نگارگری ایرانی
پیشینه
اولین آثاری که بتوان نام نقاشی بر آنها نهاد، در غار دوشه لرستان و با حدود هشت تا دههزار سال قدمت به دست آمده، و در دوره تاریخی آنچه را که بتوان نقاشی نامید در دیوارنگاریهای اشکانی و ساسانی میتوان دید. با ورود اسلام به ایران، این کشور تا مدتها به دست امویان و عباسیان اداره شد، و از آن پس، با روی کار آمدن سلسلههای ایرانی سامانیان، غزنویان، و آل بویه استقلال از دست رفتهٔ ایرانیان تا حدودی به آنها بازگشت.
از این پس، زمینه برای احیای هنر و فرهنگ ایرانی فراهم شد و هنر ایرانی در خدمت اسلام درآمد. عمدهٔ آثار به دستآمده در این دوران شامل مصور سازی کتب میباشد و کمتر شامل نقاشی دیواری کاخهاست.
همچنین، عنوان میشود که مسلمین در حین ترجمهٔ آثار یونانی و بیزانسی تصاویر این کتب را نیز کپی برداری کردهاند.
[ویرایش]
مکاتب
به منظور درک و توضیح بهتر تأثیر و تأثرات نگارگری ایرانی آن را در دورههای مختلف حکومتی سلسلههای ایرانی و یا پایتختهای همین حکومتها، همچون مکتب سلجوقی، عباسی، شیراز، تبریز، یا برای مثال، هرات دستهبندی میکنند.
نکته: باید توجه داشت که همپوشانیها در تاریخهایی که در پس این بخش خواهد آمد، با توجه به پراکندگی حکومتها و پایتختهای ایشان در قلمروی فرهنگ و هنر ایرانی و نه قلمروی سیاسی آن٫ قابل توجیهاست.
از جمله مکتبهای نگارگری ایرانی میتوان این موارد را نام برد (سعی شده ترتیب تاریخی رعایت شود):
مکتب سلجوقی - مکتب بغداد یا(عباسی) - مکتب تبریز اول (یا مغول) - مکتب شیراز اول - مکتب جلایری - مکتب شیراز دوم - مکتب هرات - مکتب بخارا - مکتب قزوین - تبریز دوم یا صفوی یا اصفهان - مکتب نقاشی قاجار - نگارگری قاجاری - نقاشی قهوهخانه-
مکتب بغداد
که آن را مکتب عباسی نیز نامیدهاند را برخلاف مکاتب دیگر مکاتب نگارگری نمیتوان مکتبی ایرانی نامید چراکه از یک سو زیر تأثیر هنر بیزانس و از سویی دیگر در استیلای هنر ایرانی (ساسانی) است. از این روی این مکتب را مکتب بینالمللی نیز گفتهاند.
[ویرایش]
پیشینه
با روی کار آمدن عباسیان (۶۵۶-۱۳۳ه. ق)، بغداد به عنوان اولین مرکز مصورسازی کتب در دنیای اسلام مطرح شد و با مصورسازی کتبی که بیشتر جنبه علمی و فنی و کمتر جنبه ادبی داشتند کار خود را پی گرفت.
نگاره دو دینار از کتاب مقامات حریری - عربی - بغداد - ۱۲۳۷ میلادی
سبکشناسی
نگارههای این مکتب ساده و زیباست. البسه از پرداخت قابل توجهی به خصوص در چین و شکن جامهها برخوردار است و همچنین استفاده از نقوش اناری، بالهای فرشته گون و شیوههای بازنمایی حیوانات وام گرفته شده از هنر ساسانی است و در بیشینه این نگارهها شاخه و برگی به نشانه طبیعت به چشم میخورد.
از خصوصیات دیگر این نگارهها میتوان به پسزمینههای ساده که یا بدون رنگ رها شده و یا به طور اجمالی رنگ آمیزی شدهاند گویی که نگارهها در فضا رهایند، رنگها در نگاره اصلی اندک هستند ولی با هماهنگیای چشم نواز به کار رفتهاند.
[ویرایش]
کتب مکتب بغداد
الادویه المفرده (در زمینه مواد طبی)
معرفه الحیل الهندسیه (۷۱۵ ه. ق)
فی معرفه الخیال الهندسیه (هندسه و ریاضیات)
خواص عقاقیر
کلیله و دمنه (مصور شده به سال ۱۲۰۰م/ترجمه نصرالله منشی از سانسکریت به عربی و عبدالله مقفع روزبه ترجمه به فارسی)
مقامات حریری (مصور شده به سال ۱۲۳۷م/نوشته یحیی بن واسطی همدانی)
البیطره (مصور شده به سال ۶۰۵ ه. ق/در زمینه دامپزشکی
مکتب سلجوقی
نگاره
از قرن چهارم (ه. ق) سبکی در نگارگری ایران ظهور مییابد که آن را سبک سلجوقی مینامند. این سبک اولین مکتب ایرانی در زمینه نگارگری است. در این دوره دوباره تصویر سازی کتاب ارژنگ مانی رونق مییابد.
[ویرایش]
سبکشناسی
از منظر دیداری (بصری) در این مکتب هم چنان ترکیب بندیهای ساده هم چون مکتب عباسی حفظ شده ولی تأثیراتی که از نقاشی عهد ساسانی (و پیش از اسلام) و سلایق شرق دور (چین) بر این مکتب حاکم شده وجه عمده تمایز آن با مکتب عباسی است.
در بسیاری از پیکرهها هالهای دور سر وجود دارد که به دلیل جدا کردن پیکره از پس زمینه استفاده شده، سرها بزرگتر از بدن هستند و بر بازوها عموماً بازوبندی به چشم میخورد.
کتب مکتب سلجوقی
ورقه و گلشاه (این کتاب شامل ۷۱ صفحه نگارهاست و تنها کتابی است که مشخصا مربوط به مکتب سلجوقی است - نیمه نخست قرن هفتم محتملاً در آذربایجان (منبع نقاشی ایران: پاکباز))
سمک عیار
الاغانی (در زمینه موسیقی و تالیف ابوالفرج اصفهانی)
مفید الخاص (زکریای رازی)
خواص الاشجار (زکریای رازی)
شاهنامه توپقاپوسرای (اشاره به نام موزهای در ترکیه)
شاهنامه کاما (محفوظ در موسسه شرقشناسی کاما در روسیه)
[ویرایش]
سفالهای منقوش مکتب سلجوقی
به علت تحریم استفاده از فلزات گرانبها در دوره اسلامی، ساخت ظروف سفالی رونق یافت. نقشهای سفالها عمدتاً ویژگیهای نگارههای این عهد را بازتاب میدهند و در مورد خطوط از خط کوفی بر سفالینهها سود بردهاند.
[ویرایش]
مکتب تبریز
یکی از مکاتب نگارگری ایران بهنام «مکتب تبریز» در شهر تبریز، در دورهٔ ایلخانان، جلایریان، ترکمانان قراقوینلو و آققوینلو و صفویان شکل گرفت.[۱] نمونههایی از آثار مکتب نگارگری تبریز از قرن چهاردهم میلادی:
مکتب تبریز اول
اولین مکتب نگارگری ایرانی در تبریز پایه ریزی شدهاست، که به همین دلیل آن را مکتب تبریز ۱ نامیدهاند.
در دوران صفوی و بازگشت تختگاه به تبریز مکتب دیگری در نگارگری با نام تبریز ۲ شکل میگیرد.
همچنین برای اولین بار در تاریخ ایران مصور سازی کتب به شکل کارگاهی و در مجموعهای به نام ربع رشیدی که به همت خواجه رشد الدین فضلالله بنا شده بود به انجام میرسید.
صحنهٔ زاری و مویه برای مرگ اسکندر، اواسط قرن هشتم هجری، تأثیر از هنر بیزانس در توجه به نمایش دقیق چین و چروک پارچهها، محفوظ در نگارخانه فری واشنگتن آمریکا
فرمشناسی
پایان جنگ (حملات مغولان به ایران) زمینه را برای تبادلات فرهنگی فراهم کرد، از این رو بیشترین تأثیر از هنر شرق دور در این دوره به چشم میخورد، نگارههای این مکتب در شکل هاشورزنی متأثر از مکتب تانگ در چین و در شکل پرداخت موضوع مشابه نقاشیهای دوره یوآن چین است و همچنین مولفههای هنری بیزانس در اندازهای کم رنگ تر در این نگارهها به چشم میخورد.
[ویرایش]
کتب مکتب تبریز ۱
منافع الحیوانات نوشته ابن بختیشوع به سال ۶۹۵ ه. ق (این کتاب به تشریح ویژگیهای حیوانات و جلوههای طبیعت پرداخته)
جامع التواریخ رشیدی نوشته خواجه رشیدالدین فضلالله به سال ۷۱۴ه. ق (تاریخی)
شاهنامه فردوسی (معروف به شاهنامه دموت یا ابوسعیدی) به سال ۷۳۷-۷۳۱ ه. ق
[ویرایش]
مکتب شیراز اول (سدهٔ ۸)
در سدهٔ هشتم (ه. ق) و همزمان با حکومت ایلخانان مغول در ایران، شیراز که به واسطهٔ هوشیاری حکمرانانش از حملات مغولان در امان مانده بود، محیطی امن برای ادامه سبک کهن نگارگری ایرانی بدون تأثیراتی که به واسطهٔ این تهاجمات بر نگارگری ایرانی چیره شده بود ایجاد کرد و نوآوریهایی چند به آن افزود.
همین شیوه ۲ قرن بعد و در مکتب اولیهٔ هرات به گونهٔ مسلط در نگارگری ایرانی تبدیل شد.
[ویرایش]
کتب مکتب شیراز(سده ۸)
مونس الاحرار
شاهنامه قوام الدین حسن وزیر (۷۴۱ه. ق)
[ویرایش]
مکتب جلایری
مکتب جلایری یا تبریز-بغداد (که به واسطه حضور حکومت در دو مرکز به این نام خوانده شده)، سبکی در نگارگری ایرانی است که پس از فروافتادن حکومت ایلخانان در ۷۳۶ه. ق و در دوران حکومت جلایریها (۷۵۷-۷۴۰ ه. ق) در این رشته هنری رایج گردید، کتاب آرایی در دربار جلاریان خصوصا در دربار آخرین پادشاه جلایری (سلطان احمد جلایری) رونق ویژه و سبکی خاص یافت.
[ویرایش]
سبکشناسی
خصوصیات دیداری در این مکتب با حذف عناصر چینی و بیزانسی به سمت تصویر کردن دنیای شاعرانه، خیالی، و آرمانی نقاش میرود. از دیگر خصوصیات، میتوان به استفاده از طیف گسترده رنگی و به کارگیری و نمایش بدیع و کامل معماری در نگارهها اشاره کرد.
از این دوران به بعد، در کتب نگارهها نقشی مهمتر یافتند و دیگر در کنار نوشتار یا مکمل نوشتار به شمار نمیرفتند بلکه صفحهای کامل به آنها اختصاص مییافت.
[ویرایش]
کتب مکتب جلایری
دیوان خواجوی کرمانی (اثر جنید بغدادی به سال ۷۹۷ه. ق)
عجایب المخلوقات (زکریای قزوینی به سال ۷۹۰ه. ق)
کلیله و دمنه (نصرالله منشی به سال ۷۷۵-۷۶۰ه. ق)
خسرو و شیرین (به سال ۸۱۰-۸۰۶ه. ق)
[ویرایش]
مکتب شیراز دوم (سدهٔ ۹)
خاوران نامه مربوط به مکتب شیراز سدهٔ ۹ (تیموری) - سرهای شعلهگون مشخصهٔ اصلی نگارههای این کتاب است
در دوران تیموریان (سده۹ ه. ق) و حضور اسکندر سلطان و ابراهیم سلطان در شیراز زمینه برای بروز دوباره ویژگیهای دیداری مکتب شیراز(سده۸) فراهم شد.
خاوران نامه مربوط به مکتب شیراز سدهٔ ۹ (تیموری) - سرهای شعلهگون مشخصهٔ اصلی نگارههای این کتاب است
قرینهسازی در نگارههای این مکتب به طور قابل ملاحظهای دیده میشود و همچنی تضاد رنگی عناصر نگاره و پس زمینه آن، استفاده از ابرهای پیچان و سادگی در ترکیببندیها از مهمترین ویژگیهای دیداری این مکتب است.
[ویرایش]
کتب مکتب شیراز(سده ۹)
منتخبات اسکندر سلطان (۸۱۳ه. ق)
شاهنامه ابراهیم سلطان (۸۳۷ه. ق)
خاوران نامه (۸۸۳ه. ق)
[ویرایش]
مکتب هرات
پس از مرگ تیمور (سلسله تمیوریان) فرزندش شاهرخ به سلطنت رسید و از آن پس هرات به پایتختی برگزیده شد، به واسطه توجه و حمایت بیدریغ شاهرخ و ولیعهدش بایسنقر میرزا تهیه کتب مصور این بار در هرات و در کتابخانه بایسنقر میزا رونق گرفت و پس از چندی ویژگیهای خاص خود را یافت.
[ویرایش]
سبکشناسی
ترکیب بندی متفارن و عموماً دایرهوار از خصوصیت اصلی این مکتب است. سود جستن از رنگهای غنی و شفاف، تزیینات فراوان، و حذف کامل عناصر چینی وبازتاب عناصر ایرانی مکتب شیراز مکتبی کاملاً ایرانی پدید آورد.
کتب مکتب هرات
شاهنامه فردوسی (شاهنامه بایسنقری)
شاهنامه محمد جوکی (فرزند شاهرخ)
کلیله و دمنه (کلیله و دمنه بایسنقری)
معراج نامه
همای و همایون
گلستان سعدی
بوستان سعدی
خمسه نظامی
نسخهٔ کلیله و دمنه بایسنقری از محمد بن بایسنقری به سال ۸۳۳ قمری.
کمالالدین بهزاد (هرات ۲)
فعالیت کارگاههای نگارگری پس از مرگ شاهرخ و بایسنقر میرزا تا اندازهای رنگ رکود گرفت و این رکود تا هنگام به قدرت رسیدن سلطان حسین بایقرا (آخرین شاه تیموری از ۹۱۲-۸۷۳ه. ق) ادامه یافت و هنرمندان بزرگی را پروراند، همچون: محمد سیاه قلم، روح الله میرک و از همه مهمتر کمالالدین بهزاد که بسیاری او را تابناکترین چهره نگارگری میدانند.
[ویرایش]
سبکشناسی آثار بهزاد
بهزاد ضمن ادامه دستاوردهای مکتب هرات اول، و ویژگیهایی را به آثارش افزود که تا پیش از این دوران بیسابقهاست.
وی برای اولین بار سعی در نمایش و طراحی دقیق پیکره انسانی کرد، موضوعات روزمره را در آثارش به تصویر کشید، اولین نمونههای تک پیکره (فیگور) را پدید آورد و همچنین نخستین رقعهها (نمونه نگاره جدا از کتاب مثل یک پرتره) را در نگارگری نقش زد.
خمسه نظامی (ساختن کاخ خورنق) اثر کمال الدین بهزاد از مکتب هرات به سال ۸۹۹ه. ق محفوظ در موزه بریتانیا، توجه به صحنههای روزمره زندگی مشهود است حرکت در این نگاره به صورت دو دایره در هم پیچیدهاست که یادآور عدد ۲ در انگلیسی است. همچنین، واقعگرایی موجود در اثر نسبت به دوران گذشته چشمگیر است.
مکتب تبریز دوم
شاه اسماعیل در سال ۹۰۶ ه. ق پس از شکست دادن آققویونلوها تبریز را به پایتختی برگزید. کتابخانه سلطنتی آققویونلوها در اختیار او قرار گرفت و هنرمندانی که در کتابخانه آققویونلوها کار میکردند به خدمت او در آمدند. شاه اسماعیل در سال ۹۱۶ ه. ق به هرات حمله برد و آنجا را به تصرف خود درآورد و سنت و دستاوردهای غنی و شکوهمند مکتب هرات دوره تیموری را به ارث برد.
از مشخصههای نقاشی دورهٔ صفوی لباس و پوشش سر اشخاص است. یکی از نقاشان بزرگ این دوران استاد محمدی استاد طراحی با قلم بود. از مشخصات آثار او تصویر اشخاص بلند قامت با صورت گرد و کوچک و واقع بین بود در ترسیم مناظر زندگی در نواحی روستانی است. او از جمله کسانی است که بر روی نگارگران پس از خود تاثیر بسزایی داشتهاست و او را رضا عباسی مینامند. در همین دوران چند نگارگر دیگر با اسامی شبیه نام رضا عباسی میزیستهاند. توجه رضا عباسی به خود انسان بیشتر از فضای اطراف اوست. این نکته حتی در تأکید پرداخت اودر شکل انسان نسبت به زمینههای سادهای که در آثارش استفاده کرد، کاملاً روشن است.
[ویرایش]
مکتب قاجار :
مکتب نقاشی قاجار در دوره زند شروع شد و تا دورهٔ قاجار و کمی پس از آن امتداد یافت. این شیوه به عنوان سبکی منسجم و مکتبی متشکل در نقاشی ایران از جایگاه ویژهای برخوردار است که همهٔ ویژگیهای موضوعی و کاربردی یک مکتب نقاشی را دارد. این شیوه بیشتر از تلفیق ویژگیهای هنر نقاشی سنتی ایرانی با عناصر و شیوههای از نقاشی اروپایی شکل گرفت. هرچند آثاری نزدیک به این شیوه از دوره صفوی در ایران تاحدی مرسوم بود و «فرنگی سازی» نامیده میشد اما ابتدا در دوره زند و در ادامه آن در دوره قاجار شکل مشخص خود را یافت. گونهای از نقاشی عامیانه با عنوان نگارگری قهوهخانهای پدید آمد.
فتحعلیشاه قاجار اثر میرزا بابا
جستارهای وابسته
فهرست مکتبهای نگارگری ایرانی
سبکهای نگارگری
تذهیب
خوشنویسی
[ویرایش]
منابع
↑
ذیلابی، نگار. «تبریز». در دانشنامهٔ جهان اسلام(جلد ششم). بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
آشنایی با مکاتب نقاشی/ناهید عبدی و علی اصغر میرزایی مهر/چاپ دوم ۱۳۸۴/شابک:۹۶۴-۰۵-۱۲۴۹-۴
کتاب سیر هنر در تاریخ
مطالب مشابه :
سفالگری
کوزه. کوزه. قطره انسانهای آفریننده با دستهایشان بر ظرفهای گلی نقش و نگارهایی کشیدند و
نقش دل روی سفال
عاشقان با گذاشتن نقش های دل بر روی خاک بی جان ، به آن روحی عاشقانه عاقبت عکاس در کوزه افتاد!
نگارگری ایرانی
کوزه. کوزه. قطره و از آن پس، با روی کار آمدن سلسلههای ایرانی نقشهای سفالها
آب کوزه
(مانند نقش کوزه های سفالی با خاصیت باشد آبی که در روی دیواره کوزه وجود دارد برای
مجله تاریخ
"آهونور" نقش های بسیار زیبا از دوران غرور و عظمت ایرانیان بر روی کوزه و در نقش های
آب کوزه
(مانند نقش در کوزه: کوزه های سفالی با آبی که در روی دیواره کوزه وجود دارد
تاريخچه سفالگري
و علاوه بر ساخت کوزه های آبخوری ، گلدانهای شده بر روی آنها نقش و خطوط
معرفی کلاسهای آموزشی
طراحی نقش های مختلف روی ظروف شیشه ای و پتینه درقالب مجسمه، کوزه، ظروف، قاب عکس و حتی
برچسب :
نقش های روی کوزه