تاریخ شهرستان تربت حیدره

رود شصت دره که از کوه شصت دره (در حدود سی کیلومتری شمال غربی شهر تربت حیدریه ) سرچشمه می گیرد و با جهت شمالی ـ جنوبی ، پس از آبیاری زمینهای مزروعی غربی و جنوبی شهرستان ، در شمال گناباد به رود کال شور می ریزد؛ و رودهای فصلی کال عُریان و کال باغ (آب فیض آباد).

شهرستان تربت حیدریه از گیاه بنه، خاکشیر،کاکوتی، گون کتیرا، روناس و رستنیهایی برای چرای دام دارد. درخت توت دربرخی از نواحی، برای استفاده از برگ آندر پرورش کرم ابریشم،غرس شده است.از زیا دارای قوچ، میش، بزکوهی، آهو، گرگ، روباه شغال خرگوش و پرندگانی چون کبک، تیهو، هوبره و سینه سیاه است.

محصولات عمده این شهرستان گندم، جو،چغندر قند، تره بار، زعفران، و زیره سبز است و از محصولات باغی انگور،آلو سیب و بادام دارد.به لحاظ داشتن چراگاهای طبیعی در دشتها و دامنه کوهها، گوسفند و بز و گاو و شتر در آنجا پرورش داده می شود.تولید ابریشم در آن از دیرباز متداول بوده است، به طوری که سالانه حدود پنجاه تن تولید ابریشم دارد.ابریشمو پشم و گوشت آن صادر می شود (جغرافیای آبادیها،ج 43، ص 41-42).صنایع دستی آن قالی و قالیچه است و سالانه حدود چهل هزار تخته قالی آن صادر می شود. کارگاههای پشم ریسی، نمد مالی، ابریشم کشی و ابریشم تابی در آن احداث شده است (همان ، ج 43، ص 42؛ خسروی ، ص 302). معدن سنگ ساختمانی در پیشکوه (در حدود سه کیلومتری مغرب شهر تربت حیدریه ) و معادن کرومیت در کدکن و نوبهار و سنگ آهک در اِسفیوخ دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 43، ص 41). منطقه ای زلزله خیز است . راههای اصلی تربت حیدریه ـ مشهد، تربت حیدریه ـ کاشمر، تربت حیدریه ـ گناباد و تربت حیدریه ـ خواف از آن می گذرد.

در 1316 ش طبق قانون تقسیمات کشور، شهرستان تربت حیدریه در استان نهم (خراسان ) تشکیل شد و بخشهای آن تربت حیدریه (بخش مرکزی یا حومه )، فیض آباد، رشتخوار و خواف ـ کدکن تعیین شد.

2) شهر تربت حیدریه ، مرکز شهرستان تربت حیدریه (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش 647 ، 94 تن ). در

ارتفاع حدود 350 ، 1 متری ، در ولایت قدیمِ زاوه ، در حدود165 کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع است . فاصلة آن با شهر کاشمر در مغرب حدود 76 کیلومتر، با شهر گناباد در جنوب غربی حدود 125 کیلومتر، و با شهر باخرز در مشرق حدود 115 کیلومتر است . از طریق سنگان ــ که در حدود 210 کیلومتری مشرق آن است ــ به شهر تایباد متصل می شود.

بیشترین دمای این شهر در تابستانها حدود °40، کمترین آن در زمستانها حدود °10- و میانگین بارش سالانة آن حدود 250 میلیمتر است . رود شصت دره ، از مغرب شهر می گذرد. چشمة آب قنداب در شمال شهر معروف است . گردنة شُترگَردَن در حدود هجده کیلومتری شمال شهر واقع است . در مرکز شهر بر روی تپه ای به ارتفاع حدود یازده متر پارکی احداث شده است . شهر بازار سرپوشیده دارد (خسروی ، ص 299،301). شهرک جدیدالاحداث ولیّعصر در شمال شهر قرار دارد و طرح یک شهرک صنعتی در جنوب شرقی شهر در دست اجراست (همان ، ص 305). ساکنان شهر شیعة دوازده امامی اند و به فارسی با گویش تربتی سخن می گویند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 43، ص 43).

برخی از آثار مهم و تاریخی شهر تربت حیدریه عبارت اند از: مزار قطب الدین حیدر * که به دستور قاضی محمود تربتی در 1023 بنا شده است ؛ مسجدجامع قدیم متعلق به دورة صفوی که در 1040 به اهتمام شخصی به نام خواجه عبداللّه ساخته شده و ایوان اصلی متصل به شبستان آن هنوز باقی است ؛

مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی در حدود سه کیلومتری جنوب شهر؛ کاروانسرایی در نزدیکی مزار قطب الدین حیدر؛ رباطی در بازارچة شهر در محلة معروف به میدان ؛ مسجد جامع جدید، که ظاهراً در دورة احمدشاه (1327ـ1342) در میدان مرکزی شهر در جای مسجدی قدیمی بنا شده است (خسروی ، ص 380، 397).

پیشینه . نام تربت حیدری یا تربت حیدریه ، نخستین بار در نیمة اول قرن نهم با عنوان «قریة تربت مقدسة مزار شیخ قطب الدین حیدر» در ولایت زاوه و مَحوِلات (امروزه «مَه وِلات » که دهستانی است در بخش فیض آباد) ضبط شده است (حافظ ابرو، ج 2، ص 41). اما ظاهراً از اوایل قرن هفتم اهمیت یافته ، یعنی از زمانی که قطب الدین حیدر در آنجا به خاک سپرده شده است . در آن زمان تربت (مزار) شیخ در حدود سی کیلومتری مغرب شهر قدیمی زاوه قرار داشته ( رجوع کنید به خسروی ، ص 322) و احتمالاً خانقاه او بوده و بتدریج در پیرامون آن بازار و مسجد و رباطهایی احداث شده است . خواندمیر (ح 880 ـ 942) تربت را یکی از چند «محال » ولایت زاوه ، و قصبه ضبط کرده است (ج 2، ص 332). از دورة صفویه تربت با نامهای «حصار» و «قلعه » و «تربت » در کتابها آمده است . در 905 مظفرحسین میرزا، حاکم سبزوار، در جنگ با محمدحسین میرزای بایسنقر، حاکم استرآباد، شکست خورد و به قصبة تربت رفت (همان ، ج 4، ص 251). در دورة شاه اسماعیل اول صفوی (907 ـ 930) تربت به صوفیان خلیفه واگذار شد ( جهانگشای خاقان ، ص 595). در 974، هنگامی که شاهزاده محمدمیرزا عازم خراسان شد، در نزدیکی تربت ، عبداللّه خان ازبک ، حاکم ماوراءالنهر، با چهل هزار قشون راه را بست ؛ وی نیز به قلعة ویرانِ تربت پناه برد (روملو، ج 12، توضیحات نوائی ، ص 701ـ702). در 985 سلطان محمد خدابنده در جنگ با ازبکان ــ که با سی هزار سوار به خراسان یورش آورده بودند ــ به قلعة تربت رفت و سرانجام ازبکان ناکام ماندند (روملو، ج 12، ص 650). در دورة صفوی ، تربت به لحاظ دارا بودن رودهای پرآب و چراگاهها و دشتها، که برای سواران و چهارپایان بویژه اسب مناسب بود، و نیز به لحاظ قرار گرفتن در مسیر جادة هرات ــ که اغلب ازبکان از آنجا به ایران حمله می کردند ــ اهمیت سوق الجیشی یافت ، به طوری که اسکندربیک ترکمان (ج 1، ص 284) در بارة قلعة هرات و قلعة تربت نوشته است که هرگاه قلعة تربت در شش ماه گشوده نشود، تسخیر قلعة هرات «که از قلاع مشهورة آفاق است » در عرض یک سال میسر نخواهد بود.

در اوایل دورة قاجار، اسحاق خان قرایی (متوفی 1231) در تربت حیدریه حکومت می کرد. وی دورتادور آن را حصار کشید و به ساختن کاروانسرایی پرداخت که بعداً تبدیل به قلعه ای مربع شکل شد. در آن زمان تربت حیدریه دهکده ای بیش نبود (شیروانی ، ص 189؛ اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 670ـ671). ظاهراً بنای شهر جدید را در اواخر قرن دوازدهم اسحاق خان گذاشته و به گفتة محمدرضا خسروی ــ که کتابش در 1366 ش به چاپ رسیده ــ تا این اواخر، شهر را به نام سازندة آن «تربت اسحاق خان » می خواندند (ص 71). ظاهراً پس از کشته شدن اسحاق خان در دورة فتحعلی شاه ، جمعیت شهر کاهش یافته ، به طوری که در اواخر دورة ناصرالدین شاه (1264ـ1313) به بیش از دو هزار تن نمی رسیده است (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 669). در دورة ناصرالدین شاه ، کلنل ییت از تربت حیدریه دیدن کرده و جمعیت آن را پانصد خانوار ضبط کرده و نوشته است : تربت دارای ارگی ویران با کاروانسرایی در جنوب غربی آن و بازاری به طول حدود 135 متر است ، روزگاری شهرت شهر به سبب تولید ابریشم بود که بر اثر پیدا شدن آفت کرم ابریشم تولید آن آسیب فراوان دید، اما تجارت پشم و برگة هلو و زردآلو رونق داشت و از هند چای و نیل و قلع و ورقه های مسی به آن وارد می شد (ص 54 ـ 56). در 1320 ش ، در شورش صولت السلطنه هزاره در خراسان ، تربت حیدریه مدتی به دست شورشیان افتاد (بیات ، ص 52).

منابع : اسکندر منشی ؛ اعتمادالسلطنه ؛ ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316. قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، چاپ دوم ، تهران ] بی تا. [ ؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن ، تهران 1381 ش ؛ کاوه بیات ، صولة السلطنه هزاره و شورش خراسان در

زمستان سال 1320 شمسی ، تهران 1370 ش ؛ جهانگشای خاقان : تاریخ شاه اسماعیل ، چاپ اللّه دتّا مضطر، اسلام آباد 1364 ش ؛ عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو، ج 2: بخش جغرافیای خراسان ، چاپ کرافولسکی ، ویسبادن 1982؛ محمدرضا خسروی ، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ، مشهد 1366 ش ؛ خواندمیر؛ روملو؛ زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ] بی تا. [ ؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 43: تربت حیدریه ، تهران : وزارت دفاع ، ادارة جغرافیائی ارتش ، 1363 ش ؛ مرکز

آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ؛ چارلز ادوارد ییت ، خراسان

و سیستان ، ترجمة قدرت اللّه روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری ،

تهران 1365 ش .

/ خسرو خسروی /

تاریخ شهرستان تربت حیدره

مطالب مشابه :

سیستم جامع گلستان

سایت روستای ازغند-شهرستان تربت حیدریه-استان خراسان رضوی

توافقنامه ساخت راه آهن «مشهد ـ بجنورد ـ گرگان »

صداى صوت قطار راه آهن شمال درايستگاه هاى گرگان - بجنورد - مشهد به گوش خواهدرسيد

پالايشگاه ۳۰۰ هزار بشكه اى كاسپين در استان گلستان ساخته مى شود

سازمان هواشناسي کشور، هواي بيشتر استانهاي کشور در 48 ساعت آينده را باراني همراه با تگرگ و آب گرفتگي

لیلی متین دفتری و ساده گرایی

سایتها و وبلاگهای روستای زرمهر- تربت حیدریه-خراسان رضوی

سازمان هواشناسي اعلام کرد:ورود سامانه بارش‌زا به کشور

تعطيلي سعدآباد ونياوران درروز طبيعت