گل شناسی مرکبات

در مناطقی که به علت دمای پایین زمستانی ، دوره ی خفتگی در درخت وجود دارد ، بیشتر ارقام فقط یک دوره ی گلدهی دارند و اوج گلدهی حدود یک تا دو ماه بعد از شروع تشکیل جست های بهاری است . ( مازندران در این گروه است ) . گلدهی در درختان لیمو خاگی و لیمو آب منظم تر و کمتر تابع فصل است . در نواحی گرم و مرطوب این درختان سراسر سال گل می دهند ( جنوب ایران شامل این گروه است ) . در مناطق استوایی که دوره های سرما و فصل خشک مشخصی وجود ندارد ، حتی پرتقال و گریپ فروت هر چند بار در سال گل می دهد .

در مناطق دارای دوره های طولانی خشکی ، دوره ی گلدهی تا موقع بارندگی یا آبیاری درختان به تاخیر می افتد . درختان مرکبات در بیشتر مناطق استوایی حداقل دو یا سه دوره ی گلدهی در سال دارند که از لحاظ اقتصادی قابل توجه است .

گل شناسی

درجنس سیتروس گل ها به صورت منفرد در پایین محور برگ ها و یا خوشه ای در محور شاخه های کوتاه تشکیل می شوند . گل آذین ها از جوانه های رویشی محوری در حال خواب تشکیل شده و مریستم انتهایی تبدیل به جوانه انتهایی گل می شود . گل های مرکبات بر حسب گونه ممکن است از دو نوع کامل یا نر بوده و یا اینکه تمامی گل ها از نوع کامل باشد . تعداد گل های نر به شرایط محیطی و رقم بستگی دارد . کم برگی ، دمای پایین در زمان تشکیل ، کمبود مواد غذایی ( در پرتقال شاموتی کمبود روی ) و بالاخره گل های آخر فصل سبب افزایش سقط مادگی و در نتیجه افزایش گل های نر می شود .

گل ها از 4-8 گلبرگ ضخیم و کشیده و 4-5 کاسبرگ تشکیل شده است . پرچم ها معمولاً چهار برابر تعداد گلبرگ هاست و در برخی گونه ها به 6-10 برابر نیز می رسد . پرچم ها در مقایسه با مادگی در طول نمو کمتر از بین رفته و توانایی بیشتری برای رسیدن و نمو کامل دارند .

بساک ها شامل دو کیسه گرده است که به صورت طولی شکافته می شوند . تخمدان دارای 6-14 برچه بیضوی متصل به خامه خیلی باریک و گاهی متورم و پهن بوده که به کلاله کروی ختم می شود . سطح کلاله پوشیده از موهای ضخیمی است که با فرا رسیدن زمان لقاح ، مواد چسبنده ای ترشح می نماید که به اتصال گرده در سطح کلاله کمک کرده و جوانه زدن آن را موجب می شود . کلاله یک یا چند روز قبل از باز شدن گل پذیرای دانه گرده بوده و تا چند روز این حالت را حفظ می کند . رنگ بساک پرچم ها در مرحله ی بلوغ زرد روشن است و چنانچه بساک ، گرده ناقص و غیر فعال داشته باشد ، رنگ آن کرم یا سفید خواهد بود . به دلیل چسبندگی دانه گرده مرکبات ، باد نقش موثری در گرده افشانی نداشته و این عمل بیشتر توسط حشرات انجام می شود .

انواع گرده افشانی

گرده افشانی در گل ها به شیوه های متفاوتی انجام می شود که عبارتند از :

1. خودگشن
2. دگرگشن
3. پارتنوکارپ

گل انگیزی

گل انگیزی با کاهش رشد رویشی آغاز می شود . داون پورت و گارسیالویس و همکاران عقیده داشتند که گل انگیزی توسط سرما و تنش آبی به عنوان یک عامل مقدماتی مطرح است . پایین بودن دما برای چندین هفته ( پایین تر از 25 درجه سانتیگراد ) و یا خشکی بیش از 30 روز در باغ ، شرایط معنی داری در القا جوانه گل خواهد بود . به همین جهت برای سال های طولانی تنش خشکی به عنوان تیماری جهت به گل نشاندن مرکبات مورد استفاده قرار می گرفت . در ایتالیا درختان لیمو را طی تابستان در معرض یک دوره ی خشکی قرار می دهند . بعد از اینکه جوانه گل تشکیل شد ( نمو نمی کند ) اقدام به آبیاری منظم می نمایند . گل ها در پاییز تولید شده و در تابستان بعد محصول خوب و کافی خواهند داد . به طور معمول 3-4 هفته بعد از یک تنش خشکی ، منجر به تولید گل می شود .

داون پورت تمایز را تغییرات بافتی و مرفولوژیکی در مریستم جوانه رویشی دانست که منتهی به مریستم گل می شود . ناحیه ی گنبدی شکل مریستم ، پهن شده و اندام زایی با تشکیل کاسبرگ های اولیه و سپس نمو گلبرگ های اولیه می یابد . زمانی که کاسه گل تشکیل شد امکان تغییر جوانه رویشی حتی با مصرف اسید جیبرلیک وجود ندارد . میزان نمو گل ها در زمان استراحت جوانه تا گرده افشانی مستقل از محل قرارگیری گل بوده و مستقیماً به دما و قابل دسترس بودن آب بستگی دارد .

از اواسط آبان و اواسط آذر ، وقفه ای در رشد جوانه به صورت میکروسکوپی صورت می گیرد . در طول ماه های دی و بهمن تمایز میکروسکوپی جوانه رخ داده و در اسفند ماه جوانه گل قابل شناسایی است . گرده افشانی در اواخر فروردین و اردیبهشت انجام می شود . مشاهده این فاصله از جوانه تا باز شدن گل ها و گرده افشانی از سالی به سال دیگر متغیر بوده و با دما و میزان آب قابل دسترس ارتباط مستقیم دارد .

در شرایط طبیعی ، جوانه ها برای آغازش گل ، در انواع جوانه های نامناسب ، جوانه های مناسب تحریک نشده و جوانه های تحریک شده نمو می کنند . در درختان نارنگی ساتسوما که در فضای باز رشد یافته بودند ، در طول زمستان ( آذر – دی ) جوانه ها در اثر تحریک سرما مراحل رشدی خود را کامل نموده و تبدیل به جوانه های کامل شدند . این مراحل رشدی جوانه ممکن است حتی به وسیله ی مطالعات مرفولوژی و هیستولوژیکی قابل تشخیص نباشد . به منظور روشن شدن نقش هورمون های گیاهی در انگیزش جوانه گل مرکبات ، تنظیم کننده های رشد گیاهی به صورت برون زا به کار برده شد . نتایج نشان داد که کاربرد جیبرلین تعداد گل ها در گلدهی بهاره را کاهش داد .

گلدهی

در نواحی گرمسیر ، بیشتر گونه های مرکبات دارای یک دوره ی گلدهی هستند که اواخر زمستان شروع می شود . گل انگیزی در جوانه های محوری واقع در شاخه های رویشی سال جاری ( هر دو رشد بهاره و تابستانه ) و اواخر تیر تا مهر ایجاد می شود .
دوره ی گلدهی لیمو ها در تابستان و پاییز و در کامکوات فقط در تابستان انجام می شود . بر حسب شرایط فصلی ، دوران شکوفایی گل ها تا شش هفته طول می کشد . با تشکیل میوه رسیدن آن ها نیز با توجه به شرایط محیطی ، مناطق رشد و رقم از اواخر پاییز تا بهار خواهد بود . به عنوان مثال پرتقال های نافدار و نارنگی ساتسوما در پاییز می رسند در حالی که پرتقال والنسیا چندین ماه بعد آماده برداشت هستند .

گلدهی تحت کنترل ژنوتیپ گونه ، عملیات های کاشت و شرایط محیطی است . هر چند بیش از 99 درصد گل ها ریزش می نمایند اما برخی از گل ها حتی ممکن است در مرحله جوانه ای نیز ریزش نمایند . جیبرلین به عنوان بازدارنده آغازش گل می تواند باعث تبدیل جوانه های گل به جوانه های رویشی شود البته این امر مستلزم تغییر و تبدیل گل به کاسبرگ است . این مرحله نموی به سختی قابل مشاهده است . به خصوص جوانه های روی درخت اگر در مرحله رویشی نباشند ، حساسیت آن ها در برابر تیمار های اعمالی ، کمتر خواهد بود . در ارقام با تناوب باردهی ، از کنترل آغازش گل به عنوان ابزاری جهت کاهش تراکم گلدهی در سال آور استفاده می شود . در این حالت عناصر غذایی جذب شده ، بین جوانه های گل کمتری توزیع می شود .

محصول دهی سنگین درخت و برداشت دیر هنگام میوه ، تشکیل و تراکم گل را در سال بعد کاهش می دهد . نوع هرس و نحوه ی رشد مرحله ای درخت ، روی تراکم گل و کیفیت میوه موثر است . کاربرد عناصر غذایی چون اوره به میزان یک درصد در نارنگی کلمانتین ، تعداد گل به ازای هر درخت را افزایش می دهد . بنابراین از این روش باید در درختان سال نیاور استفاده کرد . استفاده از مقادیر بالای ازت ، رشد رویشی درخت را تحریک می کند . در مقادیر کمتر با اینکه گلدهی را تقویت می کند ولی میزان میوه نشینی و عملکرد ضعیف است . میزان بهینه ازت جهت تولید تعداد متعالی گل همراه با میوه های بزرگ و عملکرد بالا ، بین 2.5 الی 2.7 درصد است .

استفاده از اوره قبل از شروع مرحله ی تخصصی شدن ، باعث افزایش تراکم گل ، میوه نشینی و عملکرد در پرتقال واشنگتن ناول شد . در ایتالیا با کاربرد تنش آبی در ماه های تابستان روی لمون ها ، گلدهی را تحریک نمودند .

در مرکبات میوه نشینی نقش تعیین کننده تری نسبت به میزان گل دهی در عملکرد نهایی دارد . پرتقال ناولیا جهت داشتن حداکثر عملکرد ، حداقل تعداد 0.2 گل به ازای هر گره مورد نیاز است . در چنین تراکمی ، تعداد گل آذین های برگ دار در حدود 40 درصد مجموع تعداد گل آذین های تشکیل شده هر درخت است . چنانچه 30 درصد گل آذین ها تبدیل به میوه شوند میزان میوه نشینی 4-6 درصد تعداد کل گل ها است . افزایش چهار برابری در تراکم گل ها ( از 0.2 به 1 ) هیچگونه تاثیری در عملکرد نداشت و فقط اندازه میوه کاهش می یابد . در باغات کم بازده ، کاهش عملکرد با تراکم بیش از حد گلدهی در ارتباط است .

گرده افشانی

انتقال دانه گرده از بساک به کلاله را گرده افشانی می گویند . عوامل انتقال دانه گرده بسته به نوع گیاه متفاوت است . در مرکبات میزان توانایی فعالیت گرده ها بسته به نوع گونه ها و ارقام ، متفاوت است . پرتقال واشنگتن ناول فاقد دانه گرده زنده است . در حالیکه نارنگی ساتسوما به میزان کمی تولید می کند . ارقام گریپ فروت بدون بذر مثل مارش حدود 5-15 درصد گرده مناسب دارند . بیشتر ارقام پرتقال و لمون درصد متوسطی از گرده زنده را تا میزان کمتر از 25 درصد دارند . غالب ارقام نارنگی های ماندرین و پوملو دارای درصد بالایی از گرده فعال هستند .

پدیده نر عقیمی از شاخص ترین خصوصیات مرکبات است اما میوه های بدون بذر در اثر هر دو حالت نر عقیمی و یا پارتنوکارپی تولید می شود . زمان سقط بساک در مرکبات در طول آغازش نمو بساک رخ داده و هیپگونه دانه گرده ای تولید نمی شود .

معمولاً بیش از 80 درصد گل ها قبل از ساعت 13 بعد از ظهر باز می شوند . در همین زمان نیز بساک ها شروع به باز شدن می کنند . در پوملو ها این پدیده در گل های ناشکفته نیز رخ می دهد . برای لقاح مصنوعی ، گل های اولیه که نسبتا بزرگتر از گل های مراحل بعدی همان درخت است ، انتخاب می شوند . پرچم ها ، کاسبرگ ها و گلبرگ ها قبل از باز شدن طبیعی حذف شده و تا زمان رسیدن کلاله ، گل مورد نظر در داخل کیسه های پارچه ای یا کاغذی قرار داده می شود .

پرچم های نارس اگر 12-24 ساعت در دمای اتاق نگهداری شوند شکوفا می گردند . گرده ها در انبار خشک و در ظروف دربسته و در دمای 4 درجه سانتیگراد یا کمتر به مدت پنج هفته قابل نگهداری هستند . در صورت نگهداری طولانی تر ، کنترل رطوبت و انتخاب دماهای پایین ضروری است و گرده افشانی در زمانی که کلاله حداکثر پذیرش و چسبندگی را دارد انجام می شود . پس از لقاح مصنوعی ، گل ها باید با استفاده از سرپوش های پارچه ای نازک و یا پاکت های کاغذی باید از حشرات به ویژه زنبور عسل محفوظ بماند . در این زمینه از کاربرد کیسه های پلاستیکی باید خودداری نمود .

تشکیل میوه در گل آذین ها و شاخه های برگدار از وضعیت بهتری برخوردار است . بنابراین ، مراقبت از برگ شاخه هایی که گل های آن ها تلقیح نشده است ، ضروری است . حدود دو هفته بعد از گرده افشانی پاکت های کاغذی جهت جلوگیری از بروز بیماری یا آفت برداشته می شود . کلیه شاخه های گرده افشانی شده به وسیله برچسب های واضح علامت گذاری می شود .

با گذشت چند هفته و با تشکیل میوه جهت محافظت میوه تا زمان برداشت ، می توان شاخه های میوه را توسط توری پوشاند . در زمان بلوغ ، میوه ها برداشت شده و بذور به دقت از میوه ها خارج می شود . بذر ها شسته شده و در جهت جلوگیری از فعالیت قارچ عامل پوسیدگی قهوه ای به مدت 10 دقیقه در آی گرم 51.5 درجه سانتیگراد قرار داده و سپس با محلول 8-هیدروکسی کوئینولین سولفات تیمار می شوند . در پایان این تیمار ها ، بذر ها در محلی با تهویه ی مناسب تا حدود 40-50 درصد کاهش رطوبت خشک می شوند . زیرا بذور به خشک شدن حساس هستند . عمر انباری بذور مرکبات متفاوت بوده و تا هشت ماه بر حسب ژئوتیپ ، شرایط انبار و میزان رطوبت بذر قابل نگهداری هستند . بذور نارنج سه برگچه ای تا بیش از دو سال قابلیت نگهداری دارند . باید دقت نمود که بذر ها در درون عصاره میوه و یا داخل آب به مدت زیاد باقی نمانند .

پارتنو کارپ

ارقام پارتنو کارپ قادر به تشکیل میوه بدون بذر هستند . پیش نیاز پارتنوکارپی نبود بذر است . در این حالت ممکن است که در اثر نرعقیمی ( در پرتقال ناول ، نارنگی ساتسوما و ارقام تریپلوئید چون لیمو تاهیتی ) یا در اثر ناسازگاری ( در نارنگی کلمانتین و برخی از دورگه های ماندرین ) رخ می دهد . ارقام خودناسازگار با عمل دگرگرده افشانی بذر دار می شوند بنابراین جهت داشتن میوه های بدون بذر بایستی از گرده افشانی آن ها جلوگیری کرد . عامل ژنتیکی موجب بی بذری در میوه تعدادی ارقام مرکبات بوده است . پرتقال هاملین و سالوستیانا از گروه ارقام بی بذر هستند . در پرتقال واشنگتن ناول عامل بازدارنده موجود در بافت خامه سبب می شود تا قبل از آن ک لوله گرده بتواند خود را از خامه باریک عبور داده و به تخمدان برساند ، جنین از بین برود .

شرایط محیطی می تواند از جنبه فیزیولوژیکی تغییرات مختلفی را در گیاه به وجود آورده و در گرده افشانی ، وضعیت باروری و ناباروری پرچم ها و فعالیت زنبور ها در باغ تاثیر داشته باشد . پارتنو کارپی در نارنگی کلمانتین متاثر از شرایط اقلیمی است . این رفتار ممکن است به دلیل اثر شرایط محیطی بر سطوح جیبرلین درونی باشد ولی روابط دقیق بین سطوح جیبرلین و عوامل محیطی هنوز شناخته نشده است . عدم وجود ارقام گرده دهنده قوی در منطقه عامل موثری در پارتنوکارپی محسوب می شود . درختان رقم پیج به علت عدم حضور گرده دهنده قوی ممکن است تماماً میوه بدون بذر تولید نمایند .

عوامل موثر در دگرگشنی

وجود ارقام گرده دهنده قوی در افزایش میزان دگرگشنی موثر است . در تایوان رقم ماتوونتن بدون بذر است ولی در بعضی از کشورها به ویژه ژاپن میوه بذر دار است . به دلیل وجود این تفاوت ، اثر گرده های ارقام مختلف روی رقم ماتوونتن مورد بررسی قرار گرفت . از بین 1772 میوه ، 8.65 درصد آن ها بذر دار بودند که حاکی از قدرت تاثیر بعضی از گرده های مصرفی بوده است . از بین ارقام مختلف هانگ یو و پایا که هر دو از سلطان مرکبات محسوب می شوند درصد بذر داری میوه ماتوونتن را افزایش داد .

بسیاری از ارقام دو رگ مرکب مانند نارنگی های لی ، پیچ ، نوا و رابینسون خود تلقیح نیستند بنابراین میوه هایی گه در درون تاج تشکیل می شوند بدون بذر یا بذور کوچک هستند ، درحالیکه میوه های بخش بیرونی تاج درخت بذردار هستند . قابل ذکر است برخی از دورگ های مرکب ، تلقیح کننده هایی قوی برای سایر دورگ ها محسوب می شوند . مثلاً دورگ لی برای پیج یا تمپل و دنسی برای اورلاندو گرده افشان های قوی هشتند . ارقام پوملو قابلیت خود باروری ندارند بنابراین در بین درختان دیگر باید کشت شوند .

تشکیل میوه در برخی از مرکبات از نوع دگرگشنی ژنتیکی است . مثلاً تعدادی از ارقام نارنگی فقط دگرگشن هستند و در غیاب گرده دهنده ، میوه ی پارتنوکارپ به وجود می آید . از طرف دیگر عواملی مانند زنبور و دمای زمان گرده افشانی نیز اهمیت دارد . فقدان زنبور و یا پایین بودن دما موجب کاهش فعالیت زنبور ها می شود مانعی بر دگرگشنی محسوب شده و یا در بعضی از مواقع منجر به سال آوری می شود .

گل ها معمولاً بین ساعت های 9 صبح تا 4 بعد از ظهر به ویژه در ظهر آماده گرده افشانی می باشند . گل ها پس از باز شدن هرگز بسته نشده و گلبرگ ها پس از چند روز پس از لقاح چروکیده شده و ریزش می نمایند . پرچم ها چند ساعت پس از باز شدن کامل شکوفه گرده های خود را آزاد می کنند . بر اساس مطالعات انجام شده یک زنبور عسل برای بازدید و لقاح 100 شکوفه کافی است . بر اساس نتایج حاصل از مطالعه روی ارقام مینیولاتانجلو ، فاصله مناسب درختان تا کندو 200-300 نتر و برای هر 2500 متر مربع یک کندوی فعال توصیه شده است .

آزمایش های مختلف پژوهشگران ضرورت پرواز زنبور را برای گرده افشانی تایید می نماید . با قرار دادن گل های نارنگی درون قفس حاوی زنبور و بدون زنبور مشاهده شد در بسیاری از ارقام و گونه های مختلف ، کاهش قابل ملاحظه ی محصول ( در لیمو ترش تا 42.5 درصد ) به دلیل عدم حضور زنبور عسل گزارش شده است .

همه ی گل های درختان به میوه تبدیل نمی شود . بر اساس مطالعات انجام شده روی لمون ها ( لیمو ها ) و پرتقال فقط درصد ناچیزی از گل ها به میوه تبدیل می شود . درصد قابل ملاحظه ای در همان مراحل اولیه ریزش می نماید . بنابراین به طور متوسط در لیمو ها فقط 7 درصد ، پرتقال 2-5 درصد ( بسته به رقم فرضاً والنسیا 1.5 درصد و واشنگتن ناول 4 درصد ) و لیمو ترش 6.3 درصد از جوانه گل به میوه تبدیل می شوند .

یک نکته مهم برای شما این است که بدانید درختان مرکبات در 10 – 22 سالگی به حداکثر توانایی خود در تولید میوه می رسند . یک درخت سالم تعداد زیادی گل تولید می کند که در صورت تبدیل شدن همگی به میوه ، درخت تحمل نگهداری آن ها را از لحاظ فیزیکی نخواهد داشت . از مجموع جوانه هایی که استراحت آن ها سپری شده است 1-4 درصد به میوه تبدیل می شوند . اغلب درختان جوان در طی سال های اول تا سوم بعد از گاشت تولید گل می کنند . در بیشتر مواقع در سال های اول و دوم به منظور رشد و نمو بیشتر درخت باید گل ها را حذف کرد . بنابراین با توجه به توضیحاتی که داده شد میزان رشد و نمو درخت و گسترش شاخ و برگ ها و بلوغ آن ها به قبل از سال سوم مربوط می شود .

نوشته شده توسط علی اکبر محمدیان کارشناس ارشد باغبانی

گل شناسی مرکبات

مطالب مشابه :

آفات درختان مرکبات

آموزش پیوند زدن درختان میوه

پرتقال

لیمو شیرین

آفات پرتقال، نارنگی، نارنج و لیمو

فصل اول (گیاه شناسی مرکبات)

گل شناسی مرکبات

به لیمو

علت تلخ شدن لیمو شیرین، وجود موادی به نام نارنجین و لیمونین می باشد

درختان میوه