مكتب خانه هاي آستارا

در آستارا از قديم الايام،مكتب خانه هايي در سطح شهر و روستا وجود داشته است.در آغاز جنبش مشروطه در اين شهر،چند مكت خانه معروف داير بوده اين مكتب خانه ها اغلب در مساجد و يا خانه هاي شخصي تشكيل و توسط معلمين روحاني اداره ميشدند.بطوريكه آقاي ميرزامحمد آخوندزاده در كتاب خاطرات خود نوشته است،در آستارا قبل از سال 1287 يعني تاسيس مدارس جديد،مكتب خانه هاي آبرومندي وجود داشته است.همانطور كه آقايان عبدالحسين انصاري و سيد محمد علي جمال زاده در خاطرات خود نوشته اند:مدارس ملي جديدي كه در تهران بعد از مشروطيت داير شده بود،با مكت خانه ها چندان تفاوتي نداشته اند فقط كمي تميزتر و آبرومندتر بودند.مدرسه ملي آستارا هم مانند مدارس ملي اوليه تهران همانند مكتبخانه ها بوده است.از جمله مكتب خانه هاي پسرانه آستارا در آن زمان مكت خانه ملا رحيم طاير (ضياء) در ساختمان دو مرتبه وهاب زاده ها و مكتب خانه ملا محمود (نياي محموديان) در خيابان حكيم نظامي در خانه شخصي او و مكتب خانه ميزا جعفرقلي نعمت اللهي در مسجد آبروان (حسينيه ميرزا) وابسته به مسجد آبروان كه بعدها مسجد مستقلي شد فعال بودند.علاوه بر مكت خانه هاي پسرانه،چند مكتب خانه مخصوص دختران هم در اين شهر داير بود كه مديره آن جا را ملا باجي ميناميدند.اغلب اين مكت خانه ها در كلاس هاي اول بطور مختلط (پسر و دختر) تشكيل مي شد.از جمله مكتب خانه ملا باجي مش خجه (مشهدي خديجه) كه در كوچه مجتهدي مكتب خانه داشت و آقاي جليل بزرگمهر فرزند شيخ عبدالحميد مجتهدي (مجتهد آنزمان آستارا) در كتاب خاطرات خود مي نويسد:پدرم قبل از هفت سالگي مرا به مكتب خانه مش جخه كه در همسايگي ما بود سپرد.مكتب خانه ديگر مكتب خانه خانم سيده بيگم (مادر بزرگ آقاي مير ايوب سيدي مقدم و مرحوم يعقوب بصير)در كوچه عباسيه داير بود.مدير و معلم مكتب خانه ديگر مرحومه فاطمه شاهين معروف به ملا نقل بود.اين بانوي باسواد كه در مدارس باكو تحصيل كرده بود،در آنموقع براي بانوان خانواده هاي اعيان و ثروتمندان مانند يك روحاني،درخانه ها روضه ميخواند و از روي كتاب مسائل شرعي مي گفت.از اينجهت او را ملا نقل مي ناميدند چونكه در واقع يك ملاي مخصوص بانوان بود.نگارنده در ايام كودكي و نوجواني بارها او را در خانه پدري ام در حاليكه روي صندلي نشسته و از روي كتاب براي بانوان فاميل و همسايه كه در اتاقي جمع ميشدند،روضه ميخواند و مسائل شرعي مي گفت ديده ام.

بعد از انعقاد قرارداد ننگين تركمان چاي در سال (1243ه.ج-1207ه.ش) و واگذاري هفده شهر قفقاز به روسيه تزاري ، تعدادي از فرماندهان و بزرگان و اعيان و اشراف و روحانيون نامدار شهر هاي قفقازيه كه سالها با روسهاي تزاري دليرانه جنگيده و اغلب هم در اين نبرد ها پيروز بودند ، حاضر نشدند زير پرچم دشمن زندگي كنند . بنابراين از خانه و كاشانه و املاك و اموال خود، دست برداشته و بسوي كعبه آمال خود سرزمين ايران مهاجرت كردند. از اين عده ، تعدادي پس از رسيدن به آستاراي ايران ، در مرز ليران و روسيه ، در همين جا اقامت گزيدند. در واقع كليه مهاجرين اوليه آستاراي ايران ، از خانواده هاي مسلمان متعهد و تحصيل كرده تالش شمالي و منطقه اران و مغان بودند . در ميان آنها تعداد قابل توجهي روحاني و عالم ديني هم وجود داشت. اين مهاجرين پس از استقرار در استاراي ايران (كه در آن زمان قسمت كوچكي بود از استاراي بزرگ ) براي ابراز هويت ايراني اسلامي خود، اولين كاري كه كردند، احداث مسجدي با شكوه بنام مسجد جامع بود كه تمام مردم در بناي آن مشاركت داشتند وبا بهره گيري از تمام امكاناتشان وبا رعايت سبك ساختمان هاي محلي و با مصالح محكم مانند آجر هاي پخته پز قرمز و ملات ماسه و آهك و چوب هاي با دوام ،مسجدي با پنجره هاي هلالي مشبك و متحرك و ستون هاي چوبي با كار هنري و گنجايش و فضاي داخلي وسيع با پوشش سفالي بام و شبستاني مخصوص بانوان ايجاد كردند. در اين مسجد ، نزديك به دو قرن ، ابتدا ساكنين اوليه شهر و بعد از آنها اولاد و احقاد آنها مراسم عبادي و مذهبي خود را هر سال طي تشريفات باشكوهي انجام مي دادند. متاسفانه در سال هاي اوليه انقلاب اسلامي عده اي از افراد نا آگاه ، شايد از شدت علاقه به نوسازي ، اين ميراث فرهنگي را كه نماد معنويت و نشانه اي از هويت تاريخي مهاجرين اوليه اين شهر بود ، بدون توجه به ارزش بسيار زياد آن ، بكلي تخريب كردند! در حاليكه در محوطه وسيع آن مي توانستند هر گونه ساخت و ساز جديدي را شروع كنند و نيازي به انهدام اين اثر باستاني نياكان ما نبود.
بايد توجه داشت كه آثار تاريخي هيچ جايي ندارند وبه هيچ وجه نمي توان عين آن را بار ديگر ايجاد كرد. خوشبختانه هنوز آثار افتخار آميز ي هرچند اندك از نياكان ما در اين شهر مرزي وجود دارد. مانند ساختمان قديمي مدرسه حكيم نظامي و ساختمان قديمي حبيب الهي معروف به اگند(ساختمان فعلي مرزباني) روبروي پارك شهر كه از بناهاي قديمي شهر مي باشد . از مسؤلين محترم انتظار دارد قبل از اينكه اين دو بناي قديمي هم احياناً فداي نوسازي شهر بشوند ، اين آثار گرانبها را به عنوان ميراث قرهنگي اعلام و حفظ نمايند.

از شخصيت هايي كه در امر نشر معارف جديد و تغيير شيوه آموزشي قديم و تاسيس مدرسه به سبك جديد در آستارا نقش مهمي داشته اند بايد افراد ذيل نام برد: 1-شيخ عبدالحميد مجتهدي 2-ملا رحيم طاير (ضياء) 3-ميرزا صفر نوعي 4-ميرزا غلام خان محمدي (روئين دژي) 5-ميرزا پاشا بهزادي 6-ميرزا ابوالحسن خان بهجت 7-ميرزا محمد آخوندزاده

رفت و آمد مستمر مردم آستارا به قفقازيه و آشنائي با فرهنگ جديد،ورود روزنامه ها از باكو و تركيه به اين شهر مرزي و تبليغات فراوان تجدد خواهي و موجبات تنوير افكار عمومي مردم اين شهر را فراهم نمود.لذا ابتدا اقدام به تشكيل انجمني بنام انجمن معارف آستارا نمودند.به پيشنهاد انجمن معارف انجمن ولايتي آستارا تصويب نمود كه مبلغي از در آمد گمرك آستارا براي تامين بخشي از هزينه مدرسه نوبنياد ملي تخصيص يابد.بعلاوه براي تامين كادر آموزشي مدرسه هم از ميرزا هاي محلي و افسران تحصيل كرده مرزباني و كاركنان با سواد گمرك آستارا كمك گرفته شود.وجود گمرك در آستارا سابقه اي ديرينه دارد ولي تشكيل اداره گمرك به شكل سازماني جديد در اين شهر در سال 1289 هجري شمسي بوده است.در اين سال مسيو مرنار بل‍ژيكي كه بعدها خزانه دار ايران شد،بسمت رئيس گمرك آستارا منصوب شد و كارمنداني تحصيل كرده كه اكثرا" فارغ التحصيل مدارس خارجي تهران مانند سن لويي و آليانس بودند براي اشتغال در گمرك آستارا از تهران اعزام شدند.انجمن معارف آستارا از كاركنان تحصيل كرده گمرك براي تدريس در مدرسه جديدالتاسيس دعوت بعمل مي آورد كه با استقبال آنان روبرو مي گردد.بدين ترتيب با تامين كادر آموزشي وهزينه اداره مدرسه،سرانجام انجمن معارف آستارا در سال 1287 هجري شمسي به تاسيس يك واحد مدرسه ابتدائي جديد در شهر آستارا اقدام مينمايد.از اعضاي فعال انجمن معارف آستارا كه در ايجاد مدرسه جديد در آستارا نقش اساسي داشتند عبارتند از:1-ميرزا پاشا اسماعيل زاده (بعدا بهزادي) 2-ميرزا صفر نوعي 3-ميرزا رحيم آستارايي (ملا محمد رحيم طاير) كه بعدها نام خانوادگي ضياء انتخاب كردند 4-ميزا غلام خان محمدي (روئين دژي) 5-كربلائي حسين ستارزاده 6-ميرزا محمد آخوند زاده 7-مشهدي كريم عليزاده (تبريزي) 8–حاجي صفرعلي ،مخبرالسلطنه هدايت در كتاب (خاطرات و خطرات) خود مينويسد:مدرسه يكي از موضو عات محل توجه است در زمان امين الدوله،ميرزا حسن رشديه از مكتبداران قفقازيه،به تهران آمد.امين الدوله را محرك شد و مدرسه ابتدائي رشديه را داير كرد.چندي امين الدوله به او كمك ميكرد.در اندك زماني مدارس متعدد در تهران داير شد.شش مدرسه به خرج دولت و بقيه از كيسه فتوت صاحبان خير.بعد از تبريز و تهران،رشت از پيشگامان تاسيس مدارس نوين است.مدرسه شرافت رشت در سال 1276 شمسي در آن جا تاسيس شد.دراصفهان هم مقارن اين ايام دو مدرسه باز شد اما با دخالت متحجرين مواجه گشت آنچنان كه به يكي از بانيان آن حدّ زدند.(این متون وعکس ها ازسایت آموزش وپرورش میباشد)