافترین نرم ترین و آسانترین و ارزانترین مواد ساختاری موجود در تولید کیفیت ها واشیاء مورد نیاز محیط انسانی است. چیزی است که امکان شخصت سازی و حیاط بخشیدن به فعالیتهای روزمره و با نمائی زندگی در تصورات و حالات روانی متغیر را فراهم می سازد نور میتواند در فضای خشن و بی روح همچون مبلی راحتی از ما استقبال کند. بدین دلیل نور مناسب ترین مده ساختاری است ک میتواند به فعالیتهای روزمره ما شکل- زیبائی-لذت و راحتی ببخشد.

هر فضا نور دو چهره می یابد نور در عصر دوره زمانی احساس و مفهومی خاص به معماری و زندگی داده است. آن زمان که آتش در آتشکده ها در عهد زرتشت مقدس بوده بخاطر نور و گرماایآن بوده بدین ترتیب نور نیز مورد ستایش قرارمی گرفته و نور یک حس خدایی بودن را القاء می کرده است و نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. در تاریکی مطلق ما نه فضا را می توانیم ببینیم و نه رم و رنگ را ولی با این همه حال نور تنها یک ضرورت فیزیکی نمی باشد. بلک ارزش روانشناختی آن یکیاز مهمترین عوامل زندگی انسانی در همه زمین هاست.

خانه ها و مساجد:

در معماری اسلامی به حکم آن که از همه تجربیات معماری دینی ی از خود حداکثر بهره ممکن را اندوخت و حیقت دینی را در کاملترین گونه ممکن اعلام داشت. شاخص ترین لوه معماری دینی به شمارمی رود. ماهیت اینمعماری سازگاری با ماهیت ایلام و عناصر ساختاری و تزئینی آن پیوسته از ارزشهای مستمر در نهاد اسلام پیروی کرده است.

در قرآن سوره ای به نام نور وجود دارد که در آن شخصا" نور خدا رابه چراغی شبیه می داند چراغی که نور را در میان محظه ای شیشه ای نگه می دارد حتی می تواند شکل فیزیکی محراب را همچون کشتی های بالارونده یک شعله ای نورانی دانست و کاشی های براق و شیشه گون در بدنه معراب را نیز می توان همان حفظه ی شیشه ای تصور کرد ر معماری اسلامی ماسجد نور را به صورت تابیده در نقطه ای خاص نداریم

برای اینکه اولا" در مسجد نقطه ای خاص نداریم ثانیا" تنها و تنها روشنائی برای مسجد کافی است و حتی در زیر گنبد و یا در کنار محرلب ما شاهد تعبیرصوفی مشربانه ی نور سیاه هستیم نور گیری های زیر گنبد ها هم طوری ساخته می شده اند که به جای تامین و انتقال نورروشنایی نقطه ی ضعیف جدی به شمار نمی آید زیر نور همیشه از پشت سر جماعت می تابد و بر روی محراب و امام تمرکز می یابد.

کلا" در معماری تاکید بیشتر بر روی برخی از بخشهای نما می توان از نور طبیعی بهره جست بدین گونه که با ایجاد بر آمدگی ها و فرو رفتگی هایی بر روی محل مورد نظر سایه های در بخشهایی از نما ایجاد نمود که تاکیدی بر روی بخش مذکور باشند و از نور برای شدت بخشیدن به هدفی مانند مرتفع نشان دادن فضایست برای مثال در معبد پانتئون نوری که از نورگیر موجود در مرکز گنبد معبد به درون می تابد فضای تاریکتر داخلی را از لحاظ عمودی کشیده تر نشان می دهد.

نور و تاریکی در کنار فضا و سطح به یک راز تبدیل می شوند.

در همه کتابهای آسمانی و آئین های کهن نور ماد هستی و پاکی و الویت است. این خاصیت که نور به صورت مستقل در هستی ظهور می کند و واسطه ای ست برای دیدن و درک کردن پدیده های اطراف با مفاهیم عینی و انتظاعی نور را به ساحده ای درفضا تدیل کرده است برای مثال فضایی که با نور ضعیف مذین شده اند می تواند نوعی حالت خلسه در انسان ایجاد کند. از این رو در بسیاری از آرامگاه ها و یا بناهای مذهبیس می توانیم شاهد تابش شعاع های خیف تر به درون فضای تاریک داخلی باشیم.

در بناهای مذهبی نور به عنوان عنصری بارز و مستقل از سایر عناصر و مفاهیم به کار رفته در ساختمان به کار گرفته می شود. به گونه ای که شعاع های آن به طور واضح در داخل کالبد مادی و تاریک حجم قابل مشاهده است فضاهای عمیق تاریک کلیساهای قرون وسطی و یا مساجد اسلامی که از عنصر نور مذین شده اند به خوبی ادر به انتقال یک حس روحانی و معنوی می باشد انسان در چنین فضاهایی که با نوری ضعیف روشن می شوند. با مشاهده سایه های مبهم از اشیاء و احجم در ذهن خود به کامل کردن تصاویر پرداخته وبا این عمل به نوعی خلسه فرومی رود که نتیجه آن یک حس نزدیکی به منبع وجود هستی در درونش بیدار می شود.

نوردر تاریکی حامل پیام ها و اشاراتی برای انسان است وازاین خاصیت در مشخصکردن ورودی ها خروجی های می توان جست نور در ساختمان و خارج آن به عنوان یک راهنما عمل می کند.

به عنوان مثال جلوه گری نور و ذوق ایرانی از مهمترین مضامین هنر ایران باستان مبارزه با ایزدان و اهریمنان و سر انجام پیروزی نهایی ایزدان است. جدل نور و سیاهی پایه و اساس تفکور زرتشتی را تشکیل می دهد در معماری اسلامی زیبایی به روح پیوست داده می شود و روح را مربوط به عرصه ای نورانی می دانند و به همین دلیل اساس و شالده هنر معماری ایرانی را تشکیل می دهند.

در معماری اسلامی و درخانه های اسلامی به خصوص در خانه طباطبائی های کاشان دردرون خانه همه پنجره های اتاق ها به طرف حیاط باز می شود و از حیاط مرکزی خانه نور می گیرد و هیچ پنجره ای به طرف کوچه باز نمی شود این نیز می تواند به

نوعی بهره گیری از فلسفه دینی عبادت تعبیر شود که همه چیز به سری یک نقطه معطوف است و از آن نور می گیرد.

در نمازخانه ساروین از نور روز به طور دراماتیک استفاده شده است نمازخانه که به وسیله نور روز روشن ده توجه را به محراب و زمینه مجسمه آن معطوف می دارد که به صورت دراماتکی توسط نورگیر سقفی بزرگی از بالا روشن شده است. و پرتوهای نور از آبنما اطراف دیوارهای مدور بازتاب می یابد و با دیوارهای نیمه شفاف خود چشم راازمحیط روشن خارج به محیط ملایم داخل فراهم میکند.

مناظره بین تاریکی و روشنی باعث تکامل یگانگی مکان و شکل گیری کلیت فضا

می گردد جایی که روشن است احجام به وضوح دیده می شوند در مقابل تاریکی سایه محیط را از یکنواختی در آورده و با خلق تصویری مکمل با آنچه که در روشنایی بر پرده ذهن انسان قش بسته تضادی در فضا می آفریند.

تقابل نور و سایه جنبه ای دو گانه به معماری می آفریند در روشنایی نور عملکردها و معانی به صورت مشخص و متمایزتحقق یافته واقعیت بر پرده چشمان انسان شکل میگیرد . اما در تاریکی ابهامی موج می زند که باعث تجسم مفاهیم در ذهن مخاطب و انگیزه ای برای قوی تخیل انسان است. به طور کلی می توان گفت: در روشنایی آنچه که هست نمود پیدا می کند و در تاریکی آنچه که نیست ولی می تواند باشد.

هشتی: نقش هشتی در نور رسانی ساختمانها موثر است از ورود به ساختمان به علت شدید بودن نور در بیرون می بایست نور شکسته شود تا در داخل به بعد تقسیم و شکست شدت حالت نامطلوبی از نظر وارد شونده نداشته باشد.

یکی از عوامل مهم معماری در بالای هشتی معمولا نور گیر وجود دارد که هشتی ها به صورت گرد و یا چند ضلعی ساخته می شدند و برای تنظیم و متعادل کردن نور متمرکز ملایمی را در را در ساعات مختلف به ساختمان می بخشد.

فیلپوش ها باعث ایجاد سه منطقه قوس می شوند ودر چگونگی نور گیری در داخل بنا سهم بسزایی دارند.

وجود انواع طاق ها همان گنبد اصلی است که گاهی در محورهای آن پنجره های کوچکی می باشد.

ابداع طاق تویزه باعث شد تا بار سقف تا بار سقف مستقیما بر روی جرزها باشد و در نورگیری بدین طریق نور فراوان و غیر مستقیم حاصل می شود.

طاق های گهوارهای نیز به فاصله میان دو قوس پنجره تعبیه کرده و روشنایی طبیعی داخل بنا را ایجاد کند. که از طریق روزنه های متعدد و یا جاامخانه ها برحسب درونگرا یا اشکال گوناگونی صورت می گرفت. از جمله اینکه در حمام ها متفاوت بود برونگرا بودن در نورگیری ساختمان مود نیاز است.

کلا در معماری اسامی از پنجره های ارسی-گنبدها-فیلپوش ها-قوس های مختلف- محل تقاطع در بازارها به وجود آورنده سایه و نور در معماری اسلامی می باشند.

معماری اسلامی هر چند معنای بصری رنگ را پیش چشم دارد اما مفاهیم دیگری را پس رنگ و رنگ گذاری می جود. معمار مسلمان وحدت کامل فضا را با رنگ های متضادی که کنار هم قرار می دهد پدید می آورد و رنگ های محیط را کوچکتر و تاریکتر نشان میدهند و به خلاف آنها رنگ های روشن که بزرگتر جلوه می کنند و محیط را روشن تر و پر نورتر جلوه می دهند.

معابد:

در معابد یونانی نور از پنجره های کوچک بین دیوار و سقف به داخل و به تک تک مجسمه ها می تابد و به وسیله سنگهای کف که مرمر سفید سیقلی بودند. به ترتیب منعکس می شد که نوری کاملا" محو و فاقد جهت فضا راروشن می کرد و ستونها و دیواره که از گرانیت سرخ بودند در تاریکی می مانند و این به اسرار آمیز بودن آنها اشار درد. و یونانیان از نور سقف استفاده می کردند. بخشی از سقف را با ارتفاع بیشتر ساخته و از فضائی که به ترتیب به وجود می آمد برای تاباندن نوربه داخل استفاده می کردند.

در خانه ها و مساجد اسلامی استفاده از پنجره های ارسی رواج داشته و با استفاده از این قابهای کوچک و با ایجاد شیشه های رنگی نور را با طیف های مختلف وارد بنا می کردند که هر یک از این طیف های رنگی خصوصیات مختلفی را به بنا می بخشد که این رنگ ها عبارتنداز:

نور آبی-سبز-قرمز-فیروزهای-زرد و رنگ قهوهای را در قاب پنجره ها ودرها استفاده می کردند.

خصوصیات نور یا رنک آبی:

نور آبی با طراوت-آرام-ساکن و تسکین دهنده و امیدوارکننده دارد و در فرهنگ اسلامی چون آسمان آبی بوده و جایگاه فرشته ها و خدا و موجودات پاک می باشد دارای تقدس و احترام خاصی است و علاوه بر آنها این رنگ تمامی بدن را تحت تاثیر خود قرار می دهد و این نور به شدت حالت گند زدایی میکروب کشی داشته و تمامی ناراحتی های مربوط به آشفتگی روحی و افسردگی و ناراحتی های ذهنی را از بین می برد.

خصوصیات نور یا رنگ سبز:

این نور خاصیت حالت آرام بخشی دارد و به عنوان سمبل شفقت مهربانی و متعادل بودن روح و روان و رفتار می باشد و باعث درمان ناراحتی های قلبی-فشار خون سردردهای میگرن می باشد.

خصوصیات نور یا رنگ قرمز:

سبب احراز انرژی به فضا می شود و یک نوع گرمی و خونگرمی را به فضا می بخشد و باعث تحریک اعصاب حسی و سبب بهبود حواس پنج گانه می شود.

خصوصیات نور یا رنگ فیروزه ای:

این رنگ و نور یک نوع حس متمایز با سایر طیف ها به فضا می بخشد این نور بیانیی از آتش ولی آتش سرد درونی و حالت خنک ظاهری به مجموعه می بخشد.

خصوصیات نور یا رنگ زرد:این نور به فضا یک نوع هیجان می بخشد و نور سرشار از نشاط و شادابی می باشد و یک نوعآرامش و تسکین را به فضا فراهم می کند و قدرت فعالیتهای مغزی را افزایش می دهد.

خصوصیات نور یا رنگ قهوهای:

رنگ قهوهای که بیشتر در قاب پنجره ها و درها استفاده می شده که یک نوع پایداری-استحکام می بخشید و فضا را تحت تاثیر این خصوصیات خود قرار می داد.

خصوصیات نور یا رنگ سفید:

نور یا رنگ سفید به مجموعه حس نشاط و پاکی و لطافت می بخشد .

بازارها:

نوربه دو رواق به درون فضاهای بسته بازار می آید و در نگاه کلی می توان منفذهای نور به فضاهای بسته را که به آن روزن می گوئیم به دو دسته تقسیم کرد.

دسته اول: روزنهای واقع بر دیوارها کهه نور را از جوانب و جدارهای فضا وارد آن می کنند.(مثل درگاه ها – درها – و پنجره ها )

دسته دوم: روزن های واقع بر سقف که نور را ازبالا وارد فضا می کنند. روزن های واقع بر دیوار که معمولا" نور را از حیاط ها یا گره های روباز وارد فضای بسته می کنند. غالبا" ااز شکل دیوار تبعیت می کنند.

این روزنها گاه دهانه های وود و خروج باز دارند. که ه گره های رو باز یا به کوچه و خیابان گشوده شدهاند و گاه درهای ورود و خروج به فضاها و گاه پنجره اند. و گاه نیز روزنهای کوچک و هر یک متناسب با موقعیت کار شده ساده سیاحتی بدون اعتنا به شکل اند. در مواردی که نور لازم بوده اما به دلیلی شدت حضور روزن آن مورد نظر نبوده با مشبک کردن روزن حضور آن را کمتر کرده اند . مثلا" جایی مثل هشتی ورودی کاروانسرای میر پنج که از یک سو قصد داشته اند نور بیشتری وارد فا کنند و از سوی دیگر در بالای در رابط بین هشتی و حیاط کاروانسرا یک روزن عادی باز می کردند.

از اهمیت فضا کاسته می شده به جای روزن عادی از روزن مشبک ااستفاد کرده اند در روزن های واقع بر سقف به دلیل مکان قرار گیری شان که مرتفعترین نقاط فاست و نیز انطباق آن بر محور سف مدور و منحنی که در واقع نقطه تقارن فضا نیز است این مکان وجود داشته که روی آنها به بهترین نحوه دقت کار شود البته باید توجه دشت که این کار به محل رارگیری روزن و عملکرد فا بستگی دارد به طور کلی می توان گفت در فضاهای عبوری روی روزنها کمتر کار شده (مثل راسته بازار) و در فضاهای توقفی (ایستا) بر عکس (مثل تیمچه ها)

چنانچه گفتیم روزنهای اصلی در راس سقف واقع اند اما در جوانب و دور تا دورگنبد نیز روزنه هایی واقع اند که با توجه به اینکه در مرکز تقارن نیستند. با تعقیب از شکل سقف و نیز ااشاره داشتن به مرکز و روزن اصلی شکل آن جهت دار نیستند و به شکل داره میل می کند جهت داراست. و جهت گیری آن به سوی روزن اصلی است.

روی بام ها برخی از روزن ها سفها نیز کار شده است بعضی از آنها همواره با ساایه باانی براای ممانعت از ورود باراان یا شکست نور است و برخی برون آن.

نور و تاریکی در معماری اسلامی

مطالب مشابه :

نور و تاریکی در معماری اسلامی

تاثیر معماری داخلی در روحیه

نور پردازی

استانداردهای طراحی فرهنگسرا

پاویون ایتالیا در اکسپو 2010

نورپردازی اصولی برای هر یک از فضاهای منزل

برج o-14

انواع فضا

عناصر اصلی دکوراسیون