روش تحقیق دلفی

تاریخچه

گسترش و پیدایش روش دلفى، به دنبال رواج فعالیت‌هاى مرتبط با پیش‌بینى آینده فناورى‌ها که از سال ۱۹۴۴ میلادى آغاز شد، صورت گرفت. در این تاریخ و بنا به سفارش نیروى دریایى ایالات متحده آمریکا پروژه‌اى به نام رند RAND در شرکت هواپیماسازى «دوگلاس» با هدف پیش‌بینى فناورى‌هاى آینده با کاربرد نظامى تعریف شد. این پروژه به مطالعه در زمینه سلاح‌هاى بین قاره‌اى و فراسطحى پرداخت.

دلفی نام روشى در تحقیق علمی است که اولین بار در اواخر ۱۹۵۰ توسط کمپانى رند (RAND) برای بررسی علمی نظرات کار‌شناسان در كاليفرونيا و در پروژه دفاعی ارتش طراحی و توسعه یافت، اما به دلایل امنیتی تا ۱۲ سال بعد منتشر نگردید. اولین کاربرد غیرنظامی آن نیز در برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی پیشنهاد شد.

در کل، دلفی، از نیمه دهه ۱۹۶۰ به عنوان یک روش مهم علمی شناخته شد و اکنون برای طیف گسترده‌ای از سؤالات آینده محور و پیچیده، و در طیف گسترده‌ای از زمینه‌ها و رشته‌ها استفاده می‌شود. دلفى ابتدا در ایالات متحد شکل گرفت.

عبارت دلفى کنایه از مکانى مقدس در یونان باستان است که در آنجا با واسطه‌گرى پیشگویان بلندپایه، پیش‌بینى‌ها و سخنان خدایان یونانى اعلام مى‌شده است. در سال ۱۹۵۹ میلادى، هلمر (Helmer) و رشر (Rescher) دو تن از محققان پروژه رند طى مقاله‌اى تحت عنوان، «نظریه فلسفى دانش در علوم نادقیق»، این ایده را مطرح کردند که در زمینه‌هایى از علم که در آن هنوز قوانین علمى توسعه نیافته است، اتکاء به آراء خبرگان مجاز مى‌باشد.

تعريف دلفي از نگاه نخبگان

این تکنیک به عنوان یکى از روش‌هاى مطرح در آینده پژوهى همواره راهگشاى بسیارى از دغدغه‌هاى آینده است. در این روش نظرات نخبگان مورد توجه است. حال مسئله این است که چگونه آراى این خبرگان مورد استفاده قرار گیرد و على‌الخصوص چگونه با ترکیب نظرات یک تعداد از خبرگان، بیانیه‌اى سودمند تدوین شود.

از دیدگاه روش دلفى، قضاوت‌هاى انسانى به مثابه ورودى‌هایى مشروع و سودمند براى انجام پیش‌بینى‌ها مى‌باشند. بعضاً خبرگان و متخصصان منفرد مى‌توانند در معرض خطر یک جانبه نگرى قرار گیرند، ضمن اینکه گروه‌هاى خبره نیز مى‌توانند تحت تأثیر تمایلات رهبر گروه، از تجدید نظر بر روى ایده‌هاى قبلى اکراه داشته باشند. به منظور غلبه بر چنین نارسایى‌هایى، روش دلفى با مبانى نظرى و دستورالعمل‌هاى روشمند در طول دهه‌هاى ۵۰ و ۶۰ میلادى در مؤسسه رند توسعه یافت.

بنابر اظهارات دالکى در سال ۱۹۶۸ کلمه دلفى به نوعى القاء کننده وابستگى روش آنان به غیب گویى بوده و جنبه‌اى اسرار آمیز دارد. حال آنکه آنچه توسط این دو ارائه شده است، روشى است براى بهبود دادن به پیش‌بینى‌ها به کمک استفاده کامل از اطلاعات ناکافى که در اختیار مى باشد.

روش دلفی بر اساس رویکرد تحقیق دیالکتیکی یعنی تز (ایجاد عقیده یا نظر)، آنتی تز (نظر و عقیدهٔ مخالف) و نهایتاً سنتز (توافق و اجماع جدید) شکل گرفته است که سنتز خود تبدیل به تز جدیدی می‌شود.

به اعتقاد هلمر (Helmer 1997)، دلفی ابزار ارتباطی سودمندی بین گروهی از خبرگان است که فرموله کردن آراء اعضاء گروه را تسهیل می‌کند.

ویسما (Wissema 1982) هم با تاکید بر اهمیت روش دلفی، از آن به عنوان روشی برای « یک کاوش تک متغیره » برای پیش‌بینی آیندهٔ فناوری‌ها یاد می‌کند. او می‌افزاید که روش دلفی با این هدف طراحی شده که بتواند مباحثات میان خبرگان را امکان پذیر کند، بطوری که از ورود تأثیر رفتارهای متقابل اجتماعی که معمولاً در مباحثات گروهی اتفاق می‌افتد و منجر به مانعی در برابر شکل یافتن عقاید و نظرات می‌شود، جلوگیری نماید.

بالدوین (Baldwin 1975) نيز معتقد است در شرایط عدم کفایت دانش علمی موجود در نزد تصمیم گیرندگان، آنان ناگزیر به اخذ تصمیم با اتکاء به ادراکات مستقیم خود و یا آراء خبرگان هستند

روش دلفی چيست؟

روش «دلفی» یکی از روش‌های نظرخواهىِ مورد علاقه آینده پژوهان است. در این روش با استفاده از دستورالعمل‌هاى ساختار یافته، پیش‌بینى‌هاى دقیق‌ترى صورت مى‌گیرد.

اساس و پایه روش یا تکنیک دلفی بر این است که نظر متخصصان هر حوزه علمی در مورد پیش بینی آینده صائب‌ترین نظرست. بنابراین برخلاف روش‌های تحقیق پیمایشی، اعتبار روش دلفی نه به تعداد شرکت کنندگان در تحقیق که به اعتبار علمی متخصصان شرکت کننده در پژوهش بستگی دارد. شرکت کنندگان در تحقیق دلفی از ۵ تا ۲۰ نفر را شامل می‌شوند و حداقل تعداد شرکت کنندگان بستگی به چگونگی طراحی روش تحقیق دارد. در این روش هیات (پنل) هایی از متخصصان تشکیل می‌شود که تعامل بین اعضاء، توسط رییس یا ناظر هیات انجام می‌شود.

ارتباطات داخلی شرکت کنندگان بصورت ناشناس بوده و نظرات، پیش بینی‌ها و تمایلات به ارایه دهندگان آنها منتسب نمی‌شود. انتشار این اطلاعات بدون اعلام هویت ارائه دهندگان صورت می‌گیرد.

ضرورت پیدایش روش دلفى

علیرغم تفاوت‌های قابل توجهی که در کاربرد تکنیک دلفی وجود دارد، معمولاً تحقیق دلفی با یک پرسشنامه که توسط یک تیم کوچک طراحی شده و به گروه بزرگ‌تری از متخصصان فرستاده می‌شود آغاز می‌شود. پرسشنامه‌ها به طریقی تنظیم می‌شوند که این امکان به وجود آید تا مخاطبین ضمن استنباط کردن و فهمیدن مساله مطرح شده، واکنش‌های فردی خود را بروز دهند. وقتی پرسشنامه‌ها برگشت، طیف پاسخ‌ها و دلایلی که متخصصان برای پاسخ‌هایشان بیان کرده‌اند مورد بررسی قرار گرفته و خلاصه نویسی می‌شوند. در این مرحله مواردی که مرتبط با اهداف زمینهٔ تحقیق نباشد حذف و از این طریق از مسایل منفی رایج در تعاملات داخل گروهی (مرتبط با حوزه روانشناسی اجتماعی) اجتناب می‌شود. پس از آن، گزارش خلاصه برای متخصصان فرستاده می‌شود. متخصصان اجازه دارند که پاسخ‌هایشان را بر اساس نتایج تغییر دهند و این نتایج دور دوم مجدداً مورد ارزیابی محققان قرار میگیرد.

بدین طریق در طول زمان و با پیشرفت کار، دیدگاه‌های مخاطبین با موضوع مطروحه تطابق خواهد یافت. این فرایند ادامه می‌یابد تا اینکه اجماعی در مورد نظرات حاصل شود یا مشخص شود که متخصصان به توافق نرسیده‌اند.

مهم‌ترین نکته در روش دلفی، غلبه بر نکات منفی موجود در کمیته‌های متعارف است. طبق نظر فاولز (Fowles, 1978)، عدم افشای هویت، بازخوردکنترل شده و پاسخ‌های مبتنی بر آمار مهم‌ترین مشخصه‌های دلفی هستند.

دلفی یک روش آماری سفت و سخت برای پیش بینی آینده نیست. فقدان نمونه گیری، نامشخص بودن وقایع آینده و عدم فرایندهای واضح تعریف شده برای انجام دادن مطالعات دلفی، تنها چند مورد از مواردی هستند که دلفی را از روشهای علمی کنترل شده متمایز می‌کند.

اما مطالعه دلفی مخصوصا برای مسائلی با ارزش است که نیازی به تکنیک‌های تحلیلی دقیق ندارند. مثلاً زمانی که داده‌ها ناکافی یا فاقد قطعیت هستند یا وقتی نمونه‌های واقعی موجود نیست و یا وقتی که جمع کردن افراد و بحث کردن در مورد مساله‌ای مشکل است. از آنجا که تکنیک دلفی بر ناشناس بودن، بازخوردهای کنترل شده و پاسخ گروهی آماری تکیه دارد و بنابراین از نفوذ افراد برجسته در گروهای بحث یا فشار گروه برای همنوایی اجتناب می‌کند، با استفاده از این تکنیک، اجماعی معتبر از متخصصان می‌تواند بدست آید.

اهداف و کاربرد‌هاي روش دلفي

هدف اصلی دلفی، پیش‌بینی آینده بود، اما در زمینه‌های تصمیم‌گیری و افزایش اثر بخشی آن، قضاوت، تسهیل حل مسئله، نیازسنجی، هدف‌گذاری، کمک به برنامه‌ریزی، تعیین اولویت، پیش‌بینی آینده، خلاقیت، سازماندهی ارتباطات گروهی، جمع‌آوری گروهی اطلاعات، آموزش گروه پاسخ دهنده، تعیین سیاست‌ها، تخصصیص منابع و اجماع یا توافق گروهی نیز بکار می‌رود.

شرایط کاربرد روش دلفي

مهم‌ترین شرایط مورد نیاز برای کاربرد دلفی؛ نیاز به قضاوت متخصصان و نظرات گروه وسیع، توافق گروهی در دستیابی به نتایج، وجود مشکل پیچیده، بزرگ و بین رشته‌ای و عدم توافق یا ناکامل بودن دانش، در دسترس بودن متخصصین با تجربه و متخصص، از نظر جغرافیایی پراکنده، لزوم گمنامی در جمع آوری داده‌ها، عدم محدودیت زمانی و عدم وجود روش هزینه - اثربخشی دیگری است.

عناصر اصلی در روش‌های اولیهٔ دلفی عبارت‌اند از:

ساختار سازی جریان اطلاعات
ارائهٔ باز خورد به شرکت کنندگان
عدم افشای هویت شرکت کنندگان

موارد استفاده از روش دلفي

پیش بینی یک موضوع تک بعدی مشخص در آینده
به وجود آوردن اجماع
جلوگیری از غلبه یافتن تفکر گروه گرایانه(Group Think) و سکوت گرایی اقلیت (Spiral of Silence)
ایجاد ایده‌های خلاقانه

کاربست‌ها

روش دلفى را مى توان در مطالعات ارتباطى، در پژوهش هاى نظام پزشکى، مدیریت و اقتصاد بکار برد.

رویکرد روش دلفى

تحقیق کمی در مطالعات توصیفی، روش تحقیق کیفی و تلفیقی ذکر شده است و داراى رویکردى خرد است. در منابع، به مصاحبه دلفی به عنوان نوعی مصاحبه اتنوگرافیک[1] نیز اشاره شده است.

انواع دلفی

در اکثریت منابع، تکنیک دلفى به سه دسته زیر تقسیم شده است:

• کلاسیک

• تصمیم

• سیاسی

دلفی کلاسیک؛ دارای مشخصاتی نظیر گمنامی متخصصین، تکرار یا بازگویی، فیدبک کنترل شده، گزارش آمارى پاسخ‌های گروه و تمرکز بر اجماع است و‌ گاه برای برآورده ساختن نیاز محققین تعدیل شده که دلفی نام کلاسیک تعدیل شده می‌گیرد.

دلفی سیاسی؛ ابزار تسهیل سازی بوده و داده‌ها در اینجا کلامی و رسیدن به اجماع و متخصص بودن شرکت کنندگان لازم نیست و هدف نهایی، انتخاب مناسب‌ترین سیاست است.

دلفی تصمیم؛ پانلی متشکل از افراد در موقعیت تصمیم گیری است.

قابل ذکر است که دلفی به انواع دیگری از قبیل عددی، تاریخی، تعدیل شده و زمان واقعی نیز تقسیم بندی شده که ناشی از تفسیر و کاربرد در موقعیت‌های گسترده است.

مراحل اجراي دلفي

«فاول» مراحل زیر را پیشنهاد کرده است:

1- تشکیل تیم اجرا و نظارت بر انجام دلفى.

2- انتخاب یک یا چند هیأت (پنل) جهت شرکت در فعالیت‌ها. اعضای این هیات‌ها معمولاً متخصصان و خبرگان حوزه تحقیق هستند.

3- راه‌اندازى فعالیت‌هاى تنظیم پرسشنامه براى دور اول.

4- بررسى پرسشنامه از نظر نوشتارى (رفع ابهامات استنباطى و...)

5- ارسال اولین پرسشنامه به اعضای هیأت‌ها

6- تجزیه و تحلیل پاسخ‌هاى رسیده در دور اول

7- آماده کردن پرسشنامه دور دوم (با بازنگرى‌هاى مورد نیاز)

8- ارسال پرسشنامه دور دوم براى اعضای هیات‌ها

9- تجزیه و تحلیل پاسخ‌هاى رسیده در دور دوم (مراحل تا حصول پایدارى در پاسخ‌هاى دریافتى ادامه مى‌یابد)

10- آماده‌سازى گزارش توسط تیم تحلیلگر

مهم‌ترین نکته در این فرآیند، درک هدف‌هاى بکارگیرى روش دلفى از طرف شرکت کنندگان است. در صورت عدم درک صحیح، با پاسخ‌هایى نامرتبط از سوى شرکت کنندگان مواجه خواهیم بود. پاسخ دهندگان باید از معلومات کافى در حوزه مربوطه برخوردار بوده و با ادبیات موضوعى مقوله مورد بحث آشنایى داشته باشند. ولى در عین حال شاید لزوماً به تخصص بسیار بالا در زمینه مورد نظر نیازى نباشد. حداقل تعداد اعضای پنل‌ها براى حصول به نتیجه قابل اتکاء در شرایط آرمانى بستگى به طراحى تحقیق دارد. بنا بر نظر «برکهوف» حتى گرو‌ههاى چهار نفره هم مى‌توانند عملکرد مناسبى داشته باشند.

اجزاى مختلف روش دلفى

اجزای اصلی دلفی شامل تکرار یا بازگویی، پرسشنامه، متخصصین، بازخورد کنترل شده، گمنامی، آنالیز نتایج، اجماع، زمان و تیم هماهنگ کننده است که در زیر هر یک به اختصار شرح داده می‌شود.

بازگویی یا تکرار

منظور، تکرار یکسری راند‌ها به صورت فرایندی، سیستماتیک و نوشتاری به وسیله پرسشنامه و با هدف روشن تا اجماع نظرات است که متخصصین حداقل دو بار در مورد سؤال مشابه نظر داده و با دریافت اطلاعات از سایرین، امکان تجدید نظر در پاسخ‌های خود را دارند؛ این مسئله باعث توسعه کار گروهی بدون آگاهی از وجود سایرین می‌شود و در اصل، از تاثیر منفی نفوذ شخصیت و وضعیت شرکت کنندگان در پاسخ‌های سایرین اجتناب می‌گردد.

از نظر تعداد راند‌ها، مقالات ۲ تا ۱۰ راند را گزارش داده‌اند، اما دلفی کلاسیک دربرگیرنده چهار راند بوده که محققین معمولاً برای دستیابی به اهداف تحقیق خود، آن را به دو تا سه راند کوتاه می‌نمایند. در هر صورت، تصمیم‌گیری در مورد تعداد راند‌ها تا حد زیادی عملی یا تجربی بوده و بستگی به زمان در دسترس و نوع سؤال آغازین دارد؛ اگرچه با افزایش راند‌ها، صحت افزایش یافته، اما اغلب بعد از سه راند، خستگی ایجاد می‌کند و معمولاً نتایج جدید و مفیدی به دست نمی‌آید. همچنین شیوه تکرار در طی راندهای نوشتاری و به طور معمول مداد و کاغذی، از طریق پست معمولی و یا پست الکترونیک و دورنگار است.

متخصصین

شرکت کنندگان دلفی متخصصین یا خبرگان می‌باشند. آن‌ها به چهار پانلیست با خصوصیاتی نظیر دانش و تجربه در موضوع، تمایل، زمان کافی برای شرکت و مهارت‌های ارتباطی مؤثر نیاز دارند و پارامترهای کلیدی مطالعه نیز شامل صلاحیت پانلیست‌ها، اندازه پانل و روش انتخاب آن‌ها است.

صلاحیت پانلیست‌ها

شناسایی متخصصین، نکته مهمی در دلفی بوده، چنان که دستیابی به اهداف، وابسته به انتخاب دقیق شرکت کنندگان است. دلفی بر استخراج نظرات از متخصصین در زمان کوتاه تمرکز داشته و نتایج وابسته به تخصص افراد در دانش مورد نظر، کیفیت و صحت پاسخ‌ها و همکاری و درگیری مداوم آن‌ها در دوره مطالعه است. به عبارتی، موفقیت دلفی در رابطه با انتخاب نمونه‌ها است. متخصص دلفی باید دانش کافی در زمینه موضوع مورد نظر داشته باشد، در بحث درگیر و برنتایج فرآیند تأثیر بگذارد؛ با این وجود، افراد غیرمتخصصص و علاقمند را نیز شامل می‌شوند.

پاسخ دهندگان باید نسبتاً بیطرف بوده و اطلاعات کسب شده منعکس کننده دانش و درک آن‌ها باشد. علاوه بر توانایی، علاقه و تعهد شرکت کنندگان به موضوع، درگیرشدن مداوم در کلیه راند‌ها نیز مورد نیاز است؛ هر چند که دلفی با فراهم سازی بحث در محدوده محترمانه و ارائه نظرات متفاوت اعضا به هم موجب علاقمندی و درگیری خواهد شد.

تعداد متخصصین

هیچ قانون قوی و صریحی در مورد نحوه انتخاب و تعداد متخصصین وجود ندارد و تعداد آن‌ها وابسته به فاکتورهای همگنی یا ناهمگنی بودن نمونه، هدف دلفی یا وسعت مشکل، کیفیت تصمیم، توانایی تیم تحقیق در اداره مطالعه، اعتبار داخلی و خارجی، زمان جمع آوری داده‌ها و منابع در دسترس، دامنه مسئله و پذیرش پاسخ است و تعداد شرکت کنندگان معمولاً کمتر از ۵۰ نفر و اکثراً ۱۵ تا ۲۰ نفر بوده است.

در برخي مقالات پزشكي،‌ براي نمونه‌گيري در روش دلفي تعداد ۱۰ تا ۲۰ نفر را گزارش نموده‌اند، كه این نمونه گیری موجب افزایش حجم نمونه، مشکلات جمع آوری داده‌ها و در ‌‌نهایت، پیچیدگی رسیدن به اجماع، اجرای آنالیز و بازبینی نتایج می‌شود؛ هرچند که با حجم نمونه بزرگ‌تر، تعداد قضاوت‌ها افزایش و ترکیب آن‌ها اعتماد را افزایش می‌دهد.

بعضی محققین متذکر می‌شوند که معمولاً ۳۰ نفر برای ارائه اطلاعات کافی است و با افزایش آن‌ها پاسخ‌ها تکراری شده و اطلاعات جدیدی اضافه نمی‌شود. اما بعضی دیگر تاكيد كرده‌ند كه شواهد تجربی کمی در مورد اثر تعداد شرکت کنندگان بر اعتبار و اعتماد فرآیند اجماع در دسترس است.

در شناسایی و انتخاب متخصصین از روش‌های مختلف استفاده می‌شود:

مرحله یک - آمادگی برای انتخاب:

1- شناسایی رشته‌ها، مهار ت‌ها، شاغلین، ادارات دولتی

2- شناسایی سازمان‌های مرتبط

3- شناسایی آکادمی‌ها و مطبوعات مرتبط

مرحله دو - تعیین جمعیت با نام

نوشتن نام‌های افراد رشته‌ها و مهارت‌های مرتبط
نوشتن نام‌های افراد سازمان‌های مرتبط
نوشتن نام‌های افراد آکادمی‌ها و شاغلین مطبوعات مرتبط

مرحله سه - معرفی متخصصین اضافه

تماس با متخصصین لیست شده در بالا
معرفی متخصصین دیگر و تماس با آن‌ها

مرحله چهار – رتبه بندی متخصصین

ایجاد چهار زیر گروه برای هر کدام از رشته‌ها
طبقه بندی متخصصین بر اساس لیست‌های مرتبط
رتبه بندی متخصصین در هر لیست بر اساس صلاحیت آن‌ها

مرحله پنج - دعوت از متخصصین

دعوت متخصصین برای هر پانل براساس هر دیسیپلین
دعوت متخصصین براساس رتبه‌بندی در هر زیر گروه
مشخص شدن جمعیت هدف
متوقف نمودن انتخاب و بیرون کشیدن متخصصین با دستیابی به اندازه هر پانل نمونه‌گیری

در اکثریت موارد، نمونه‌گیری مبتنی بر هدف استفاده شده، اما درصورت عدم شناسایی متخصصین، نمونه‌گیری گلوله برفی نیز بکار می‌رود. اگر متخصصین شناخته شده و زیاد باشند، از نمونه‌گیری تصادفی استفاده می‌شود. بعضی مقالات، دلفی را از نظر عدم نمونه‌گیری تصادفی نقد نموده، اما نماینده بودن نمونه‌ها اهمیت نداشته، بلکه کیفیت پانلیست‌ها مهم‌تر از تعداد آن‌ها است.

پرسشنامه

دلفی یکسری از راندهای پیمایشی یا پرسشنامه‌ای بوده که با پرسشنامه اولیه، پرسشنامه راندهای بعدی را نیز شکل می‌دهد و باید در مرحله طراحی تحقیق در مورد آن تصمیم گرفته شود. در مورد سؤال اولیه پیوستاری از سؤالات متمرکز تا وسیع (معمولاً وسیع و باز پاسخ) بکار رفته است. اما در مواردی که راهنمایی شرکت کنندگان نسبت به موضوع خاص هدف باشد، سؤالات متمرکز و دارای ساختار استفاده می‌گردد.

بازخورد کنترل شده

بازخورد، به معنی فرصت بازنگری نظرات خود و ارزشیابی نظرات سایرین توسط متخصصین است که جزء مهم حرکت به سمت اجماع است. بنابراین، شرکت کنندگان تشویق می‌شوند و اجازه دارند تا قضاوت‌هایشان در راند اول یا راندهای قبلی را دوباره بررسی نمایند. اما تبادل اطلاعات بین متخصصین آزاد نیست.

آنالیز نتایج

در دلفی، اطلاعات کیفی و کمی جمع‌آوری شده ولی متأسفانه روش مورد استفاده برای آنالیز و چگونگی مدیریت اطلاعات تولید شده تعریف نشده است. نقص راهنما منجر به تنوع رویکرد و تفسیر گزارش‌ها به طرق مختلف شده که در نتیجه، انسجام و پیوستگی روش را تحت تأثیر قرار مى‌دهد. روش‌های آنالیز بر اساس هدف دلفی، ساختار راند‌ها، نوع سؤالات و تعداد شرکت‌کنندگان تعیین می‌شود.

اجماع

منظور از اجماع، رسیدن به اتفاق نظر در مورد یک ایده و‌گاه تلاش برای مشخص ساختن تفاوت‌ها است. اجماع به معنی یافتن پاسخ صحیح نیست، بلکه صرفاً توافق شرکت کنندگان در یک سطح خاص در موضوع است و البته دستیابی به توافق صددرصد امکان پذیر نیست، چرا که زمینه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و علمی افراد متفاوت است.

همچنین این روش جایگزینی برای مرور علمی گزارش‌ها یا مقالات منتشر شده نیست. معیارهای نشان دهنده اجماع، درصد گزینه‌ها به عنوان رایج‌ترین الگوی پاسخ‌ها و تفسیر بر مبنای نظر متخصصین است. اکثریت مقالات، جنس و نوع معیار مورد استفاده در تعریف و تعیین اجماع را بر اساس تفسیر نمونه‌ها می‌دانند و اساساً زمانی در مورد اجماع تصمیم گیری شده که درصد مشخصی از آراء درون سطح خاصی قرار گیرد، هرچند برخی استفاده از درصد را ناکافی دانسته و کاربرد بخش‌های معتبرتری را برای تعیین ثبات پاسخ‌ها طی راند‌ها توصیه می‌نمایند.

همچنین سطح استانداردی برای اجماع وجود ندارد و بعضی مطالعات در نشان دادن اجماع ضعیف هستند. در نتایج مطالعات، محدوده متفاوتی از سطح اجماع ۵۱ تا ۱۰۰ درصد گزارش شده است.

گمنامی شرکت کنندگان

در دلفی، اطلاعات بدون تماس فیزیکی منتقل می‌شود و شرکت کنندگان، سایر افراد درگیر در مطالعه را نمی‌شناسند و پاسخ‌های آن‌ها گمنام است. گمنامی به هر عضو پانل فرصت برابر می‌دهد تا نظرات خود را بیان و ایده‌ها را بدون فشار روانی و شناسایی به وسیله سایر اعضا ارائه کند که تسهیل کننده حقیقت گویی و پاسخ‌های باز بوده و موجب کسب بینش و دانش کافی در تحقیق می‌شود. در مواردی ممکن است افراد همدیگر را شناخته اما در هر صورت، به پاسخ‌های یکدیگر بطور مشخص دسترسی ندارند. به نظر می‌رسد احتمال گمنامی کامل نیست، چرا که محقق، افراد پاسخ دهنده اصلی را می‌شناسد. بنابراین،‌گاه واژه شبه گمنامی در دلفی استفاده می‌شود. در کل، برای حفظ حقوق شرکت کنندگان به آن‌ها رخصت می‌دهند تا در آخرین فرم تحقیق نامشان را به عنوان همکار بنویسند.

زمان

اجرای دلفی زمانبر است. زمان‌های مورد نیاز دلفی شامل زمان هماهنگ کردن (سازماندهی، درخواست و دریافت اطلاعات)، فکر کردن، نوشتن و ارسال به متخصصین است. در مطالعات، زمان‌های متفاوتی گزارش شده است؛ اما استفاده از تکنولوژی الکترونیک فرصتی است که با امتیازهای ذخیره سازی، پردازش و توانایی انتقال پرسرعت، حفظ گمنامی پاسخ دهندگان و پتانسیل بازخورد سریع از طریق رایانه و اینترنت سریع‌تر و آسان‌تر انجام می‌شود.

نحوه جمع آورى اطلاعات

دلفی دربرگیرنده یکسری از راند‌ها است و دلفی کلاسیک معمولاً شامل چهار راند می‌باشد که بطور معمول به سه راند تعدیل می‌گردد. بنابراین، فرآیند دلفی را می‌توان به صورت زیر در نظر گرفت:

فعالیت قبل از شروع؛
راند اول؛
راند دوم؛
راند سوم؛
تصمیم و تصویب
فعالیت قبل از شروع

فعالیت‌های قبل از شروع، شامل تکوین سؤال تحقیق و پیش آزمون برای مناسب بودن کلمات از قبیل ابهام و عدم وضوح است که مطالعه مقدماتی باید در خارج از جایگاه پژوهش و بخصوص در صورت بی‌تجربه بودن محقق برای مشخص سازی ابهامات و برآورد زمان تخمینی صورت گیرد. البته محققین ممکن است در ابتدا و یا هر مرحله، پرسشنامه را پیش آزمون یا پایلوت کنند تا سؤالات روشن و تمرکز سؤالات بر هدف تحقیق حفظ گردد. همچنین با افراد شرکت کننده تماس برقرار گردد که نیازمند توجه به مواردی نظیر عرض ادب و احترام، معرفی فرم، ارائه هدف و معرفی مرکز یا شخص انجام دهنده، علت انتخاب، پاسخ دادن به چند سؤال یا پرسشنامه، زمان مورد نیاز، نحوه دریافت پرسشنامه، نحوه دریافت نتایج، تمایل به شرکت و تشکر است.

راند اول

در دلفی کلاسیک، اولین پرسشنامه به صورت بدون ساختار یا باز پاسخ ارسال می‌گردد که به عنوان استراتژی زایش ایده‌ها عمل نموده و هدف آن آشکارسازی کلیه موضوعات مرتبط با عنوان تحت مطالعه است و از هر یک از متخصصین درخواست می‌شود تا شخصاً طوفان مغزی برقرار کند، هر نوع ایده و نظر خود را آزادانه مطرح نماید و فهرست موضوعات مورد نظر خود را بطور مختصر و بدون نام برگرداند. نیازی به توسعه کامل ایده‌ها نیست و تلاشی برای ارزیابی یا قضاوت نظرات صورت نمی‌گیرد. در این مرحله، تمام پاسخ‌های مرتبط تا حد امکان جمع آوری شده، چرا که بقیه مراحل بر اساس مرحله اول شکل می‌گیرد.

پس از جمع آوری پرسشنامه‌های برگشتی، پاسخ‌ها سازماندهی، نظرات مشابه ترکیب، گروه بندی و موضوعات تکراری و حاشیه حذف می‌شود و تا حد امکان پاسخ‌ها کوتاه می‌گردد و آنالیز پاسخ‌های اولین راند بر اساس کدهای کیفی و یا خلاصه‌های آماری صورت می‌گیرد. نتیجه نهایی، مشخص شدن تم‌ها و شناسایی عناوین است که محقق آن را تبدیل به پرسشنامه دارای ساختاری می‌نماید که به عنوان ابزار راند دوم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نکته مهم اینکه هر چند سؤالات باز پاسخ روشی قوی در جمع آوری اطلاعات هستند، اما اگر اطلاعات پایه در زمینه موضوع وجود داشته باشد، از پرسشنامه نیمه ساختاری یا دارای ساختار بر اساس مطالعات قبلی مى شود.

راند دوم

از راند دوم به بعد، اغلب پرسشنامه دارای ساختار استفاده شده و از افراد مشابه در راند اول خواسته می‌شود تا هر عنوان را با استفاده از مقیاس لیکرت[2] رتبه بندی و به عبارتی، کمیت پذیر نمایند. در اینجا موارد توافق و عدم توافق مشخص می‌شود و فضایی برای شناسایی ایده‌های جدید، تصحیح، تفسیر، حذف و توضیح قدرت و ضعف آن‌ها به وجود می‌آید. حتی در بعضی موارد، از شرکت کنندگان خواسته می‌شود تا استدلال و دلیل اولویت بندی خود بین گزینه‌ها را بیان نمایند. در این راند، انگیزه اعضای پانل به شرکت بیشتر می‌گردد، چرا که آن‌ها بازخورد پاسخ‌های خود را دریافت می‌کنند و مشتاق به تعیین کیفیت پاسخ‌های همکاران خود هستند. به عبارتی، انگیزه در اعضای پانل منجر به شرکت فعال آن‌ها در توسعه ابزار و یا برنامه مى شود که امتیاز مهم دلفی است. پس از جمع آوری پرسشنامه دوم، آنالیز و خلاصه آماری از قبیل چارک و میانه و رتبه بندی تهیه می‌گردد. نتیجه آن آغاز شکل گیری همگرایی نظرات بین شرکت کنندگان است.

راند سوم

در این مرحله، از شرکت کنندگان درخواست می‌شود تا پاسخ‌ها را مجدداً مرور نموده در صورت نیاز در نظرات و قضاوت‌های خود تجدیدنظر کرده و دلایل خود را در موارد عدم اجماع ذکر نمایند و با در نظر گرفتن میانگین و میانه نمرات هر عنوان، اهمیت آن را درجه بندی نمایند. در اینجا نیز رتبه بندی نظرات انجام شده، پیش بینی‌های جدید ارائه می‌شود و خلاصه آماری پاسخ‌ها تهیه می‌گردد. بطور معمول، از این راند به بعد، اعضا پاسخ‌های خود و سایرین را دوباره ملاحظه نموده و فرآیند تا زمان عدم دستیابی به ایده جدید و شناسایی ضعف‌ها و قوت‌های همه نظرات تکرار می‌گردد. البته تعداد راندهای بعدی با توجه به زمان، هزینه و احتمال خستگی شرکت کنندگان در نظر گرفته می‌شود. در صورت لزوم، نامه‌های یادآوری در هر راند ارسال می‌شود و بازرسی مداوم در سرتاسر فرآیند دلفی صورت خواهد گرفت.

راند چهارم

در راند چهارم که اغلب آخرین راند می‌باشد، لیست گزینه‌های باقیمانده، رتبه بندی‌ها، نظرات اقلیت و موارد اجماع بین پانلیست‌ها توزیع می‌شود و آخرین فرصت را برای شرکت کنندگان فراهم می‌کند تا در نظرات خود تجدید نظر کنند.

تصمیم و تصویب

در این قسمت نتایج نهایی تهیه و منتشر و متخصصین در نتایج سهیم می‌گردند.

ارزشیابی دلفی

با توجه به اینکه روش دلفی انعطاف پذیر و آسان می‌باشد، به سرعت منتشر و پذیرفته شده و راه حل با ارزشی برای مشکلات ارائه می‌دهد، با این وجود دارای ضعف‌های متدولوژیک قابل توجه همچون «منبع اساسی اطلاعات متخصص چه کسی است»، «هر متخصص چه اساس یا پایه‌ای باید داشته باشد» می‌باشد.

شیوه توصیف و تحلیل اطلاعات

آمارهای اصلی استفاده شده در مطالعات دلفی اندازه‌های مرکزی (میانگین، میانه و نما) و شاخص پراکندگی انحراف معیار و محدوده میان چارکی است که استفاده از میانه و نما در این میان مطلوب‌تر می‌باشد، هرچند میانگین نیز قابل کاربرد است. در بعضی مقالات، استفاده از میانه براى پرسشنامه‌های طراحی شده بر اساس مقیاس لیکرت به شدت توصیه شده است. استفاده از نما نیز براى گزارش داده‌های دلفی مناسب و توصیه شده چرا که فرآیند دلفی تمایل به نمایش همگرایی یا تقارب داشته که خود یک نقطه منفرد است. بنابراین، استفاده از نتایج اطراف یک نقطه یا دو نقطه مناسب است و اصولاً شاید استفاده از میانگین و میانه گمراه کننده باشد. در کل به طور معمول، برای آنالیز نتایج دلفی، در اولین راند، آنالیز محتوا برای شناسایی تم‌های اصلی در پرسشنامه بدون ساختار اولیه انجام می‌گیرد که نتایج آن پرسشنامه بدون ساختار را به پرسشنامه با ساختار تبدیل نموده، اساس راندهای بعدی را تشکیل می‌دهد. دومین راند، آغاز بکارگیری روش‌های کمی است که تکنیک رتبه بندی و درجه بندى (میانه و چارک‌ها) استفاده می‌شود و در سومین راند و راندهای متعاقب، شاخص‌های مرکزی و پراکندگی بکار می‌روند.

خروجی‌های روش دلفی

خروجی‌های روش دلفی چیزی جز یک نظریه نیست. این نظریه به همان اندازه از اعتبار برخوردار است که نظرات افراد شرکت کننده معتبر می‌باشد. دیدگاه‌ها و نظرات شرکت کنندگان بر اساس روابط آماری و نه بر اساس اراء اکثریت و اقلیت خلاصه می‌شود.

نقاط قوت و ضعف روش

مزایای دلفی

ایجاد سریع وفاق
عدم محدودیت جغرافیایی برای شرکت کنندگان
قابلیت پوشش دادن طیفی وسیع از کارشناسان
جلوگیری از غلبهٔ تفکر گروه گرایانه (Group Think)
قدرت پیش بینی موضوعات تک بعدی پیچیده

دلفی روشی ارزان، چندکاره، عینی، بدون تهدید و آسان برای شناسایی و فهمیدن است و با استفاده گسترده از نظرات، اجماع قوی و مستحکم از نظرات، به خصوص در موارد عدم وضوح و کمبود شواهد تجربی، ارائه می‌دهد و با آنکه هزینه و زمان مورد نیاز برای دلفی بستگی به هدف، ابزار و تعداد شرکت کنندگان دارد، ولی در بعضی منابع هزینه بردار ذکر گردیده است.

انعطاف پذیری زیاد رویکرد، کاربرد در رشته‌های مختلف، بکارگیری رویکردهای ارتباطی مختلف و امکان استفاده در سطح جغرافیایی وسیع، عدم نیاز به آموزش مصاحبه گران، گمنامی، ارائه بحث‌های بازشناسایی و فهم زیربنای موضوع از مزایای دیگر دلفی است. از دیگر فواید، کسب اجماع در گروه‌های مخالف، اعتبار محتوا و طراحی برنامه‌ها با حمایت نسبی شرکت کنندگان است و به خصوص عدم نفوذ عقاید و شخصیت افراد خاص در نظرات گروه، آزادی از هرگونه فشار، تسهیل درستکاری اعضای پانل و ارائه دید بی‌طرفانه همراه با صداقت در بیان ایده‌ها و گزینه‌ها امکا نپذیراست. همچنین بازخورد بین راند‌ها محرک ایده‌های جدید و موجب گسترش دانش شده که خود موجب نوآوری بیشتر و آموزش شرکت کنندگان می‌گردد. این تکنیک از هدر رفتن زمان و انرژی برای تصمیمات نامربوط یا مغرضانه جلوگیری می‌کند، چرا که پیش‌بینی‌های دلفی با یک روش تحلیلی و نظامدار صورت می‌گیرد.

محدودیت‌های دلفی

روش دلفی در معرض انتقاداتی نیز می‌باشد. بیشترین انتقادات از طرف ساکمن (Sackman 1974) صورت گرفته که طی آن این روش غیر علمی تلقی شده است و آرمسترانگ (Armstrong T 1978) نسبت به دقت این روش تردید دارد.

مارتینو (MartinoT 1978) و برخی دیگر، دغدغه‌های روش دلفی را به شرح زیر رده‌بندی کرده‌اند:

تنزل آینده: از نظر مخاطبین پرسش نامه ها، آینده (و گذشته) به اهمیت آنچه در حال مي گذرد نمی‌باشند، بنابراین ممکن است تمایل به کم اهمیت دانستن وقایع آتی در آنان وجود داشته باشد.

انگیزه‌های ساده نگری: متخصصان تمایل دارند تا نسبت به وقایع آینده بصورتی مجرد و جدا از سایر تحولات بنگرند. تجسم تصویری جامع و در بر گیرنده (Holistic) از وقایع آینده که در آن تغییرات تأثیر همه جانبه‌ای دارند، کار ساده‌ای نیست. در این شرایط اهمیت ندادن به تأثیر متقابل رویداد هایی که در آینده می‌توانند به وقوع بپیوندند محتمل است. در این موارد تجزیه و تحلیل آثار متقابل (Cross Impact) می‌تواند مفید باشد.

تخصص‌های گمراه کننده : اصولاً ممکن است بعضی از صاحبان تخصص، پیش بینی کنندگانی قوی نباشند. یک کارشناس با تمایل به مراجعه به تخصص‌های شخصی، ممکن است پیش بینی‌های خود را در چارچوب قالب هایی خاص انجام دهد که شاید بهترین پیش بینی‌ها نباشند.

بی نظمی در اجرا: مسیرهای مختلفی (نظیردست کم گرفتن دشواری‌های رایج و ساده انگاری در بکار گیری این روش) وجود دارند که می‌توانند کار را به انحراف بکشانند و شرکت کنندگان را از بذل توجه کافی باز دارند.

انحراف قالب‌ها: قالب بندی پرسشنامه می‌تواند برای برخی از شرکت کنندگان مناسب نباشد.

دستکاری در نتایج: پاسخ‌ها می‌توانند با امید به اینکه در دور بعدی منجر به تمایل به سمتی خاص شوند، توسط مجریان دستکاری شوند.

همچنين از مهم‌ترین محدودیت‌های این تکنیک، ضرورت به تلاش و کار زیاد، سیر آهسته و وقت گیر بودن آن است. همچنین از نظر روش‌شناسی نیز دارای نقیصه مهم بوده که ممکن است عملاً آن را بى اعتبار سازد، چنان که دلفی در اصل کوشش نموده تا با نزدیک کردن مصنوعی عقاید متخصصان به یکدیگر از توزیع آماری اطراف میانه استفاده نماید و به عبارتی ممکن است اجماع ظاهری یا فشار برای همنوایی با رتبه بندی رخ دهد و یا بازخورد توافقات گروه بر نظرات پانلیست‌ها تأثیر بگذارد.

همچنین تکنیک دلفی تنها مرحله آغازینی است که صرفاً برای کسب اجماع می‌کوشد و این اجماع ضرورتاً دقیق‌ترین نظر نیست و ممکن است نتیجه، شناسایی مجموعه‌ای یا جمعی به جای عناوین خاص اطلاعاتی عبارات عمومى باشد. چرا که در دلفی فرض، برابری شرکت‌کنندگان از دانش و تجربه است، اما در عمل این فرض ممکن است صحیح نباشد. به خصوص در موضوعات خاص معمولاً توزیع متخصصین نابرابر بوده و بعضی از متخصصین دارای دانش عمیق در مورد موضوع بوده، در حالی که سایر پانلیست‌ها دانش زیاد در مورد موضوع نداشته باشند. بنابراین، افرادی که دانش عمیق نداشته، قادر به تعیین موضوعات بسیار مهم نیستند و نتیجه یکسری عبارات کلی یا عمومی خواهد بود. از طرف دیگر، تورش منبع اطلاعات و تجانس زیاد متخصصان همراه با احتمال چولگی اطلاعات است.

خصوصیت بازگویی یا تکرار نیز می‌تواند محقق را قادر به شکل‌دهی پاسخ‌ها یا نظرات نماید. از محدودیت‌های دیگر، فقدان محرک‌ها و انگیزه ناشی از حمایت و نظر موافق سایر اعضا و رویارویی چهره به چهره است. همچنین کمبود تعهد و التزام و پاسخ‌های عجولانه نیز در گمنامی ذکر گردیده است که شاید فقط مختص دلفی نبوده و در تمام مطالعات با پرسشنامه‌های بدون نام اتفاق بیفتد. علاوه بر آن ریزش پانل متخصصین، احتمال دریافت میزان پایین پاسخ، خستگی از موضوع، عدم وجود معیار کلیدی و مشخص در تعریف متخصص، سطح اجماع و اندازه گروه، تأثیر کم محققین بر توسعه ابزار تحقیق و احتمال طرح بیشتر رویدادهای مطلوب از سایر محدودیت‌ها است.

پایایی و روایی

متأسفانه کنترل روایی و پایایی دلفی آسان نیست؛ چنان که دلفی به دلیل نداشتن شواهدی از پایایی شدیداً مورد انتقاد قرار گرفته است و به عبارتی، اگر اطلاعات یا سؤالات مشابه به پانلیست‌ها داده شود، دستیابی به نتایج یکسان حتمی نیست، هر چند که کاربران دلفی، صحت تکنیک را تأیید نموده‌اند.

این تکنیک در رابطه با روایی نیز مورد انتقاد قرار گرفته است، چنانکه پژوهشگر بر توسعه مراحل پیمایش یا ابزار تأثیری نداشته در حالی که در روایی صوری تأثیر دارد، با این وجود، اگر اعضای شرکت کننده در مطالعه، نماینده گروه یا حوزه دانش مورد نظر باشند، اعتبار محتوا تضمین می‌شود. البته شاید موارد بالا به همه تحقیقات کیفی وارد بوده و نباید دلفی را با رویکرد کمى مورد قضاوت قرار داد و استفاده از معیارهای انتقال پذیری، اعتبار پذیری، کاربرد پذیری و تأیید پذیری برای اعتبار و اعتماد نتایج صحیح‌تر باشد.

ملاحظات اخلاقی

دلفی از نظر ملاحظات اخلاقی مشابه تحقیقات پیمایشی یا پرسشنامه‌ای است. گمنامى شرکت کنندگان تا حد امکان باید حفظ شده و پاسخ‌های آنان بطور خاص و قابل شناسایی برای سایرین ارسال نگردد؛ اما تعیین اینکه چه افرادی پرسشنامه را تکمیل نموده، تمایل به بحث با سایرین داشته و آیا پانلیست‌ها به درستی یا بر اساس نظر محقق پاسخ داده‌اند، غیر ممکن است.

منابع و مستندات

1- احمدی، فضل الله. نصرياني،‌ خديجه. اباذري،‌ پروانه. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکى، تکنیک دلفی: ابزاری در تحقیق، بهار و تابستان ۱۳۸۷

2- پورآقا، علي. پهلوان،‌ فاطمه. مجله راهبرد یاس آینده نگرى؛ مبانى، ضرورت‌ها و روش شناسى‌ها، شماره ۹، بهار ۱۳۸۶

3- P. Assakul روش‌هاى مطالعات آینده پژوهى. ترجمه دکتر سعید خزائى، مؤسسه آموزشى و تحقیقاتى صنایع دفاعى، مرکز آینده پژوهى علوم و فناورى دفاعى، معاونت اطلاع رسانى و خدمات علمى، شهریور ماه ۱۳۸۴

4- احمدی،‌ نسيبه. معرفی و نقد روش دلفی، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره ۲۲، دی ۱۳۸۸

5- عالی، عبدالرضا. اجرای تحقیق به روش دلفی، تهران، نشر یوسف.

6- بهرامي، محسن. آينده انديشي، فرصت ها و چالشها، دانشگاه صنعتي اميركبير http://www.iranforesight.ir.

7- حاتمی، حمیدرضا. نیازسنجی آسیب‌های روانی خانوادگی اجتماعی امنیتی اخلاقی و راه‌های مقابله با تاکید بر تکنیک دلفی.

8- تبرايي، حميد رضا. مظفري پور، احسان. عطايي، پدرام. آينده نگری فناوری در کشور ژاپن، گروه مطالعات فناوري رصد وابسته به گروه پژوهشي باشگاه دانش پژوهان جوان.

9- محمد حسینی، سیامک. منوری، مهدی. نوروززاده، پیام. ادبیات و روش شناسی آینده اندیشی، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های نخستین کارگاه آینده اندیشی، چاپ اول، 1383

10- ناظمی، امیر. اهداف در آینده‌نگاری، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی، فناوری و چشم اندازتوسعه، تهران، دانشگاه امیرکبیر، خرداد ۱۳۸۵

11- سرمد، زهره. بازرگان، عباس. حجازی، الهه. روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه۱۳۸۳

12- سکاران، اوما. روش‌های تحقیق در مدیریت، مترجم دکتر محمد صائبی، دکتر محمود شیراز، مرکز آموزش مدیریت دولتی۱۳۸۰

13- خاکی ، غلامرضا. روش تحقیق در مدیریت، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی۱۳۸۲

[1] اتنوگرافی به عنوان یک روش نوعاً به کار میدانی (مشخصاً مشاهده مشارکتی) اطلاق می‌شود که توسط یک پژوهشگر که در میدان فرهنگی زندگی می‌کند و آن‌هایی راکه مورد مطالعه قرار می‌دهد مطالعات خود را پی می‌گیرد (John van maane 1996). اتنوگرافی به‌طور تحت لفظی یعنی تصویر کردن مردم است. اتنوگرافی توصیف نوشته شده‌ای از فرهنگ خاص، رسوم، عقاید و رفتار است که مبتنی بر اطلاعات جمع‌آوری شده از طریق کار میدانی است(ماروین هریس و اورنا جانسون 2000).

[2] مقایس لیکرت یکی از رایج‌ترین مقیاس‌های اندازه گیری در تحقیقاتی است که براساس پرسشنامه انجام می‌شود و توسط رنسیس لیکرت (۱۹۰۳-۱۹۸۱) ابداع شده است. در این مقیاس یا طیف محقق با توجه به موضوع تحقیق خود، تعدادی گویه را در اختیار شرکت کنندگان قرار می‌دهد تا براساس گویه‌ها و پاسخ‌های چندگانه، میزان گرایش خود را مشخص کنند.

تعداد گویه‌ها در مقیاس لیکرت حداقل ۱۵ تا ۳۰ گویه است. در ساختن طیف لیکرت می‌بایست مراحل زیر را رعایت کرد:

1. انتخاب موارد تشکیل دهنده مقیاس اندازه گیری و تدوین گویه‌های مناسب و نامناسب مربوط به موضوع

2. انجام یک نمونه اولیه از گویه‌ها در نمونه‌ای تصادفی از پاسخ دهندگان

3. ارزش گذاری و محاسبه نمره کل برای هر پاسخ دهنده

4. تعیین توان افتراقی گویه‌ها

5. انتخاب گویه‌های برگزیده

6. تعیین ضریب قابلیت اعتماد مقیاس

پاسخ‌ها به صورت چند گزینه‌ای است که بطور مثال در حالت ۵ نقطه‌ای گزینه‌ها شامل«کاملاً مخالف، مخالف، نظری ندارم، موافق و کاملا موافق» می‌باشد.

میثم موسی پور

روش تحقیق دلفی

مطالب مشابه :

دوشنبه سی ام اردی بهشت 92 - مطالب مهم درس روش تحقیق

خلاصه روش تحقیق نظری - استاد دکتر امانی

روش تحقیق دلفی

بازهم این کلاس های روش تحقیق من .....

روش تحقیق

تعریف تحقیق

ادامه(روشهای تحقیق)

تفاوت روش های تحقیق کمی و کیفی

خلاصه ای از روش تحقیق

نمونه کار درس روش تحقیق(طرح تحقیق)