گونه شناسی منظر شهری در سکونتگاه های غیررسمی ایران

گونه شناسی منظر شهری در سکونتگاه های غیررسمی ایران

(اهم مطالب مقاله ارایه شده در همایش ملی منظر شهری. تهران. ۱۳۸۹)

محمد میره

استادیار دانشگاه پیام نور؛ دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری

چکیده

امروزه منظر شهری هم به عنوان یک رشته آکادمیک و هم به عنوان بخشی از یک پدیده مهم و اثرگذار در عرصه زندگی شهری محسوب میشود. با این وجود، اهمیت و جایگاه این پدیده در نظام برنامه ریزی و مدیریت شهری ایران در دهه های گذشته مغفول مانده است. به طوری که امروزه نابسامانی و اغتشاش در منظر شهرهای ایران واقعیتی پذیرفته شده است.

علاوه بر نابسامانی و اغتشاشات موجود در منظر شهرهای ایران، این نابسامانی در سکونتگاههای غیررسمی شهرهای ایران بارزتر است به گونه ای که یکی از شاخص های شناخت اسکان غیررسمی، منظر شهری است.

باتوجه به مطالب مطرح شده، این مقاله در تلاش است که به بررسی و گونه شناسی منظر شهری سکونتگاههای غیررسمی ایران بپردازد. در این راستا، به منظور جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه ای استفاده شده است. ضمن اینکه روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، ترکیبی از مطالعات تطبیقی و روش توصیفی- تحلیلی است.

نتایج مطالعات نشان ميدهد که هر روز بر حجم و وسعت اسکان غیررسمی در ایران افزوده می شود و یکی از مهم ترین چالشهای شهرنشینی پایدار در ایران، مسأله سکونتگاههای غیررسمی است. در واقع طی دهه‌های گذشته، با ایجاد نابرابری فضایی در سطح ایران، شاهد شکل گیری و گسترش شهرنشینی شتابان و تقاضای مضاعف برای اسکان جمعیت در حوزه های شهری ایران بوده ایم. با افزایش تقاضا برای مسکن، در سطح شهرهای ایران، تنها واکنش دولتمردان و مردم به این بحران، تأمین سرپناه و نگرش یک بعدی(اقتصادی) به آن بوده است، این شرایط علاوه بر اینکه موجب مغفول ماندن منظرشهری در نظام برنامه ریزی شهری ایران شده است بلکه - عدم توفیق برنامه ها در این زمینه نیز- باعث شکل گیری سکونتگاههای غیررسمی در سطح شهرها شده است. همچنین منظر شهری سکونتگاههای غیررسمی در شهرهای ایران در سه گونه روستاهای درون شهری، حلبی آبادها و سکونتگاههای خودرو قابل تبیین است که در این مقاله با توجه به اهداف سه گانه منظر شهری (زیبایی شناختی- هویتی- عملکردی) این گونه ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند.

واژگان کلیدی: منظر شهری، اسکان غیررسمی، شهرهای ایران، گونه شناسی

الف) منظر و مسکن غیررسمی

منظر شهری، سكونتگاههاي غيررسمي موجود و يا شكل گرفته در ايران بر اساس نوع مسكن شامل موارد زير مي‌باشد:

1- آلونك: به مكاني گفته مي‌شود كه معمولا از يك يا دو اتاق با مصالح كم دوام (چوب، نايلون، برزنت، گل و خاك، حلب و پلاستيك و غيره) بنا شده‌اند و وضعي ناهنجار و غير استاندارد (هم از نظر ساخت و هم از نظر اندازه و غيره) دارند و غالباً بدون مجوز و در نقاطي نامناسب و پرت ساخته مي‌شود. كه يك خانواده كوچك يا بزرگ در آن سكونت دارند. (اعتماد، 1382 : 7).

2- اتاق: از خشت و گل و آجر به صورت بلوك‌هاي ساختماني و شكل و فرم يكسان ساخته مي‌شود. (دلير، 1370 : 131).

3- اتاق حلبي: مسكني كه عمدتاً از پيتهاي حلبي ساخته شده‌اند (پيران ‹ب›، 1366 : 33).

4- باشلي: نوعي مسكن كپري با ديواره سنگي و طاق حصيري است (همان).

5- چادر: شامل چادر كامل يا چادرهايي كه با پارچه، نايلون، مواد مشابه سر هم بندي شده‌ باشند (همان).

6- زاغه: به گودال يا حفره‌اي كه در كوره يا در زمين براي نگهداري حيوانات يا اقامت انسان تعبيه شده است اطلاق مي‌گردد. امّا به طور مسلم به خانه‌هاي مخروبه‌ي محله‌هاي حاشيه نشين نيز گفته مي‌شود. به طوري كه آن ها را زاغه نشين‌ نيز مي‌گويند. اين گونه واحدهاي مسكوني گاه در اصل واحدهاي مسكوني با كيفيت بالا بوده اند كه در اثر مرور زمان و بي توجهي به تعمير، باعث تخريب و از بين رفتن آنها شده است يا با ايجاد ديوارها و جدا كننده‌ها به واحدهاي كوچك و غير استاندارد بدل شده‌اند. اين بناها معمولا فاقد نور، سرويسهاي بهداشتي و امكانات لازم يك واحد مسكوني قابل قبول هستند (اعتماد، 1382 : 7).

7- زير زمين: پايين‌تر از سطح زمين با مصالح ساختماني ساخته مي‌شود(دلير، 1370 : 131).

8- قمير: محل پختن خشت در كوره پز خانه‌ها مي‌باشد (همان).

9- كپر: معمولا در نواحي گرمسير يا حصير و چوب و خاك و خاشاك ساخته مي‌شود و مانند آلونك يك خانوار كوچك يا بزرگ را در نقاطي نامناسب و پرت در خود جاي مي‌دهد. (اعتماد، 1382 : 7).

10-گرگين: داراي ديوار معمولي با مصالح ساختماني و سقف حصيري است. (دلير، 1370 : 131).

11-مقبره: اتاقهايي كه در صحن امام زاده ساخته مي‌شوند كه هم محل دفن مردگان است و هم محل سكونت زندگان (پيران ‹ب› ، 1366 : 33).

ب‌) منظر شهری، استقرار و نحوه قرارگيري مساكن غير رسمي

سكونتگاههاي غيررسمي بر اساس چگونگي استقرار نسبت به شهر اصلي به 3 تيپ تقسيم مي‌شوند:

1- مساكن قديمي و متروك داخل شهرها: اين مساكن كه قبلا در شهرها جايگاه ثروتمندان شهري بوده‌اند ولي امروزه با گذشت زمان و عدم تعمير و نگهداري آنها و عدم مطابقت با روند مدرنيزاسيون و مشكلات رفت و آمدي، دچار ركود قيمت شده‌اند و بر اثر مراحل هجوم و توالي به جايگاه زندگي فقيران و كارگران شهري تبديل شده‌اند و امكانات زندگي مطلوب را نداند.

2- مساكن غير متعارف درون شهري: اين مساكن كه عمر كوتاهتري نسبت به تيپ قبلي دارند ولي به دليل اينكه در نحوه‌ي ساخت، مالكيت و … غير قانوني مي‌باشند يا اينكه در مكانهاي مخاطره آميز درون شهري نظير نزديكي با مسيلها، خطوط راه آ‌هن و … ساخته شده‌اند غيررسمي تلقي مي‌گردند.

3- مساكن غير متعارف بيرون شهري: اين مناطق كه كلا خارج از محدوده قانوني و رسمي شهر هستند به صورت خودرو و بدون برنامه‌ريزي از پيش تعيين شده ايجاده شده‌اند و لذا دستگاههاي دولتي نيز به آنها خدمات ارایه نمي‌دهند و اين مناطق در نوعي از محروميت به سر مي‌برند (اعتماد، 1382 : 6-4).

ج‌) منظر و اشکال مختلف تصرف و مالكيت زمين در سكونتگاههاي غير رسمي

1- تهاجم سازمان يافته وسيع: «اين نوع تصرف بيشتر مختص آمريكاي لاتين است كه انجمن‌هاي سازمان يافته احزاب و گروههاي متشكل رشدي بيش از ساير كشورهاي جهان سوم داشته‌اند در پاره‌اي از موارد ، تصرف زمين در جنوب شرقي آسيا نيز داراي چنين حالتي بوده است».(پيران ‹ث› ، 1373 : 101).

در كل در اين نوع تصرف، مهاجمين با برنامه از پيش تعيين شده اغلب زمين‌هاي عمومي (دولتي، وقفي و غيره) را كه در صورت اسكان و تصرف امكان درگيري و رانده شدن از آنجا كمتر است. اشغال مي‌كنند و با هر وسيله‌اي كه بتوانند مسكني براي خود دست و پا مي كنند. «در ايران تجربه‌ي تهاجم سازمان يافته بسيار محدود و در واقع موجود نيست» (پيران ‹ح› ، 1382 : 7).

2- تقسيم خصوصي تكه‌هاي زمين با اجازه‌ي مالك:بسياري از اجتماعات اسكان غيررسمي در ايران از اين نوع هستند. در اين مورد، مالك زمين خود را به قطعات كوچكي تقسيم مي‌كند و به گروههاي مختلفي مي‌فروشند ، گرچه در اين مورد صاحبان زمين مخالفتي ندارند ليكن از آنجا كه تفكيك زمين‌ها غير قانوني است و سندي رسمي وجود ندارد وقواعد رسمي ساخت و ساز نيز در ايجاد خانه‌ها رعايت نمي‌شود، دولت چنين اجتماعاتي را غير قانوني مي‌داند و خدمات ارايه نمي‌دهد.

اين زمينها معمولا مسكوني تلقي نمي‌شود. و در خارج از محدوده‌ها طرحهاي جامع شهري است (پيران ‹ث› ، 1373 : 101) اين نوع تصرف و تملك زمين را مي‌توان مهمترين نوع مالكيت در سكونتگاههاي غيررسمي ايران دانست (پيران‹ح›1382: 6)

3-تصرف خزنده‌ي زمين: «در اين شكل كه بيشتر در خاور ميانه متداول است. تعدادي خانوار مهاجر به صورت موقت در زمين دولتي، زمينهاي منابع طبيعي، حاشيه رودخانه‌ها و مسيل‌ها معمولا در تابستان ساكن مي‌شوند و در مواردي چادر مي‌زنند ، وقتي وجود آنان عادي شد، با آرامي و به تدريج همولايتي‌ها از پي آنان مي‌آيند. چادرها با تأني به مسكن پايدارتري تبديل مي‌شود و آرام آرام اجتماعي آلونكي پديد مي‌آيد.دادن رشوه و خريدن اغماض مأمورين، كليد اين راه است» (پيران ‹ث›، 1373 : 101). نمونه‌ي پل مديريت در تهران از اين موارد است. (پيران ‹ح›، 1382 : 7).

د‌) الگوهاي معماري و ساخت مسكن غير رسمي

1- حلب شهرها يا حلبي آبادها:حلب شهرها الگوي جهاني و رايج اسكان غيررسمي است ولي در ايران اين الگو كمتر از الگوهاي ديگر مي‌باشد. اين سكونتگاهها همانگونه كه از نام آنها پيداست از قوطي‌هاي 17 كيلويي روغن نباتي ساخته مي‌شوند. ديوارها در پايين قطور ترند و با افزايش ارتفاع از قطر آنها كاسته مي‌شود. بين قوطي‌ها ملاطي كه معمولا از سيمان و خاك و كاه و گچ است ريخته مي‌شود سقف‌ها نيز از ورقه هاي ايرانيت تشكيل مي‌شوند كه بر روي آنها حجم عظيمي از سنگ و آسفالت‌هاي كنده شده از مكانهاي ديگر ريخته مي‌شود گاه بر روي ايرانيت زيرين سقف نيز. تكه پلاستيكي بزرگ و نسبتا ضخيم پهن مي‌شود تا مانع از نشت آب باران و برف به درون اطاق گردد.

معمولا در يكي از ديوارها در نزديكي سقف يكي از قوطي‌هاي تكميل كننده‌ي ديوار بر جاي خود گذاشته نمي‌شود تا امكان حركت هوا و تهويه‌ي درون اطاق فراهم گردد. در مناطقي از كشورمان كه هواي گرم و شرجي دارد، كپرها جانشين خانه‌هايي ساخته شده از حلبي مي‌گردند (پيران ‹ح› ، 1382 : 8).

نمونه‌هايي از حلبي آبادهاي ايران عبارتند از: 1- حلب شهر تهران پارس 2- اجتماع آلونكي پل مديريت تهران 3- شلنگ آباد اهواز (پيران ‹چ›، 1374 : 121).

2- روستاي درون شهري:شكل دوم، روستاي درون شهري مي‌باشد كه بسيار معمول است و الگوي غالب معماري سكونتگاههاي غيررسمي است. دقيقاً كپي كردن معماري روستاهاي متراكم مناطق غرب كشور (آذربايجان، زنجان، مركزي، همدان، كرمانشاه و …) در درون شهرها و در محوطه‌اي است كه محل شكل گيري اجتماع اسكان غيررسمي به شمار مي‌رود. خصر همدان نمونه‌ي كاملي از اين نوع سكونتگاهها مي‌باشد با اين تفاوت كه روكش سيمان و در و پنجره‌ي آهني، جاي كاهگل و پنجره‌هاي قديمي چوبي را گرفته است (پيران ‹ح› ، 1382 : 8) از ديگر نمونه‌هاي اين سكونتگاهها در ايران مي‌توان ولي عصر، مجيديه، طالقاني همداني – ابراهيم اباد اردبيل زور آباد كرج – خواجه ربيع مشهد – جوانمرد قصاب و شهرك طالقاني تهران را نام ببريم (پيران ‹چ› ، 1374 : 121).

3- سومين الگوي معماري، شامل سكونتگاههاي زير استاندارد شبيه بافت شهري متعارف تهيدستان مي‌باشد كه داراي اندازه‌اي كوچك، فرسوده و تخريبي مي‌باشد كه تنها تفاوت اساسي آنها با سكونتگاههاي متعارف تهيدستان شهري ، در غيررسمي بودن آنها (چه در ساخت و چه در تفكيك زمين) و فقدان سند مالكيت مي‌باشد.

از نمونه‌هاي اين نوع سكونتگاهها نيز مي‌توان خاك سفيد، شهر ولي عصر همدان و منطقه 13 مشهد را نام برد . (پيران ‹ح›، 1382 : 9).

در پایان این مبحث و باتوجه به گوناگونی تیپ های اسکان غیررسمی براساس معیارهای مختلف در جدول شماره(1) به انواع این گونه ها اشاره شده است.

Typology of urban landscape in Iran informal Settlements

Mohammad Mireh

Assistant Professor of Payam Noor University- PhD in Geography and urban planning

Email: [email protected]

Abstract

The urban landscape is considered as an academic science and also as part of an important phenomenon affecting the lives of urban areas, now. Nevertheless, the importance of this phenomenon in the system of urban planning and management in Iran has been neglected in the past decades. So that turmoil and confusion in the landscape of Iran cities is a fact accepted now.

In addition to the existing turmoil and riots in landscape of Iranian cities, the turmoil in the informal settlements is more pronounced; in a way that one indicator of understanding informal settlements is urban landscape.

Regarding the discussed subjects, this paper wants to study urban landscape typology of Iran informal settlements. In this regard, in order to gather information has been used a library method. While in this study, research method involved in the combination of comparative and descriptive-analytical methods.

Study results indicate that the size and extent of informal settlements increases and has been become to one of the most important challenges for sustainable urbanization in Iran. In fact, during the past decades have been formatted and expanded rapid urbanization and demand for additional housing in areas of urban populations because creating an Spatial inequality in Iran, witnessed the. With increased demand for housing in cities, government and people only react to this crisis, by providing shelter and an One-dimensional (economic). This condition in addition to has been caused being neglected urban landscape but also - failure programs in this field – cause the formation of informal settlements in cities. This type of settlement has created a kind of anomaly in the urban landscape in Iran.

Also the urban landscape of informal urban settlement in has been formed in three forms: 1.villages within the city.2authorized settlements3.slums. Finally forms of informal settlements have been discussed by 3dimensional goals of urban landscape (Aesthetic - identity – Functional).

Keywords: urban Landscape - informal settlements -Iran cities - typology

گونه شناسی منظر شهری در سکونتگاه های غیررسمی ایران

ب‌) منظر شهری، استقرار و نحوه قرارگيري مساكن غير رسمي

ج‌) منظر و اشکال مختلف تصرف و مالكيت زمين در سكونتگاههاي غير رسمي

د‌) الگوهاي معماري و ساخت مسكن غير رسمي

مطالب مشابه :

دانشجویان مشروط در دانشگاه پیام نور اخراج نمی شوند

ظـرفيت هاي قبولي ارشد رشته حسـابداري...

دانلود کتابهای تربیت بدنی

قابل توجه دانشجویان رشته های کشاورزی

انتشار کتاب اسکان غیررسمی در جهان و ایران

گونه شناسی منظر شهری در سکونتگاه های غیررسمی ایران