ارتباطات ديني و جهاني شدن؛ رسانه هاي سنتي و مدرن

ارتباطات ديني و جهاني شدن؛ رسانه هاي سنتي و مدرن

نقش سنت با ظهور نوگرایی و جوامع مدرن بدون شک تغییراتی یافته و برخی وجوه آن تحت تاثیر شرایط جدیدجهانی قرار گرفته است. تعیین این دگرگونیها بسته به خصوصیات فرهنگی هر جامعه متفاوت می باشد ، اما نمیتوان گفت که لزوماً این تحولات سبب تضعیف سنت شد.

پدیده جهانی شدن را باید دارای پیشینه تاریخی طولانی در حیات بشری و تعالیم ادیان الهی بدانیم ، اما مشخصههای جهانشمولی برای گونه قدیمی آن با مشخصههای امروزین آن دارای تفاوتهای اساسی است.آشکارترین مشخصه امروزین جهانی شدن را در سرعت گیجکننده تحولات جدید، فراگیری و همه جانبه بودن مبادلات ،تنوع ابعاد موضوع و فرآیند پیچیده این پدیده میتوان قلمداد نمود

همچنین در میان انواع نگرشهای جدید به این موضوع قدیم، نگرشهای مبتنی بر تکامل صنعت و مدرنیسم در ادبیات بحث غلبه چشمگیری یافته و در میان دستاوردهای مختلف اجتماعی مدرنیته گسترش ورشد شتابان فنآوریهای ارتباطی نقش بیبدیلی در تسریع جهان داشتهاند. رشد چشمگیر فنآوریهای ارتباطی همچون ماهوارهها ،شبکههای رایانهای ، ریز کامپیوترها ، کابلهای نوری و چند رسانهایها و رسانههای متعامل اسباب تبادل سریع اطلاعات را در گستره جهانی مهیا ساخته است. فاصلههای زمانی ومکانی در نوردیده شده و جهان روز به روز کوچک و بهم فشردهتر از قبل مینمایاند.

بر این اساس، برخی تا آنجا پیش رفته اند که در تحلیل علتها و معلولهای واقعیتهای حاضر جامعه جهانی به ابعاد ارتباطی موضوع بسنده کرده اند.([3]) بدون تردید تحلیل ارتباطگرای جهانی شدن فارغ از توجه به زیست محیط فرهنگی و تاثیرات بحث برانگیز آن نمیتواند فرآیند پیچیده واقعیت مذکور را تبیین نماید. از این رو ، محور توجه این نوشتار ، بعد فرهنگ و ارتباطات جهانی شدن خواهد بود.

سنتها در جریان جهانی شدن
برخی صاحبنظران جهانی شدن را با سنت زدایی از فرهنگ ها همراه می دانند وآن را فرآیندی میشمارند که در مسیر انحلال مختصات فرهنگی جوامع بهنفع نظم جهانی فرهنگی نوین حرکت نموده است . از جمله آنتونی گیدنز پیشبینی میکند که در چنین فرآیندی تاریخ محلی و فرهنگ ملی یا محو شود یا از نو ابداع گردد([4]).

اما آنگاه که در عصر حضور و سلطه وسایل ارتباط جمعی و شکلگیری غولهای رسانهای جهانی، واقعهای بزرگ و شگرف بدون اتکا به این دستاوردهای دنیای مدرن تحقق یافت و حتّی در برابر هجوم ارتباطی و اطلاعاتی رسانههای جدید ایستادگی کرد و محصول سالها تلاش و برنامهیزی دست اندرکاران آنها را یکباره بر هم زد، ذهن بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی و ارتباطی متوجه واقعیتی فراموش شده یعنی قدرت سنت وارتباطات سنّتی گردید و ناکارآمدی الگوهای نوسازی و توسعه غربی در کشورهای در حال توسعه را به اثبات رسانید.

انقلاب اسلامی ایران، بار دیگر نقش رسانه های سنّتی را در اطلاع رسانی، بسیج افکار عمومی و تأثیرگذاری عمیق بر رفتارهای جامعه به معرض نمایش گذارد و علاوه بر آن جایگاه ویژه رسانههای سنّتی دینی را در معادلات نوین مربوط به جهان اسلام وارد نمود.

اورت راجرز در کتاب " تکنولوژی ارتباطات: رسانههای جدید در جامعه" در سال 1986 یعنی، پس از گذشت هفت سال از رخداد انقلاب اسلامی ایران، بیان میکند که رژیم شاه علیرغم در اختیار داشتن رسانههای فراگیر نوشتاری و الکترونیک نتوانست در برابر شبکه ارتباطات سنّتی ایستادگی کند. وی سپس میافزاید " درسی که کشورهای جهان سوم باید از انقلاب ایران بگیرند، این است که اهمیت بیشتری به کانالهای بین فردی به رسانههای این چنین کوچک بدهند".([5]) الوین تافلر نیز معتقد است که امام خمینی رسانه موج اول یعنی موعظههای شفاهی و چهره به چهره روحانیون را با تکنولوژی موج سوم یعنی نوارهای صوتی و دستگاههای ساده تکثیر تلفیق کرد.([6])

حضور برجسته نظامهای سنتی در جهان امروز، خیزشهای مردمی در برابر تأثیرات زندگی مدرن و جنبشهای دینی به ویژه در دنیای اسلام با اتکا بر ارتباطات سنتی از نمونههای حیات سنت در دنیای مدرن است. انقلاب اسلامی نشان داد که راه دنیای معاصر یکطرفه نیست و گذار از جامعه سنتی به مدرن را نباید مترادف سنت زدایی دانست. شرایط پیچیده جامعه جهانی امروز سوالات متعددی را حتی برای مدافعان سینه چاک نوگرایی کلاسیک پیش آورده است: آیا تحقق نوگرایی با زوال نقش سنت در زندگی اجتماعی همراه بوده است؟ رسانهها چه نقشی در دگرگونی اشکال سنتی فرهنگ ایفا کرده‎ اند؟ آیا نقش آنها فقط تضعیف کننده و مخرب بوده است؟ تعامل ارتباطات سنتی و ارتباطات جمعی نوین در فرآیند جهانی شدن چگونه تعریف می شود؟ نقش و جایگاه مذهب به عنوان یکی از سنتهای اجتماعی در مدل ارتباطات جهانی معاصر چیست؟ و این که الگوی ارتباطات سنتی ـ مدرن اسلامی با رعایت کدام اصول امکان پذیر میشود؟ و. ..

شاید گام نخست در پاسخ به چنین پرسشهایی، تصحیح و تعمیق اندیشه و تصور از سنت باشد. " سنت در کلی ترین مفهوم به معنی ترادیتوم(Traditum) یعنی هر چیزی است که از گذشته منتقل یا ارسال شده باشد. سنت می تواند شامل عناصری از یک نوع هنجار آفرین باشد، اما این لزوماً جنبه یا وجهی از همه سنتها نیست . برای روشن کردن این نکته ، تمایز بین چهار وجه مختلف سنت میتواند یاریرسان باشد: وجه هرمنوتیک، وجه هنجارآفرین، وجه مشروعیت و وجه هویت".(تامپسون ، 1380 ص 227).

بررسی این مشخصهها میتواند ما را در درک این مفهوم یاری دهد. وجه هرمنوتیک سنت به معنای مجموعهای از پنداشتهای پس زمینهای است که افراد برای درک جهان پیرامون از آن استفاده میکنند و از نسلی به نسل دیگر انتقال میدهند. مجموعه ارزشها، اشکال باور و الگوهای کنش که از گذشته رسیده است وجه هنجارآفرین سنت در زمان حال است. منظور از وجه مشروعیت سنت نیز این است که سنت در شرایط خاص میتواند منبع پشتیبانی اعمال قدرت و اقتدار باشد و سرانجام سنتها در مفهوم دقیقتر به " عنوان مجموعهای از ارزشها، باورها و الگوهای رفتاری که از گذشته به ما رسیده است" ، نمادهایی را برای شکلگیری هویت فردی و جمعی فراهم می آورند.
نقش سنت با ظهور نوگرایی و جوامع مدرن بدون شک تغییراتی یافته و برخی وجوه آن تحت تاثیر شرایط جدیدجهانی قرار گرفته است. تعیین این دگرگونیها بسته به خصوصیات فرهنگی هر جامعه متفاوت می باشد ، اما نمیتوان گفت که لزوماً این تحولات سبب تضعیف سنت شد، چرا که بسیاری سنتها همچنان نقش مهمی در زندگی افراد و حیات اجتماعی ایفا میکنند و حتی اگر تمامی راهها برای انتقال آنها به نسلهای بعد مسدود باشد، انتقال شفاهی و سینه به سینه را نمیتوان مانع شد. حقایق اجتماعی نشان داده است که عناصر مدرن و سنتی زندگی با یکدیگر مانع الجمع نیستند، بلکه مردم چنان زندگی خود را سازماندهی میکنند که عناصر سنتی با شیوههای جدید زندگی یکپارچه شود. در این سازماندهی لزوماً نه سنتها کنار گذارده میشوند و نه شیوههای جدید مطرود میکردند، بلکه در تعامل آنها برخی از سنتها و عناصر مدرن هیئتی نو مییابند و برآیند آنها سبب تحکیم زندگی فردی و اجتماعی خواهد شد. هر چند برخی شرایط اجتماعی سبب حذف عناصری از سنت یا مدرنیسم از مدار حیات جامعه شده است، اما این امر نباید سبب صدور احکام عمومی و علی و معلولی گردد.

رابطه وسایل ارتباط جمعی نوین با سنت نیز دل مشغولی دیگری است که ما را نسبت به نتایج این تعامل کنجکاو می سازد. برای دستیابی به حقایق باید این ذهنیت را کنار بگذاریم که بهرهگیری از رسانهها یکسره به ترک شیوههای سنتی و جایگزینی اسلوبهای مدرن زندگی منجر خواهد شد. کارکرد رسانهها هیچ موضع قبلی نسبت به رویارویی با سنت ندارد. ارتباطات جمعی را میتوان به منظور گسترش و تحکیم سنتها مورد استفاده قرار داد، همانگونه که میتوان در جهت چالش و تضعیف ارزشها و باورهای سنتی آنها را بکار بست، اما این حقیقتی انکار ناپذیر است که سنتها و نظام ارتباطی آنها از این پدیده مدرن تأثیرات قابل توجهی پذیرفتهاند که از جمله آنها می توان به تدام زمانی ، غیر شخصی و غیر محلی شدن و برخی دیگر اشاره داشت. سنتها توانستند با حضور در رسانه ها، به دور از مشکلات اجراو تکرار عملی، از طریق اشکال رسانه ای و ثبت محتوای نمادین در محصولات رسانهای (مطبوعات، نوارهای صوتی و تصویری) شکلی از تداوم زمانی پیدا کنند.. دخالت رسانهها قیود محکم مکانی برخی سنتها را برداشت و بسترگزینی متکثر و جدیدی را برای آنها فراهم ساخت.

برخی, پدیده رسانه ای شدن سنت را به معنای تضعیف سنت می دانند، اما برعکس به نظر میرسد ، راهی برای سنت مهیا گردید تا مشخصههای تازهای بیابد و در بافتهای جدید اجتماعی گسترش یافته و از نو ساخته شود و حتی بر خلاف آنچه برخی تصور میکنند برخی سنتها در اثر رسانهای شدن تقویت شدند. روی دیگر این سکه اتکای شدید سنتها بر اشکال رسانهای و دور شدن از اشکال تعاملی رودر روی قبلی است. این وابستگی افراطی سبب میشود تا سنتها در برابر رسانهها آسیبپذیر شوند . از این رو آسبشناسی روابط میان آنها نیز اهمیت مییابد. بررسی موضوع و آسیبشناسیهای آن بدون توجه به مجموعه عناصر فرهنگی هر جامعه ما را به همان سرنوشتی دچار خواهد ساخت که به بطلان الگوهای کلاسیک و ارتودکسی تک بعدی منجر شد. از این رو، دیدگاه فرهنگ و ارتباطات را دیدگاه برگزیده و مناسب چنین مطالعاتی میدانیم و این نوشتار نیز که به دنبال بررسی فرصتها و تهدیدهای بوجود آمده در موضوع ارتباطات جهانی برای دین و تعاملات ارتباطاتی آن است، دیدگاه مذکور را در تحلیل و بررسیهای خود اتخاذ نموده است.

ارتباطات دینی ورسانه های جدید
اصولا تعارض نوگرایی با دین را باید یک نگرش جاهلانه یا مغرضانه به موضوع بدانیم ، چراکه نه نوگرایی در ذات خود تعارضی با ارزشها و اعتقادات ناب دینی دارد و نه معارف ناب الهی تهجر و عقبماندگی را به پیروان خود توصیه میکنند . آنانکه دم از تعارض و زوال فرهنگ دینی در جامعه جهانی میزنند، احتمالاً به دنبال تحمیل الگوهای نوگرایی مورد قبول خویش، دین را مانعی سر راه میبینند و یا اینکه از دستیابی به معارف ناب دینی محروم ماندهاند و تجارب قرون وسطایی را که ربطی به اصول مورد قبول ادیان الهی ندارد ملاک کار خویش قرار دادهاند. شاید این جمله پاسخ مناسبی برای شبهه پیش آمده باشد که بهترین دلیل بر امکان یک پدیده رخداد آن است. امروزه بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ایران، نوگرایی را در دستور کار خود دادهاند، ضمن این که اسلام اساس حکومت و جامعه آنها را تشکیل میدهد و جالب اینکه برخی از آنها به عنوان الگوهای موفق نوگرایی در گزارشهای مجامع وابسته به سازمان ملل متحد از جمله یونسکو معرفی می شوند.

امروزه شیوه های سنتی اسلامی زندگی با عناصر حیات مدرن همزیستی کارآمدی دارند، هرچند که الگوی اسلامی نوگرایی با نسخه پیچیها و تعمیمهای برخی اندیشمندان غربی یا روشنفکران شرقی پیرو آنها مطابقت نداشته باشد. اگر برخی جوامع دینی در فرآیند نوگرایی توفیق نیافته اند، نباید آن را به معارف ناب دینی منسوب دانست ، بلکه مهمترین علت آنها را در بی کفایتی مدیران و آثار حضور استعمار نو باید جستجو کرد.
در این مجال لازم است به اولین تجربه های استفاده رسانه های جدید در ارتباطات دینی اشاره ای داشته باشیم . نخستین جمعیتهای دینی که از کارکردهای رادیو و تلویزیون به عنوان ابزار نوین ارتباطات دینی بهره گرفتند ، سازمانهای بنیادگرا و اونجلیستی مسیحی بودند. بدنبال کاهش حاکمیت کلیسا، دنیایی شدن فرهنگ عصر حاضر و جایگزینی مراجع حکومتی به جای مراجع دینی، این ضرورت از سوی کلیسا احساس شد که باید تبیین نوینی از دین برای مخاطبان جدید در عصر نوگرایی ارائه نمود و نگرشهای تازه ای را در خصوص رابطه دین جامعه مطرح ساخت. به این ترتیب با جدیت به مفاهیمی همچون فرهنگ، صنایع فرهنگی و آزادی مردمی روی آورد([7]) و به طرح این ضرورت پرداخت.
در دهه 1970 گروههای پروتستانی که از دهه 1960 رو به افول نهاده بودند، به تدریج اعضای خود را از دست دادند در حالی که برخی گروههای اونجلیست رو به رشد نهادند که میتوان آن را احیای اونجلیزم دانست.

جریان نو ظهور نئواونجلیسم در مسیر جریان اصلی کلیسا قرار گرفت و اغلب شاخه های مسیحیت از جمله کلیسای روم را تحت تاثیر قرار داد. نئواونجلیستها توجه رسانهها و موسسههای سکولار را به خود جلب کردند. یکی از عوامل اصلی در این احیاء سیاسی و دینی، استفاده از رسانه های الکترونیک برای ایجاد قدرت و سازماندهی بود. نقش این رسانه ها هم در بیداری و آگاهی بخشی به مشارکت کنندگان در این جریان و هم در متقاعد ساختن عامه مردم در خصوص این تحول فرهنگی و دینی عظیم، بسیار برجسته بود.([8]) . این پدیده را امروزه تله ونجلیسمTelevangelism)) می نامند.
عوامل اجتماعی و دینی نهضت نئواونجلیسم که تحت تاثیر گستردة رادیو و تلویزیون مذهبی و نهادهای چند رسانه ای قرار داشتند، کلیسای الکترونیک نام گرفتند. توسعه امکانات مالی در اواخر دهه 60، اجازة توجه از پخش برنامههای ثابت بدون هزینه دینی را به برنامه سازی توام با خرید زمان داد. با گسترش آنها از اوائل دهه 1970 عدهای به حمایت و عدهای به انتقاد از آن مبادرت نمودند. حامیان معتقد بودند که کلیسای الکترونیک زمینه های نوینی برای دین مطرح میسازد که جایگزین نقش دینی رسانههای مکتوب خواهد شد. در مقابل برخی این مساله را تهدیدی برای کلیساها میدانستند که مایة کاهش اعضاء و درآمد در آنها میشود.

روف (Wade Clark Roof) به عنوان یک جامعهشناس معتقد است که رسانهها در تجدید حیات دینی نقش مهمی داشتهاند و شکلگیری کلیسای الکترونیک یکی از عوامل چنین حرکتهایی در جهان معاصر است([9]). برای بررسی این پدیده سوالات متعددی مطرح است که باید به زمینههای فرهنگی و اجتماعی ظهور آن و به همبستگی آن با فرهنگ توجه کنیم و ناظر به معنی باشیم. همانگونه که جیمز کاری (James Carey) تاکید میکند که رسانهها سیستمهایی فرهنگی هستند که در مواقع خاص و با روشهایی ویژه به کار گرفته میشوند و به قولی از کلیفورد گیرتز (Clifford Geertz) میگوید: (من هم عقیده با ماکس وبر هستم که بشر حیوانی است معلق در تارهایی شخصی که خود او آنها را تنیده است . من فرهنگ را آن تارها می دانم و بنابراین تحلیل آن از سنخ علوم تجربی در جستجوی حقوق نیست، بلکه نوعی تفسیر در جستجوی معناست.([10]) گریتز برای این مطالعه، روش فرهنگی را در تحلیل خود بر میگزیند: (مطالعه انسان شناسانة دین یک اقدام دو سطحی است. نخست، تحلیل نظام معنایی است که در نهادها تبلور یافته و دین را مناسب مینماید و دوم ارتباط این نظامها با فرآیند اجتماعی ـ ساختاری و روانشناختی است)([11]). این دیدگاه با نگاه به شرایط جدید دنیای مدرن و تحولات فرهنگی جهانی معتقد است دین و ارتباطات باید پاسخگوی نیازهای جدید بوده و الگوها و دیدگاههای نوینی را مطرح کنند تا نهادها و ارزشهای گذشته را با شرایط جدید اجتماعی پیوند دهند و این مهم را در کلیسای الکترونیک میتوان جستجو کرد.

برخی صاحبنظران در تبیین برنامهسازی دینی و پخش آن از رسانههای الکترونیک معتقدند که این کار در درجة اول یک فعالیت دینی تلقی میشود که توسط مردمانی با نمادها، ارزشها و فرهنگ اخلاقی مشابه تهیه و تماشا میشود. دوم این که پخش برنامههای دینی وارد حیات نئواونجلیسم و بنیادگرایی شده است. سوم این که کلیسای الکترونیک نوعی رادیو و تلویزیون است و از عناصر رسمی و غیر رسمی آنها استفاده میکند. چهارم این که رادیو و تلویزیون دینی ساختار نهادی و سیاسی خود را دارد. سازمانهایی که این برنامه ها را تولید میکنند تاریخ و سیاستهای خود را دارند که ما باید آنها را دریابیم. پنجم این که رادیو و تلویزیون دینی تاثیرات فرهنگی بر جامعه جهانی داشته است([12]).
کمیته مرکزی مشاوره مذهبی CRAC (Central Religious Advisory Committee) که مشاور مسائل مربوط به سیاستهای پخش برنامههای دینی در انگلستان است، اهداف زیر را برای پخش برنامههای دینی پیشنهاد نموده است:

واتیکان در دومین شورای خود دربارة رسانه ها و نقش و مسؤولیتهای آنها در جامعه، رسانهها را هدیههای الهی (Gifts of God) قلمداد نموده که زمینهای را فراهم میآورند تا مردم را در کنار یکدیگر متحد نموده و برای رستگاری مطابق برنامة الهی به همدیگر کمک کنند. کلیسا امروزه برای گسترش معنویت و تعالیم دینی، به طور اساسی نیازمند مطالعه، ارزیابی و استفاده صحیح از تکنولوژی ارتباطات و رسانههاست([14]).
به این ترتیب، ارتباطات جمعی نوین به منظور ارائه گستردهتر و مؤثرتر پیامهای دینی به جامعه بشری دستاوردهای مهمی در پی داشته که خود را بعنوان یکی از فرصتهای بوجود آمده در موضوع ارتباطات جهانی مطرح ساخته است . امروزه در کشورهای اسلامی تجربههای بسیاری در تولید برنامه های رادیویی و تلویزیونی دینی ونیز بهرهگیری از قابلیتهای چند رسانه ایها وجود دارد و تعداد زیادی از ارتباطگران حرفهای به این مهم اشتغال دارند ،اما نوع اقبال سنتهای موجود ، همگرایی آن با رسانههای سنتی دینی ، کمبود مطالعات و فقر ادبیات علمی موضوع در این کشورها از جمله نگرانیهایی بشمار میآید که میتواند آن رابه زمینه ای برای تاثیرگذاری تهدیدهای جهانی شدن تبدیل کند. همچنین میزان برخورداری از تخصصها و مهارتهای لازم در بهرهگیری دینی از وسایل ارتباط جمعی نوین با شناخت لازم نسبت به مقتضیات آنها از جمله این دغدغهها بشمار میآیند.

نظام ارتباطات اسلامی درحوزه نظام فرهنگی اسلامی تعریف می‎شود. این نظام، نظامی بر منبای جهان‎بینی توحیدی و متکی به باورها، ارزشها و اعمال فردی و اجتماعی است که اسلام آنها را مشخص می‎کند. در این نظام ارتباطی نمی‎توان از تئوری وحدتگرای اطلاعاتی و ارتباطاتی توحیدی، نظریه مسؤولیت وراهنمایی و عمل ارتباطی امر به معروف و نهی از منکر، دیدگاه اخلاق ارتباطی تقوی و نگرش ارتباطات فراملیتی غافل ماند. درصدر اسلام و در جامعه‎ای که پیامبر اسلام (ص) بنا نهاد، الگویی نوین از نظام ارتباطات اجتماعی ارائه شد که اصول سیستم ارتباطات اسلامی را از درون آن باید جستجو کرد. مفهوم ارتباطات در اسلام بجای تأکید بر ابعاد کمی و خطی بر ابعاد فرهنگی و معانی شناختی تأکید دارد و واژه‎های دیگری همچون برادری و اتحاد و درک حقوق متقابل را به ذهن متبادر می‎سازد. تزکیه معنوی مقصود نهایی کارکردهای ارتباطات اسلامی است و بسیاری دیگر از آنچه باید در طراحی نظام ارتباطی اسلامی مد نظر قرار دارد.

آن گاه که نوبت به تبیین ارتباطات در جامعه‎ای با حکومت اسلامی می‎رسد که در آن نهادهای قدرت از جمله ارتباطات جمعی را در اختیار, دارد این الگو تفاوتهایی پیدا خواهدکرد. از آنجا که حکومت در اسلام متعلق به خداست و حکام جامعه مکلف به رعایت قانون اسلام در خدمتگزاری به مردم هستند, بر همگرایی در روابط میان خدا، فرد، جامعه و حکومت تأکید می‎شود. حفظ این همگرایی ارتباطی نه تنها یک مسؤولیت حکومتی بلکه وظیفه‎ای بر دوش آحاد مسلمانان تلقی می‎شود.
نگرش همگرایانه در ارتباطات سنتی - مدرن
پس از آن که الگوهای نظری لیبرالی ـ سرمایهداری و مارکسیستی ـ سوسیالیستی در قرن بیستم به موضوع رسانهها و نوگرایی اجتماعی پرداختند و با نگاهی جانبدارانه دیدگاههای تاریخی خود را مطرح کردند، مشخص شد که حوزه فرهنگ و ارتباطات دارای پیچیدگیهایی است که دیدگاههای نظری گذشته با تکیه بر تجربه غرب و تعمیم آن، اهمیت متغیرهای گوناگون فرهنگی و پدیدههایی جدید در عرصه جهانی را نادیده انگاشتهاند و با ارائه تصاویر و تحلیلهای با ابعاد محدود، از تبیین پیچیدگیهای تحولات اجتماعی ناتوان مانده اند. آنچه دنیا بدان نیاز داشت، الگویی پویا و برتر بود که در آن متغیرهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ساختاری مورد توجه قرار گیرد.

سرانجام با وقوع برخی رویدادهای جهانی، انتقاد علیه الگوهای سنتی توسعه افزایش یافت. بهرهگیری ناموفق از الگوهای لیبرال دموکراسی در ایران زمان مصدق و سوسیالیسم مردمی توسط جمال عبدالناصر (مصر)، موفقیت جنبش غیر متعهدها به رهبری گاندی و تیتو، بروز مشکلات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی در کشورهای صنعتی، کامیابی برنامههای توسعه درون زا در چین، نفوذ فزاینده مذهب در تحولات اجتماعی و باز خیرش اسلام به رد الگوهای گذشته تحمیل کرد و بحث را از تکیه صرف بر رشد اقتصادی به اهدافی عامتر و کیفیت زندگی تغییر داد. به این ترتیب، مفهوم توسعه گستردهتر شد و شخصیتهای بزرگی همچون آیت الله خمینی، مهاتما گاندی، ژولیس نایرره یکی از رهبران آفریقایی و گویترز (Gutierres) یکی از مدافعان جنبش الهیات رهایی بخش امریکای جنوبی مفاهیم تازهای از نوگرایی ارائه کردند که با تأکید بر راههای مختلف موجود برای نوگرایی به ارزشهای سنتی و فرهنگی و خود اتکایی در این فرآیند توجه میکند. توسعه در این چارچوب پدیدهای گستردهتر از سازههای صرفاً اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی است و چنین تعریف میشود:" توسعه، گستره کل فرآیندها و ابزارهایی است که یک نظام اجتماعی با استفاده از آن به طریقی از شرایط زیستی خود که عموماً رضایت بخش نیست، فاصله میگیرد و به سوی شرایطی که از نظر انسانی مطلوبتر به نظر میرسد به حرکت در میآید."([15]) این دیدگاه در پی بیان این مهم است که توسعه یک الگوی جهانی واحد ندارد و صرفاً رشد و تغییر جوامع نیست، بلکه یک رهایی بنیادین اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و معنوی آنهاست.

به این ترتیب در دهههای 1970 و 1980 مجموعه سومی از الگوها در واکنش علیه الگوهای پیشین مطرح شد که آن را وحدت گرا- رهایی بخش (Monistic emancipetry theory) نامیدند. این نگرش جدید که اساساً یک جنبش انقلابی، انسانگرا و معنوی است، برکیفیت در برابر کمیت تأکید میورزد. این الگوی فراگیر دارای انواع گوناگونی است که به سبب انطباق الگو با شرایط خاص فرهنگی اجتماعی جوامع مختلف پدید آمده است، اما همه آنها بر ارتقاء خودگردانی متمرکز بوده و ناشی از نظریههای مربوط به دگرگونی اجتماعی، رهایی انسانی، اخلاقی، خوداتکایی، سنتگرا و ضد بلوکبندی میباشد. در این الگو برتری نظامهای ارزشی و فرهنگی بر متغیرهای سیاسی و اقتصادی، همگرایی در فرآیند ارتباطات و ادغام نظام مدرن و سنتی با دیدگاه غیر خطی در جریان نوین جهانی محوریت مییابد.

این دیدگاه نشان میدهد که هیچ نظامی به تنهایی عمل نمیکند، بلکه با درک همین مولفهها میتواند سیاستهای خود را تعیین نموده و با افزایش کاراییهایش به هدفهای خود برسد([16]).آن گاه باید بجای نگاه خیره به ارتباطات جمعی نوین، یک چشم به ارتباطات سنتی و یک چشم به ارتباطات جمعی معطوف داشت وتوصیه نمود که هر گونه تحلیل باید در فضای فرهنگی آن جامعه صورت پذیرد. تاریخ فرهنگ و ارتباطات کشورهای در حال توسعه نشان داده است که الگوی نوگرایی آنها با مشخصه‎هایی متفاوت از کشورهای غربی تعریف می‎شود. همانگونه که در درون این دسته از کشورها، جوامع اسلامی حکایتی متفاوت دارند . این دیدگاه، نگاه تک بعدی به تاریخ و تقسیم آن بر مبنای فن‎ آوریهای نوین ارتباطی را ناکافی می‎داند، همانگونه که سر در لاک ارتباطات سنتی فرو بردن و غفلت از تحولات نوین ارتباطی را گناهی نابخشودنی می‎شمرد. تاریخ بازتابی از تلفیق نظامهای سنتی و فن‎ آوریهای نوین است، اما این شرایط فرهنگی جامعه است که غلبه یکی از رسانه‎های سنتی یا مدرن بر دیگری و گسست میان کانالهای ارتباط میان فردی و جمعی را سبب می‎شود. از این رو، شناخت نظام ارتباطات انسانی مرهون مطالعة نظامهای فرهنگی و اجتماعی است.

پس از انقلاب اسلامی در ایران تلاشهای بدیعی صورت پذیرفت تا الگوی جدیدی از حکومت و ارتباطات عمومی ارائه شود و امام خمینی (ره) با عنایت به این که تعارض با اسلام به عنوان فرهنگ مردم ایران سبب سرنگونی رژیم گذشته شد، اسلام را به عنوان محور همه قوانین و نظام اجتماعی تعیین نمود. او بر نقش ارتباطات بر اساس اصول اسلامی تأکید نمود . در قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز ابزارهای قانونی الگوی جدید پیشبینی گردید و رادیو وتلویزیون به عنوان ابزارهای تبلیغ اسلامی و انتقال ارزشهای فرهنگی دارای وظایف جدیدی شدند. در طول دهه گذشته بسیاری از رهبران انقلاب که در فرآیند ارتباطات سنتی تعلیم و تخصص یافته بودند با وسایل ارتباط جمعی همکاریهای نزدیکی را آغاز کردند و آنها را در فرآیند همگرا با کانالهای ارتباطی سنتی همانند مساجد و نماز جمعه تقویت و تحکیم نمودند و به عنوان نمونه مراسم نمازهای جمعه، به عنوان مرکزی برای ارائه موضوعات سیاسی و دینی، به طور مستمر از طریق برنامههای رادیو و تلویزیون پخش گردیده و اخبار آنها در مطبوعات انعکاس وسیعی یافته است و رهبران اجتماعی و مذهبی امید دارند با این تلفیق بتوانند بین شیوة زندگی سنتی جامعه ونفوذ دنیایی که همواره رو به کوچک شدن است، انطباق منطقی ایجاد کنند. همچنین محتوای پیام های رسانه های سنتی همانند بازار، دوره ها، تکیه و حسینیهها و مدارس مورد توجه و بحث و بررسی قرار گرفته است.([17])

به این ترتیب تصمیمگیری دربارة تأثیرات رسانههای مدرن بدون توجه به مشروعیت و تحلیل پیام های آنها از سوی رسانههای سنتی مشکل خواهد بود. از دیدگاه همگرا، نقش کانال های سنتی باید همگام با رسانه های مدرن در تحرکات دینی و سیاسی مد نظر قرار گیرد:" خلاصه اینکه محبوبیت تلویزیون در ایران، وابسته به فرهنگ و سنت ایرانی است. در حقیقت پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، عمده ترین مشکل تلویزیون بیگانگی آن با جریان اصیل فرهنگ و سنت ایرانی و تأکید خاص بر حمایت از سلطنت، دین ستیزی و وابستگی آن به برنامه های وارداتی بوده است."([18])

نگرش همگرا با حساسیت و تأکید ویژه نسبت به فرهنگ اسلامی ـ ملی و نقش رسانههای سنتی در کشورهای اسلامی و به این نتیجه می رسد که جریان گردش اطلاعات در چنین جوامعی بیشتر از طریق وسایل و نهادهای سنتی با مشروعیت بسیار نسبت به ارتباطات مدرن انجام میگیرد. این نهادها و زیرساختهای سنتی و اسلامی هستند که خود از مشروعیت برخوردار بوده و به وسایل ارتباط جمعی مشروعیت میبخشید و نه بالعکس. تحولات اجتماعی و دینی در دو دهة اخیر نشان میدهند که این کشورها باید دیدگاه خود را از الگوها و آرمانهای غربی و تقلیدی به نظریهها و اصول جامعه اسلامی معطوف نمایند و ضمن استفاده از تجربیات رسانههای سایر کشورها، الگوهای ابتکاری و مناسب خود را طراحی کنند. این الگوها باید مستقل ، کیفیتی، بومی و اسلامی باشد و در چهارچوب فرهنگ و ارتباطات در این جوامع، رسانهها و نهادهای ارتباطات سنتی میتواند بستر مناسبی برای کارکردهای رسانههای نوین ارتباطی باشند.

یونسکو نیزبا مطالعه و بررسی شرایط ارتباط در کشورهای مختلف، موضوع ارتباطات سنّتی را مورد توجه قرار داده و بویژه در گزارش کمیسیون مک براید تأکید شده است که ارتباطات سنّتی و میان فردی نه تنها به علت ارزشهای ارتباطی ویژه آنها بلکه به سبب تصحیح گرایشهای ناصوابی همچون محدود ساختن فعالیتهای ارتباطی به حرفههای خاص، اهمیت افراطی به اطلاعات به ضرر مباحثات باید مورد حمایت قرار گیرند. همچنین در این گزارش آمده است: "توسعه وسایل ارتباط جمعی و تکنولوژیهای پیشرفته ارتباطی نباید از اهمیتی که رسانههای سنّتی و ارتباطات میان فردی در همه جوامع دارا هستند بکاهد. به طور قطع در موقعیتهای متعدد بین وسایل ارتباطی نوین و وسایل ارتباطی سنّتی، همبستگیهایی وجود دارد. آمیختهسازی این دو گونه وسایل ارتباطی که عناصر آن مکمل یکدیگرند، می تواند منجر به تجربههای جالبی گردد. به این ترتیب وسایل ارتباط الکترونیک با توجه به مخاطبان مورد پوشش، به جای آن که جانشین وسایل ارتباط سنّتی شوند باید مکمل آنها گردند."([19])

بحران مشروعیت در ارتباطات مدرن
حکایت تاریخی حکومتها در تاریخ تمدن اسلامی ‎آغاز داستان بحران مشروعیت در ارتباطات سنتی و نوین جوامع اسلامی است. زمانی که مفهوم حکومت در اسلام بتدریج از معانی اصیل آن فاصله گرفت، قدرت میان حکام و رهبران دینی تقسیم شد. هر یک از این دو، کانالهای ارتباطی خود را تاسیس یا تقویت نمودند وجریانهای ارتباطی مجزایی را پدید آوردند. به این ترتیب در درون سیستم ارتباطات جامعه اسلامی که منحصر به ارتباطات سنتی بود واگرایی بجای همگرایی آشیانه کرد و آرمانهای والا و همگرایانه اسلام مهجور ماند.

ظهور نظامهای مدرن دولت – ملت در خاورمیانه قرن بیستم ، جریان واگرایی ارتباطی را تشدید نمود. ظهور فنآوریهای مدرن ارتباطی که خاستگاهی استعماری در بسیاری از کشورهای اسلامی داشت، نه تنها نتوانست مشروعیت لازم را بیابد, بلکه گاه با مقابله مردم به رهبری علمای دین بواسطه بنیان استعماری آن روبرو می‎شد. امروزه در بسیاری کشورهای اسلامی بواسطه علاقمندی مردم به اسلام، ارتباطات سنتی دینی مشروعیت خود را حفظ نموده و رسانه‎های جمعی با بحران مشروعیت بی مانندی دست به گریبانند.

ایران در طول تاریخ پیش از اسلام و پس از اسلام همواره دست به گریبان بحران مشروعیت ارتباطی بوده است. هر چند حکومتها با اتکاء به مجموعه‎ای ازشاخصهای ملی‎گرایانه همچون زبان، نژاد و امپراطوری کهن ایرانی سعی در توجیه مشروعیت خود داشتند و گاه به کسوت مذهبی درآمده و از این طریق مقصود خود را دنبال می‎ کردند, اما علماء به عنوان متولیان دین و رهبران فکری جامعه مسلمانان نسبت به سیاستها و رفتارهای مغایر دینی حکومت و ظاهر‎سازیهای حکام حساسیت و واکنش منفی نشان می‎دادند. رهبران دینی همواره تأثیر خود را بر ارتباطات اجتماعی از خلال رسانه‎های سنتی دینی مانند مساجد، مدارس اسلامی، مجالس و مراسم مذهبی و رسانه‎های دیگری مانند بازار و دوره‎ها حفظ کردند.

به این ترتیب ، ارتباطات سنّتی و رسانههای مورد استفاده آن در ایران همواره از مشروعیتی بی بدیل برخوردار بوده که تأثیرات ارتباطی آن را منحصر به فرد می‎ساخته است. مراکز ارتباطات سنّتی در تاریخ ایران و بویژه پس از گسترش اسلام در داخل مرزهای کشور و شکلگیری رسانههای سنّتی اسلامی نقش ویژهای در شکلدهی افکار عمومی و بسیج آن داشته و علی رغم حضور رسانههای نوین ارتباطی و مبارزه هدفمند استعمار در دوره قاجار و پهلوی علیه سنتهای دینی هیچگاه مشروعیت مردمی خود را از دست ندادند, تا این که در پیروزی انقلاب اسلامی ایران جایگاه اجتماعی خود را به رخ همگان کشیدند.

ظهور وسایل ارتباطی جدید مانند مطبوعات, ارتباطات راه دور و رسانههای الکترونیک حکایت از جریان نوگرایی ارتباطی در ایران داشت. از آنجا که جریان نوگرایی دارایخاستگاه مردمی نبود و متصدیان آن حکومتهای قاجار و پهلوی بودند، ارتباطات جمعی از همان آغاز با بحران مشروعیت مواجه شد. سلطه دولت غیرمشروع دینی بر وسایل ارتباط جمعی این بحران را روزافزون ساخت و هر چند ویژگیها و کارکردهای ممتاز ارتباطی این پدیده نوظهور حوزه سلطه و تأثیر دولتها را افزایش می‎ داد، اما دیدیم که تحولات بزرگ تاریخی ایران مانند نهضت تنباکو، قیام مشروطه، جریان ملی شدن صنعت نفت، قیام پانزده خرداد و مهمتر از همه انقلاب اسلامی ایران مرهون ارتباطات سنتی است.

از آنچه به اختصار در باب مختصات ارتباطات سنتی و مدرن در تاریخ ایران بیان شد می‎توان نتیجه گرفت که کنترل قدرت سیاسی و تأثیرگذاری فرهنگی بیشتر نیازمند کنترل کانالهای ارتباطات سنتی بوده است تا وسایل ارتباط جمعی نوین. رسوخ اعتقادات اسلامی در میان مردم ایران سبب گردیده است که ارتباطات سنتی اسلامی با انتساب به اسلام و مشروعیت علمای اسلامی، تعیین کننده مشروعیت رسانه‎ های نوین نیز باشند. از آنجا که نظامهای حکومتی درگذشته ایران هیچگاه مشروعیت دینی و سیاسی درمیان مردم نداشته‎اند سیستم ارتباطات ایران از ویژگی‎ همگرایی ارتباطی به دور مانده است.

با تشکیل جمهوری اسلامی و اسلامی شدن رسانههای نوین دینی ارتباطی، معادلات رسانههای سنّتی و نوین بویژه در حوزه کارکردهای دینی دستخوش تحولاتی شد و تجربههای جدیدی همراه با رسوب و رسوخ تصویرهای گذشته تاریخی از ارتباط و تلفیق میان این دو آغاز شد. وسایل ارتباط جمعی که هیچگاه نتوانسته بودند خود را در میان جامعه مسلمان ایران مشروع احساس کنند امکان حضور مقبول مردمی در کنار رسانههای سنّتی را پیدا نمودند. این فرصت نیز برای وسائط سنّتی ارتباطات پدید آمد تا از فن آوری ، فراگیر، سرعت، دسترسی و سایر ویژگیهای مدرن رسانههای جمعی برای مقاصد خود بهرهمند شوند. ونقش تعیین‎کننده آنها را در تحولات اجتماعی تقویت نمودند.

پژوهش میدانی انجام شده توسط نگارنده درخصوص دیدگاههای مردم ایران نسبت به رسانه‎های سنتی و نوین دینی میتواند گوشههایی از شرایط ارتباطات دینی در عصر جهانی شدن را نشان دهد . براساس نتایج این تحقیق رسانه‎های سنتی دینی اصلی‎ترین منبع دینی اکثریت مردم(60 درصد) در کارکردهای چهارگانه ارتباطی (آموزشی ، اطلاع رسانی ، ارشادی و سرگرمی ) است و وسایل ارتباط جمعی برای 40 درصد مردم نقش اولین گزیده رسانه دینی را دارا است. همچنین برنامه‎های دینی تلویزیون در رتبه سوم پس از خانواده و مجالس و مراسم مذهبی قرار دارد. مردم در هر یک از کارکردهای آموزشی، ارشادی، اطلاع‎رسانی و سرگرمی هم از رسانه‎های سنتی دینی و هم از وسایل ارتباط جمعی نوین استفاده می‎کنند، اما نخستین رسانه‎ مورد نظر اکثر آنها سنتی است. بررسی سایر نتایج آن تحقیق از یکسو نشان می‎دهد که ارتباطات سنتی دینی هنوز در ایران غلبه دارد و برای مطالعه نظام ارتباطات دینی ایران بهیچ وجه نباید ازتأثیرات و کارکردهای معاصر آنها غافل ماند. از سوی دیگر وسایل ارتباط جمعی مدرن نیز دارای حضور و تأثیری انکارناپذیر در حوزه دینی می‎باشند و همچنین آثار تعامل آنها در مخاطبان و پیام‎سازی مشهود است.([20])
همگرایی سنتی – مدرن در ارتباطات دینی جهان اسلام
یکی از مباحث رایج در ادبیات جهانی شدن بررسی تهدیدها و فرصتها در این جریان جهانی است . سیاستگذاری حوزه ارتباطات دینی نیز باید با توجه به این تهدیدها و فرصتها صورت پذیرد.یکسان سازی فرهنگی ، اشاعه فرهنگ غربی ، نسبی گرایی و عرفی شدن دین،تضعیف هویتهای ملی و فرهنگی ،فردگرایی و منفعت طلبی ، گسترش نابهنجاریها و تضعیف نقش سنتهای فرهنگی و دینی و کالایی شدن فرهنگ از جمله این تهدیدها شمرده می شوند که در حوزه ارتباطات دینی ، تضعیف رسانه های سنتی و کارکردهای ارتباطی- دینی آنها وتقابل با رسانه های مدرن در یک جریان واگرا اصلی ترین تهدیدها محسوب میشود.
از سوی دیگر ، فرصتهای بوجودآمده سیاستگذاران ارتباطی را به بهرهگیری مناسب از شرایط جدید تشویق می نماید . امکان دسترسی فرهنگهای محلی و دینی به سطوح جهانی ، امکان تبادلات میان ادیان و فرهنگها ، احقاق نسبی حقوق فرهنگی و جستجوی هویت را از جمله این فرصتها دانسته اند . علاوه بر این که اسلام خود را بعنوان یک دین و فرهنگ زندگی جهانشمول برای همه انسانها در هر زمان و مکان معرفی نموده است و پیامبر اسلام (ص) را حامل رسالت جهانی می داند که نباید در محدوده مرزهای موهوم آن را محصور کرد: "وما ارسلناک الا کافه للناس بشیرا و نذیرا ولکن اکثر الناس لا یعلمون"(سبأ / 28).

یکی از ابعاد استراتژیک موضوع ارتباطات دینی که مقابله با تهدیدات و بهرهگیری از فرصتهای پدید آمده در جریان جهانی شدن در اثر آن محقق خواهد شد حرکت از مسیر واگرایی ارتباطات سنتی – مدرن دینی بسوی همگرایی کارآمد میان آنها است . تصورات قالبی موجود که با فرض جدایی عالم ارتباطات سنتی و ارتباطات جمعی به بررسی موضوع سنت و ارتباطات جهانی می‎پردازند، باید یکسره کنار گذارده شوند. امروزه واقعیتهای اجتماعی ما را به نوعی گونه‎شناسی جدید ارتباطی هدایت می‎کنند که در آن هم فرد حضور دارد و هم رسانه. در ارتباطات سنتی افرادی مشارکت دارند که خود همواره در معرض پیامهای رسانه‎های جمعی قرار گرفته و ارتباطات سنتی را نیز خواسته یا ناخواسته تحت تاثیر آنها قرار می‎دهند، همانگونه که در ارتباطات جمعی، افراد متاثر از پیامهای رسانه‎ های سنتی به ارتباط آفرینی و پیام سازی اشتغال دارند.

از بعد فن‎ آوری نیز، امروزه رسانه‎های سنتی، بسیاری از وسایل ارتباطی را بکار می‎ گیرند و از کارکردها و مزایای ارتباطی آنها برای تقویت و تکمیل مزیتهای خود سود می‎جویند و کمتر موردی می‎توان یافت که نوعی از رسانه‎ها در فرآیند آن بکار گرفته نشده باشد. همچنانکه تکنیکهای ارتباطات سنتی که در یک جمله ارتباطات میان افراد شاکله آن را تشکیل می‎دهد همانند گفتگوهای حضوری و تلفنی ، مسابقات و از این دست, حضوری چشمگیر در وسایل ارتباط جمعی یافته است. علاوه بر این که برخی محصولات رسانه‎ های سنتی در برنامه‎های وسایل ارتباط جمعی جایی برای خود باز نموده‎ اند.

چنین شرایطی مقتضی آن است که نگاه خود را از فرآیندهای خطی، دو پله‎ای و چند پلهای ارتباطی به دیدگاه سیستمی در ارتباطات ارتقاء بخشیم. این سیستم شامل همه راههایی است که بشر اطلاعات خود را بدست آورده و پردازش می‎ کند؛ افکار، احساسات و تجربیات خود را نمادین می‎سازد؛ پیامها را کدگذاری نموده، ارسال می‎کند، بازیافت می‎نماید و به نگاهداری پیامها می‎پردازد؛ و راههایی که این کارکردها به زیست محیط اجتماعی - فرهنگی مربوط می‎شود. در مدل سیستمی به ارتباطات جمعی بعنوان یک نیروی خارجی که بر مخاطبان منفعل تأثیر می‎گذارد، نگاه نمی‎شود، بلکه یک جزئی از سیستم و یک عامل درونی محسوب می‎شود. همچنین نمی‎توان ارتباطات میان فردی را فارغ از ارتباط رسانه‎ای دانست که بر افراد احاطه داشته و آنها را با محیط اجتماعی درگیر ساخته است. دیدگاه سیستمی به ارتباطات انسانی این فرض را با خود به همراه دارد که تمامی پیامهای ورودی – اعم از کلامی ، غیر کلامی ، مستقیم یا باواسطه و هدفمند یا تصادفی – بر حالات درونی فرد تأثیر می‎گذارد و به او یاری می‎دهد که پیامهای خروجی از فرد به خود (رفتارهای درون فردی) و به دیگری (رفتارهای برون فردی) سامان بخشد. این دیدگاه توجه خود را بر چگونگی کارکرد هر یک از عناصر ارتباطی در ساخت سیستم ارتباطی کلی متمرکز می‎سازد.

ویژگی مهم این سیستم, متعامل بودن آن است. به این معنا که در آن ارتباطات سنتی (میان فردی) و ارتباطات جمعی بعنوان دو بعد مهم ارتباطات انسانی با یکدیگر ارتباط متعامل دارند. در این نوع نگاه سیستمی، ارتباطات انسانی یک فرآیند مستمر تلقی می‎شود که با سایر عناصر حیات بشری در حال تبادل و تعامل است تا نیازهای انسان را پاسخ گوید و انسان این مهم را از طریق ارتباط با دیگران و محیط محقق می‎سازد. مخاطبان ارتباطات عناصر فعال سیستم بشمار می‎آیند که همه کانالهای ارتباطی اعم از رسانه‎ای و میان فردی را بکار می‎گیرندتا نیازهای فردی واجتماعی خود را مرتفع سازند. در مقابل، مخاطبان با پیامها و رفتارهای خود به منزلة بخشی از ورودی‎های سیستم ، بر نگرشها و رفتارهای پیامآفرینان وسایل ارتباط جمعی تأثیر می‎گذارند. به این ترتیب، ارتباطات جمعی و ارتباطات میان فردی که دارای ساختار‎هایی متفاوت هستند در تعامل با یکدیگر پیامها را شکل می‎ دهند و هم بر پیامآفرینان و هم دریافتکنندگان آن تأثیر می‎ گذارند.

یکی دیگر از ویژگیهای مورد نظر در این سیستم پویایی آن است. این دیدگاه در برابر نوآوریهای پدید آمده در ارتباطات انسانی نه مقاومتی نشان می‎دهد و نه آنها را طرد می‎کند بلکه خود را با تحولات مستمر در فن‎آوریهای ارتباطات که سبب روی‎آوری از کانالهای چاپی به کانالهای الکترونیک ارتباطات شد و امروزه نیز فن‎آوریهای فوق پیشرفته‎ای را در دستور کار خود دارد تطبیق می‎دهد و تغییرات لازم را برای پاسخگویی مناسب به شرایط نوین بوجود می‎آورد.

روابط میان ارتباطات جمعی و ارتباطات سنتی در درون یک سیستم متعامل پویا، به دو صورت ممکن است تحقق پیدا کند:
واگرا و همگرا که همگرایی خود به دو گونه مشابه و مکمل تقسیم می‎شود. رابطه واگرا زمانی صورت می‎پذیرد که کانالهای مختلف سنتی و مدرن پیامهایی را تولید کنند که در تضاد و تخالف با یکدیگر باشد. این نوع رابطه, که با اعتبار منبع پیوندی نزدیک دارد ممکن است نتایج مختلفی از جمله سردرگمی مخاطبان، خنثی سازی کارکردها و تأثیرات یکدیگر و مهجور ماندن برخی کارکردهای ارتباطی, کانالهای خاص و از این دست را در پی داشته باشد و مخاطبان درچنین شرایطی مجبورند یا خود را به کانالهای خاص محدود کنند یا اینکه برای کسب اطلاعات بیشتر به کانالهای متعدد مراجعه نمایند.
رابطه همگرا، رابطه‎ای است که در آن کانالهای گوناگون ارتباطی با یکدیگر مشابهت و همپوشانی داشته یا یکدیگر را تکمیل نمایند و برآیند ارتباطی آنها وحدتگرا و همسو باشد. روابط مکمل میان کانالهای ارتباطی, زمانی پدید می‎ آید که اطلاعات از کانالی ارائه شود و دیگری آن را ارسال نکند یا این که وقتی گیرنده‎ای دسترسی به یک کانال ندارد، آن اطلاعات را از طریق دیگری بدست آورد. این نوع رابطه , از جمله روابط همگرایانه بشمار میآید که می‎تواند امکان دستیابی مخاطبان به علایق متنوع خود از طریق کانالهای در دسترس را فراهم سازد.

شرایط فرهنگ و ارتباطات در جهان امروز اقتضا می‎کند که انواع ارتباطات سنتی وجمعی در مسیری همگرایانه و نه واگرایانه هم در محتوا و هم در کارکردهای خود حرکت کنند و تعامل آنها به گونه‎ای باشد که خروجی فرآیند ارتباطی علاقمندیهای بیشمار محیط اجتماعی پیرامون را در اثر بهینه‎سازی این اقدامات پاسخ گوید. این همگرایی مؤثر با تحقق نوعی رابطه مکمل میان کانالهای سنتی و کانالهای مدرن ارتباطی بیشتر صورت می‎ پذیرد. مکمل بودن, به این معنا نیست که اگر یک رسانه سنتی دینی پیامی را ارسال نمود، سایر رسانه‎ها از بیان آن خودداری کنند، بلکه ممکن است بواسطه عدم دسترسی مخاطبان به یک رسانه, این پیام از رسانه‎های متعدد دیگری نیز ارسال گردد تا مخاطبان به آن پیامها دستیابی پیدا کنند. اگر چه در مواردی لازم است بعنوان یک سیاست مقطعی، ایجاد رابطه مشابه بمنظور تاکید ویژه بر محتوا یا کارکردی خاص در دستور کار قرار گیرد.

امروزه در شرایط همگرایی نظام ارتباطات دینی کشورهای اسلامی مشاهده می‎شود که رسانه‎ ای مانند تلویزیون بر بخشی از کارکردهای دینی مانند کارکرد ارشادی تاکید می‎ورزد که رسانه‎ های سنتی دینی از عهده آن کارکردها برآمده و با توجه به حوزه گسترده قابل دسترسی ارتباطات سنتی، نیازی به بازتولید آنها در سطح وسیع وجود ندارد. به این ترتیب، برخی کارکردهای دینی تلویزیونی مانند سرگرمی و اطلاع رسانی در اثر اهتمام به این مشابهت کارکردی مغفول مانده است، حال آن که هیچیک از رسانه‎های دیگر توان انجام آن وظایف را همانند تلویزیون ندارند. چنانچه پژوهشی برای تحلیل محتوای رسانه‎های سنتی دینی انجام می‎پذیرفت و آن را با نتایج تحلیل محتوای برنامه‎های دینی تلویزیون مقایسه می‎نمودیم، احتمالاً وجود رابطه مشابهت میان رسانه‎های سنتی و نوین اسلامی بیش از رابطه مکمل تایید می‎گردید و تعمیم این امر به معنای یک نقیصه در نظام ارتباطات دینی خواهد بود.

برپایه آنچه بیان شد می توان به دو راهبرد کلی در همگرایی رسانه های سنتی و مدرن بمنظور تحقق جهانشمولی اسلام در جهان معاصر اشاره داشت :

نتیجهگیری و پیشنهاد
در پایان، با توجه به موضوع جهانشمولی اسلام و جهانی سازی در کنفرانس وحدت اسلامی و نیز مباحثی که بیان شد، نتایج وپیشنهادهای زیر ارایه میگردد :

* هر یک از کشورهای اسلامی باید به ایجاد و تقویت سیستم متعامل ، پویا و همگرای سنتی- مدرن در حوزه ارتباطات دینی ملی خود همت گمارد و از آفات واگراییهای موجود خود را رهایی بخشد .

* حضور موثر اسلام در واقعیتهای جهانی سازی ،علی رغم موانع سیاسی و بینالمللی موجود، در گرو توجه کشورهای اسلامی به مزیت نسبی خود در اتحاد ارتباطی با یکدیگراست .

بهره مندی از سیستم فراگیر متعامل ، پویا و ه

ارتباطات ديني و جهاني شدن؛ رسانه هاي سنتي و مدرن

مطالب مشابه :

خلاصه کتاب : درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران

جامعه سنتی جامعه مدرن

ارتباطات ديني و جهاني شدن؛ رسانه هاي سنتي و مدرن

نظام ارتباطات ایرانی

رسانه ها و فرهنگ و ارتباطات دینی