جایگاه مذهب در معماری

مقدمه

تمثیل در هنر و مذهب ارتباط عمیقی با اعتقاد به عالم مثال دارد. نقوش تزیینی در هنر مذهبی همواره پیام های عمیقی را در بردارد. به تصویر کشیدن بهشتی که هنرمند در کشف و شهود خویش به رؤیت آن نائل شده است، حکایت از این امر می کند.
اکثر مذاهب به عالم دیگری به نام برزخ اعتقاد دارند که کشف و شهود درآن، بهشت عالم کبیر را نمایان می سازد و معتقد هستند با مشارکت در قوس نزولی خلقت، می توان آن را در زمین تجسد بخشید. این باور در عقاید فلاسفه عصر اسلام نیز به قوت جاری است. اعتقاد به دنیایی دیگر به نام " عالم مثال" که ریشه در " در مصل افلاطونی" دارد و پس از سیری در اندیشه فلاسفه، به خصوص فلاسفه اشراق به این دوره منتقل و مورد تفسیر قرار گرفته است . افرادی مانند "استیرلن" و "کربن" با نگاه رمزگشایی از این آثار به تفسیر آن پرداخته اند.

هنر مذهبی به چیزی مافوق عالم ماده توجه دارد و هدف آن بیان وحدت است. هنرمند مذهبی وحدت را در کمال صورت و شکل هنر دینی جستجو می کند. هنر مذهبی هنر غیر واقع گراست که توجهی به ظاهر عین طبیعت ندارد. هنرمند می کوشدتا از سد طبیعت ظاهر گذر کند و جهانی فرا خاکی را به تصویر درآورد بسیاری، نمادها و سمبلها را به عنوان نشانه هایی از تصور بهشت در اندیشه های سازندگان آن بیان کرده اند. نوشتار حاضر در پی این فرض که سازندگان این بناها با اعتقاد به عالم مثال چه در قالب اعتقادات مذهبی یا اندیشه های فلسفی به تصویر این عالم در معماری بناها پرداخته اند، ابتدا به تبیین تمثیل در اعتقادات اسلامی و روایت آن از عالم مثال پرداخته، سپس با بررسی تزیینات به چگونگی تأثیر این عقاید در معماری می پردازیم.

تمثیل در مذاهب

معنای لغونی تمثیل یا اَلگوری روایتی است که پوشیده خوانده شود، به طوری که معنا(ها)ی دیگری را هم به خود بگیرد. به عبارتی توصیف یک چیز است، زیر پوشش چیزی دیگر که برای رسیدن به اهداف نهایی خود از نمادهای گوناگون بهره می برد. تمثیل در عرفان و مذاهب گوناگون در کشف و شهود خویش وام دار عالم مثال یا به تعبیر ابن عربی قلمرو حضرت خیال است. از دیدگاه هانری کربن تمثیل که خود نوعی گذر از آیین نظری (بیان مثالی) به رویدادی واقعی (حقیقت) است، دارای سه نکته ی اساسی است:

اول خود رویداد چنان که هست،
دوم جهانی که رویداد در آن می گذرد(عالم مثال)
و سوم اندامی که عامل دریافت این رویداد است. (فعل عقل)

عالم مثال در مذاهب

در چنین قلمروی، رویداد خود حقیقتی می شود که قلمرو حضور آن جهانی است که رویداد در آن می گذرد، یعنی عالم مثال
عقل فعال: اندامی که عامل دریافت این رویداد است «عقل فعال» (به تعبیر فلاسفه) و «تخیل فعال» (به تعبیر حکما) است
تخیل فعال در خدمت تعقل، تصویرهایی هوشمندانه در حواس ما بر می انگیزد که ماهیتی معنوی و روحانی دارند؛ مانند دیدار فرشته و شجره ی طور در قله ی کوه سینا که موسی بدان هدایت شد اما همیشه کارکردی میانجی دارد: امر محسوس را به ساحت لطافت معنا می کشاند و معقول را، در پوششی که خاص ماهیت نورانی اوست، به محسوس برمی گرداند. این گونه دیدار و برخورد دو امر متفاوت با یکدیگر همیشه در سطحی صورت می گیرد که سطوح آب [معنا] و گل [ماده] معنوی نامیده می شود.

بخشبندی معماری

معماری بومی

معماری مذهبی

معماری زمین‌آرایی (محوطه سازی)

معماری نوین (مدرن)

معماری واکنشی

معماری پایدار

معماری مقدس (مذهبی)

معماری مقدس، قبلاً مشهور به عنوان "معماری مذهبی"، با طراحی و ساخت اماکن عبادی و/یا فضای مقدس یا عمدی درنظر گرفته می شود مانند کلیساها، مساجد، استوپاها، کنیسه ها و معابد. خیلی از فرهنگ ها، منابع قابل ملاحظه ای را به معماری مقدسشان اختصاص می دهند و اماکن عبادی، مذهب و فضاهای مقدسشان، در میان تأثیرگذارترین و ساختمان های یکپارچه سنگی دائمی ساخته شده توسط بشر است. از طرف دیگر، معماری مقدس به عنوان محلی برای فراصمیمیت، همچنین ممکن است غیر یکپارچه، بی دوام و خیلی شخصی، خصوصی و غیرعمومی باشد.

ساختمان های روحانی، مذهبی و مقدس، معمولاً در طول قرن ها پدید آمده اند و قبل از آسمان خراش های مدرن، بزرگترین ساختمان های جهان بوده اند. هنگامی که سبک های مختلف به کار رفته در معماری مقدس، گاهی تمایل به ساختمان های دیگر (غیر مذهبی) را نشان می داد، این سازه ها هم چنان منحصر به فرد و یگانه از معماری معاصر به کار رفته در ساختمان های دیگر باقی ماندند. با افزایش یکتاپرستی، ساختمان های مذهبی به طور فزاینده مراکز عبادت و تفکر شدند.

ترتیب علمی تاریخ معماری غرب، خود به دقت تاریخ معماری مذهبی را از دوره باستان تا دست کم دوره باروک دنبال می کند. هندسه مقدس، پیکرنگاری و کاربرد نشانه شناسی پیشرفته مانند نشان ها، سمبل ها و موتیف های مذهبی، در معماری مذهبی رایج هستند.

جنبه های روحانی معماری مقدس

معماری مقدس و/ یا مذهبی گاهی فضای مقدس خوانده می شود. معمار نرمن.ال.کونس اظهار کرده است که هدف معماری مقدس، "شفاف سازی مرز بین ماده و ذهن، جسم و جان" است. در بحث معماری مقدس، کشیش پروتستانی رابرت شولدر اظهار کرده است که برای سلامت روانی، انسان ها باید جایگاه طبیعی و ذاتی خود را تجربه کنند- جایگاهی که ما برای آن خلق شده ایم که آن باغ است. در این بین، ریچارد کیکفر اظهار می دارد که ورود به یک ساختمان مذهبی، استعاره ای است از ورود به رابطه ای روحانی. کیکفر بیان می کند که فضای مقدس می تواند با 3 عامل مؤثر بر فرآیند روحانی تحلیل شود: فضای طولی بر حرکت رفت و برگشت دسته جمعی در مراسم مذهبی تأکید می کند، فضای تالار مانند، اشاره بر بیان و پاسخ دارد و فرم های جدید فضاهای همگانی طراحی شده برای گردهمایی و بازگشتن تا درجات زیادی برای افزایش صمیمیت و اشتراک در عبادت، به مقیاس کوچکی احتیاج دارند.

معماری و مذهب

آنچه در نگاه اول از معماری بناهای مذهبی مانند مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ لطف ا... و سایر بناهای این دوره مستشرقین و محققین را به خود جلب نموده است و در باب آن سخن گفته اند، اعجاز فضایی و سپس نقش و نگارهایی است که بر در و دیوار این معماری نقش بسته است. چنان که استیرلن در این باب در کتاب اصفهان تصویر بهشت بیان می دارد: کشف کامل رمز پیام این بناها متضمن کشف نگاره هایی است که سطوح وسیع کاشی پوش را آکنده اند آیا اینها فقط حکم تزیین را دارند یا متضمن نمادهایی هستند؟ اگر این سطوح به مثابه آینه ای نگریسته شوند رو به ناکجا آباد گشوده می شوند.

نصر در این مورد می نویسد: هنر اسلامی حقایق اشیا را که در "خزاین غیب" قرار دارد در ساحت هستی جسمانی متجلی می سازد. اگر به سر در بنایی چون شاه در اصفهان، با آن نقوش هندسی و اسلیمی شگفت انگیزش بنگریم در حالی که تجلی جهان معقول را در دنیای اشکال محسوس پیش رو داریم، بر این حقیقت گواهی می دهیم.

اردلان نیز در کتاب حس وحدت در بیان معماری سنتی ایران از دیدگاه تصوف، هنرمند را در سیر خلقت الهی مشارکت می دهد و عالم خیال را مانند نظرملاصدرا میانجی میان عالم کبیر (جایگاه بهشت) و عالم صغیر (زمین) می داند. و سپس به تفسیر معماری اصفهان از این دیدگاه می پردازد

قوس و عروج و نزول مراحل هفتگانه: عروج خلاقه به سوی عرش الهی که نیروی بالقوه ی ذاتی همه ابنا بشر است، می تواند به مدد الهی در سطوح هفتگانه تحقق به میانجی لطائف سبعه ی آدمی انجام پذیرد. (اردلان و بختیار 1380، ص7)

بنابراین سرچشمه هنر از دیدگاه های مختلف، متفاوت بوده؛ اگر معماری را هنر ساختمان بدانیم آن گاه تعریفی از هنر می تواند ما را یاری کند. به طور کلی هنر از یک منبع الهام آغاز می شود. آن گاه این الهام در یک فرایند به نام خلاقیت (آفرینش) شکل زیبا پیدا می کند و اثر هنری پدیدار می شود و بی گمان این پدیداری، هدف و آرمانی را نیز دنبال می کند (نقره کار، 1387، ص 262)

اساساً هنر مذهبی، به خصوص مساجد اسلامی ، در یک امر مشترکند و آن جنبه سمبولیک آنها است زیرا در همه این هنرها، جهان سایه ای از حقیقت و مرتبتی متعالی از آن است (احمدی ملکی، 1378، ص13)

از دیدگاه استیرلن اندیشه معماری مذهبی از فکر اصلی تمپلوم گرفته شده است. در آغاز اندیشه ایجاد یک فضای خیالی محدود در آسمان برای مشاهده پرواز پرندگان و تفسیر آن به وجود آمد پرستشگاه بازتاب یا فرافکنی زمینی. این پرستشگاه آسمانی است. از همین جا پرستشگاه زمینی محل ارتباط میان آسمان و زمین می شود در این ارتباط خود همان مفهوم پرستشگاه است؛ که در هر کجا اشاره ای به پرستشگاه مثالی بشود چه معبد سلیمان باشد چه یهود و مسیح دانش شناخت معنای معابد به آن می پردازد و برجسته و آشکارش می کند (استیرلن، 1377، ص6)

بنابراین اگرچه به نظر استرلن بهشت آمادگاه تمامی مذاهب در نیایشگاه ها است لیکن همان طور که گفته شد منبع اندیشه هنرمند مسلمان شیعی است. هنرهای سنتی ایران در عین تنوع در صورت از یک معنا سخن گفته اند و به مفاهیمی مشترک دلالت دارند و بنابراین این امر آمیزه ای است از باورهای ایرانی و مذهبی. یکی از این مفاهیم و معانی و شاید مهم ترین آنها سلسله مراتبی بودن حقیقت است که از مفاهیم و عناصر مربوط به بهشت بدین شرح است: پلی که برگزیدگان با گذر از آن به بهشت می رسند؛ سلسله مراتبی بودن خود بهشت؛ درخت زندگی که در بهشت قرار دارد (هوم سفید، درخت مبارک زیتون، درخت طوبی). این مفاهیم در هنرهای سنتی ایران به صور مختلف ظاهر شده اند از جمله به صورت نقش مثل درخت سور خمیده (بته جقه) در هنرهای دستی، و شمسه و نیز بنای هشت بهشت در معماری، هم چنین سی و سه پل در شهرسازی. بنابراین آنچه فضای شهری را شکل می دهد متفاوت با مفهوم پدیدآورنده معماری نیست چنان که شکل باغ بر فرش نقش می خورد و همان بر سقف نیز مشاهده می شود به عبارتی وحدت در اندیشه خلق جامعه دیده می شود. از این رو اگر در جامعه ای اعتقاد به تجسد بهشت وجود دارد در تمام خلق نمایان خواهد شد.

همان طور که گفته شد یکی از اعتقادات مهم در این زمینه سلسله مراتبی بودن حقیقت است که باعث می شود عالم های دیگری مانند عالم مثال میان حقیقت محض و عالم کثرات مادی قرار گیرد. مقام احدیت در اولین تکثر خود به مقام و احدیت و از آنجا به صورت نور در کسوت موجودات در می آید. حرکت هستی نه در مسیرخطی و وابسته به زمان بلکه در مسیری دوری است. با حرکت از یک نقطه شروع می شود و پس از طی قوس نزولی بار دیگر باروی نهاد به سوی کمال در قوس صعودی به همان نقطه باز می گردد. بنابراین حقیقت وجود از او و قائم به او و هستی همه در یگانگی این حرکت به صوری متعالی در دانش ریاضی به حرکت اسپیرال مشهور است و در حقیقت خود نوعی حرکت وجودی است. در این نظام بهشت برین به منزله بالاترین مقام و نقطه آغاز و انجام از اهمیت ویژه ای برخوردار است. (طهوری، 1384، ص6)

تصور بهشت در معماری ابعاد مختلف را به صورت نماد و استعاره به واسطه، و مدد کشف و شهود در عالم مثال ظاهر نموده است. که تزیین در مسجد یکی از بسترهای آن بوده است. در تزیینات مسجد امام اصفهان عدد 8 و4 که در آیات قرآن برای بهشت استفاده شده است دیده می شود. آبی لاجوردی و فیروزه ای بیش از سایر رنگ ها استفاده شده است. این رنگ ها را رنگ های عالم مثال و حکمت علویه دانسته اند. (احمدی ملکی، 1378، ص14)

ویژگیهای معماری مذهبی ایران

برای اجرای هر طرح معماری سه عنصر اجتماعی لازم است

1-جامعه ای که به آن طرح نیازمند است.

2- شخص یا اشخاصی که از اجرای طرح حمایت می کنند و هزینه مالی آن را متعهد شوند.

3-معمار یا استاد کارانی که طرح را اجراء می کنند.

برای ساخت بناهای مذهبی و غیر مذهبی می باستی از علائم هندسی و ریاضی و طراحی استفاده نموده است. کاردان در طی قرن های متمادی با بهره گیری از این علوم توانسته اند شاهکارهایی در هنر معماری بوجود بیاورند لکن در کتابهای تاریخی دوره اسلامی مطالب مهمی درباره ساخت بنا ها بیان شده تنها نمونه های قابل ذکر نقاشی منسوب به بهزاد در تاریخ 872 هجری در ظفر نامه و خمسه نظامی است این نقاشیها در حال حاضر در دانشگاه ها بیکهنفر آمریکا نگهداری می شود که در آنها نحوه ساخت مسجد جامع تیمور و همچنین کاخ خورنق به شیوه مینیاتور به تصویر کشیده شده برخی محققان عقیده دارند که علت نبود مطالب سودمند در باره معماران دوره اسلامی و روشهای طراحی و ساختمانی آنها این است که معماران در مقایسه با شاعران و فیلسوفان کمتر مورد توجه قرار گرفته بودند که به نظر می رسد این مطلب درست نباشد چرا که در عصرهای مختلف برای ساخت محلهای عبادی و تجاری و مسکونی به معمار و استاد کار نیاز ضروری وجود داشته است.

مورخان اسلامی چون بیهقی ابن خلدون و ... مطالب با ارزشی درباره معماری و معماران نوشته اند مثلا اینکه معماران با علوم ریاضی و هندسه آشنا بوده اند.

معماران ،استادکاران بنایان و دیگر گروههای وابسته به علوم معماری با آگاهی کامل از فن معماری و با ابتکار و ابداعات خاص خود و الهام از عقید دینی فضای معماری ایران را شکوهی جاودانه بخیشدند.

مسئولیت ساخت بنا به عهده گروههای متعددی بود مثلا گروهی ساختمان را تا مرحله سفت کاری و گروهی مسئول تزئینات بنا مانند گچ بری ، کاشیکاری بوده اند معماران ایرانی به دلیل فروتنی که داشتند نام خود را بر بناها ثبت نمی کردند به جز تعدادی بنای اندک.

مسجد نمادی بی نظیر از معماری مذهبی و نمایشگاهی از هنر اسلامی

اسلام عالی ترین شکل هنر را در معماری و بویژه معماری مساجد به نمایش گذاشته است ، از طریق معماری اسلامی ، جلوه هایی عظیم از شکوه اسلام عرضه می شود که هر بیننده ای را جذب کرده و تحت تأثیر قرار می دهد

معماری مساجد از این امتیاز برخودار است که عناصر معنوی خاص و متافیزیکی، بر بار شکوه اجلالی آن می افراید ، بنابراین موقعیت ممتاز ، فرا محلی و جهانی بدست می آورد و به همین دلیل ، دانشمندان ، مشتاقان جلال و جمال ، اسلام شناسان و حتی غیر مسلمانان ، همه ساله از گوشه و کنار جهان ، برای دیدار مساجد ، به کشورهای اسلامی ، از جمله ایران ، سفر می کنند تا از نزدیک در اعماق زلال زیباترین انواع کاشی های هفت رنگ و دلفریب ، مقرنس سازی های موزون و ... غور کنند و بهره های فلسفی ، علمی ، هنری و اجرایی ببرند که بی تردید این جذبه و کشش ، نشأت گرفته از مبانی عمیق عقیدتی اسلام است

معماری مساجد ، شناسنامه هنرمندان مسلمان در هر دوره از تاریخ است . در مساجد، دین با هنر ملاقات می کند و مهمترین نمودهای هنر اسلامی ، در معماری این اماکن تجلی می یابد

صرفنظر ازاینکه مساجد، محل تزکیه مؤمنین هستند ، این بناهای با شکوه ، در چشم هر مورخ نیز شایسته آن است که "نمایشگاههای هنر اسلامی " نامیده شوند

جلوه های بسیاری از معماری و هنراسلامی در مساجد دیده می شود ، این معماری و هنر آمیخته با مهندسی ، گچبری ، آجرکاری ، موزائیک سازی ، کاشیکاری ، سفالگری ، سنگ تراشی ، مقرنس سازی ، آئینه کاری ، کنده کاری ، منبت کاری ، خاتم کاری ، نگارگری ، خوشنویسی ، تذهیب ، پرتو پردازی ، فضاآرائی ، محوطه سازی و ...، است که هر یک به تنهایی نمونه هائی از هنرمندی های بی بدیلی است که توسط عاشقان " الله " در این مکانهای معنوی انجام می شود

ازآنجا که "هنر" با "نماد" همراه و همواره تکمیل کننده یکدیگر هستند و در کنار یکدیگر قرار می گیرند ، بنابراین مجموعه هایی از هنر ، که در مساجد بکار می روند ، هر یک پیامی دارند که پی بردن به آنها در شناخت هنر اسلامی و ایرانی بسیار مؤثر خواهد بود

ساخت گنبد ، محراب ، گلدسته ها ، ستونها و منبرها ، هر یک به نوعی پیام خاص خود را به مخاطبان القاء می کنند . با دقت در این نمادها و پیامهای آنان متوجه خواهیم شدکه این پیامها همگی جاودانی و عرفانی هستند

هنر اسلامی ، در تمام زوایای زندگی ما مسلمانان ریشه دارد، بر خلاف برخی ملتها و ادیان که هنرشان در گوشه موزه ها و نمایشگاهها قرار داده شده تا بلکه کسی به دیدن آن برود

شک نیست که در طول نسل ها و قرون و اعصار مختلف ، هنر اسلامی ، نمایشگاهی پاک تر و امن تر از مسجد نشناخته است و گذر زمان به تکمیل و تزئین مسجد ، با حفظ خصوصیات معنوی و محلی ، کمک کرده است

بدیهی است ، اگر ما در حفظ مساجد و هنرهای به کار رفته در آنها کوتاهی کنیم ، آیندگان هرگز ما را نمی بخشند که چرا چنین گوهرها و هنرهای گرانبهای جوشیده از متن مردم و دین را به آسانی و بدنبال تقلید از هنر غربی ، از دست داده ایم

بناهای مذهبی ، عینی ترین و روشن ترین پیام اسلام را در هماهنگی ، تناسب ، صفا و آرامش خود متبلور می سازند

هنر اسلامی در مساجد ، در طول قرون و اعصار متمادی ، محیطی فراهم آورده که در آن مسلمانان با به یاد داشتن دائمی خداوند و باعنایت و تأمل در باب زیبایی ، که در نهایت فقط ناشی از خداوند است که به مفهومی مطلق زیبا است ، زندگی و کار کنند

هنر اسلامی بطور مستقیم با روح قرآن و وحی اسلام مرتبط است و اجتناب آن از عرضه هر گونه صورت شمایل سازانه یا تمثال پردازانه از الوهیت به همین دلیل است.

در پایان برای آشنایی بیشتر دانشجویان و پژوهشگران با هنر معماری از آثار به جای مانده و بناهای متعلق به عصرهای مختلف در کشورمان را بیان می کنم

آغاز عصر سلجوقی تا پایان دوره تیموری

الف) مساجد

مسجد جامعه اصفهان -مسجد جامع بروجرد -مسجد جامع (ورامین)

مسجد دارستان -مسجد کاشان -مسجد (یزد)

مسجد اردبیل -مسجد داشتر جان - مسجد کبود (تبریز)

ب) کنبد سلطانیه زنجان

پ) مدرسه امامی اصفهان

ت) امامزاده صالح ساری

ث) برجهای فرقان در دهستانی به همین نام در جنوب غربی قزوین

آثار معماری ایران از صفویان تا دوران معاصر

الف) مساجد

مسجد جامع ساوه

مسجد حکیم اصفهان

مسجد شیخ لطف اله اصفهان

مسجد علی اصفهان

مسجد امام اصفهان

ب) کاخها

کاخ چهلستون اصفهان

کاخ چهلستون قزوین

کاخ هشت بهشت اصفهان

کاخ عالی قاپو اصفهان

پ) مدارس

مدرسه چهار باغ اصفهان

مدرسه نواب مشهد

مدرسه عباسقلی خان مشهد

مدرسه خان شیراز

مدرسه کاسه گران اصفهان و آثاری بسیاری در این عصر

نتیجه گیری

از آنچه در اندیشه ملاصدرا و نیز اعتقادات مذهبی می توان دریافت، بهشت در عالم مثال ساخته انسان شیعی است. از این رو او در مکاشفات خود از طریق خیال (طبق نظر ملاصدرا) آن را ساخته و سپس دریافت می کند.
فلسفه عالم مثال ملاصدرا در عصر مذهبی که اعتقاد به جهان برزخ دارند به خوبی بارور و منطبق با آن شد. چنانکه هنرمند سنتی و حتی حاکمان عصر به نظر می آید سعی در پیاده سازی آن در شهرسازی و معماری خود داشته اند. این عالم در نظر ملاصدرا ساخته خود انسان است و انسانی که به دنبال بهشت می باشد آن را در دنیای مثالی خویش ساخته است. اما منابع او برای ساخت دنیای مثالینش قرآن، روایات و احادیثی است که مذهب بسیار به آن رجوع می کند. از این رو معماری و شهرسازی این عصر همواره توسط محققین مانند استیرلن با رجوع به آیات و روایات تفسیر شده است. از این رو می توان به صراحت اعلام کرد که مذهب جایگاه ویژه ای در معماری در اعصار مختلف داشته است و نقش خود را به عنوان یکی از تاثیر گذارترین عوامل در رویه فکری معماری ثابت کرده است.

منابع :

قرآن کریم
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1364)؛ شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، تهران: نشر حکمت
احمدی ملکی، رحمان (1378)؛ مجموعه مقالات همایش معماری مسجد، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان
اردلان، نادر و بختیار، لاله (1380)؛ حس وحدت اصفهان: نشر خاک
استیرلن، هانری (1377)؛ اصفهان تصویر بهشت، تهران: نشر فرزان
الفخوری، خلیل (1358)؛ تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: نشر کتاب زمان
انصاری، مجتبی (1380)؛ اصول طراحی معماری اسلامی و سنتی (پایان نامه مدرسی)، تهران: دانشگاه تربیت مدرس
اهری، زهرا(1380)؛ مکتب اصفهان در شهرسازی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
ایتن، یوهانس (1367)؛ کتاب رنگ، ترجمه: محمدحسین حلیمی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
پاکباز، رویین (1378)؛ دایره المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر
داوری اردکانی، رضا (1378)؛ فلسفه تطبیقی، تهران: نشر ساقی
دهخدا، علی اکبر (1377)؛ لغت نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
رضوی، مهدی امین (1377)؛ سهروردی و مکتب اشراق، مترجم مجدالدین کیوانی، نشر مرکز
رحیمیان، سعید (1376)؛ تجلی و ظهور در عرفان نظری، قم: حوزه علمیه قم
زمانی، عباس (1363)؛ طرح آرابسک و اسلیمی در آثار تاریخی اسلامی ایران، تهران: نشر خوشخو
زمرشدی، حسین (1376)؛ کاشیکاری ایران، تهران: انتشارات کیهان
شیخ الاسلام، علی (1383)؛ خیال مثال و جمال در عرفان اسلامی، تهران: فرهنگستان هنر
طهوری، نیر (1384)؛ مقام بهشت در هنرهای سنتی ایران، خیال، ش16؛ صص 4- 7
کاپلستون، فردریک (1380)؛ تاریخ فلسفه جلد یکم، ترجمه: سید جلال مجتبوی، تهران: سروش
کربن، هانری (1369)؛ فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی؛ ترجمه سید جواد طباطبایی؛ تهران: توس
میرابیان، مهدی (1384)؛ شهود و عالم مثال در فلسفه سهروردی، باشگاه اندیشه

نویسنده: مهدی صالحیان

جایگاه مذهب در معماری

مطالب مشابه :

جدول رتبه‌بندی دانشگاه‌ها

رقابت های کشتی آزاد بزرگسالان قهرمانی کشور- بابل

آقای محمدباقر فرقانی در آزمون دکتری دانشگاه آزاد اسلامی پذیرفته شدند

گفتگوی اختصاصی "6 بهمن" با کریمی فیروزجایی، نماینده مردم بابل در مجلس شورای اسلامی

لزوم تبعیت دانشگاه آزاد از نظر شورای فقهی/ تلاش هاشمی برای حفظ منافعش در این دانشگاه

جایگاه مذهب در معماری

نامه دعوت ۱۱۰ نفر از مسئولین و فعالین ادوار تشکل های دانشجویی استان مازندران از دکتر سعید جلیلی

کاریکاتور : عملکرد نمایندگان بابل در مجلس شورای اسلامی