مقدمه ای بر هنر كاشی كاری
هنر کاشی کاری
کاشیکاری یکی از روشهای دلپذیر تزئین معماری در
تمام سرزمینهای اسلامی است. تحول و توسعه کاشی ها از عناصر خارجی کوچک رنگی
در نماهای آجری آغاز و به پوشش کامل بنا در آثار تاریخی قرون هشتم و نهم
هجری انجامید. در سرزمینهای غرب جهان اسلام که بناها اساسا سنگی بود، کاشی
های درخشان رنگارنگ بر روی دیوارهای سنگی خاکستری ساختمانهای قرن دهم و
یازدهم ترکیه، تأثیری کاملا متفاوت اما همگون و پر احساس ایجاد می کردند.
جز
مهم کاشی، لعاب است. لعاب سطحی شیشه مانند است که دو عملکرد دارد: تزیینی و
کاربردی. کاشی های لعاب دار نه تنها باعث غنای سطح معماری مزین به کاشی می
شوند بلکه به عنوان عایق دیوارهای ساختمان در برابر رطوبت و آب، عمل می
کنند.
تا دو قرن پس از ظهور اسلام در منطقه بین النهرین شاهدی بر رواج
صنعت کاشیکاری نداریم و تنها در این زمان یعنی اواسط قرن سوم هجری، هنر
کاشیکاری احیا شده و رونقی مجدد یافت. در حفاری های شهر سامرا، پایتخت
عباسیان، بین سالهای 836 تا 883 میلادی بخشی از یک کاشی چهارگوش چندرنگ
لعابدار که طرحی از یک پرنده را در بر داشته به دست آمده است. از جمله کاشی
هایی که توسط سفالگران شهر سامرا تولید و به کشور تونس صادر می شد، می
توان به تعداد صد و پنجاه کاشی چهارگوش چند رنگ و لعابدار اشاره کرد که
هنوز در اطراف بالاترین قسمت محراب مسجد جامع قیروان قابل مشاهده اند.
احتمالا بغداد، بصره و کوفه مراکز تولید محصولات سفالی در دوران عباسی بوده
اند. صنعت سفالگری عراق در دهه پایانی قرن سوم هجری رو به افول گذاشت و
تقلید از تولیدات وابسته به پایتخت در بخش های زیادی از امپراتوری اسلامی
مانند راقه در سوریه شمالی و نیشابور در شرق ایران ادامه یافت. در همین
دوران، یک مرکز مهم ساخت کاشی های لعابی در زمان خلفای فاطمی در فسطاط مصر
تأسیس گردید.
نخستین نشانه های کاشیکاری بر سطوح معماری، به حدود سال
450 ه.ق باز می گردد که نمونه ای از آن بر مناره مسجد جامع دمشق به چشم می
خورد. سطح این مناره با تزئینات هندسی و استفاده از تکنیک آجرکاری پوشش
یافته، ولی محدوده کتیبه ای آن با استفاده از کاشیهای فیروزه ای لعابدار
تزئین گردیده است.
شبستان گنبد دار مسجد جامع قزوین( 509 ه.ق) شامل
حاشیه ای تزئینی از کاشیهای فیروزه ای رنگ کوچک می باشد و از نخستین موارد
شناخته شده ای است که استفاده از کاشی در تزئینات داخلی بنا را در ایران
اسلامی به نمایش می گذارد. در قرن ششم هجری، کاشیهایی یا لعابهای فیروزه ای
و لاجوردی با محبوبیتی روزافزون رو به رو گردیده و به صورت گسترده در کنار
آجرهای بدون لعاب به کار گرفته شدند.
تا اوایل قرن هفتم هجری، ماده
مورد استفاده برای ساخت کاشی ها گل بود اما در قرن ششم هجری، یک ماده دست
ساز که به عنوان خمیر سنگ یا خمیر چینی مشهور است، معمول گردید و در مصر و
سوریه و ایران مورد استفاده قرار گرفت.
در دوره حکومت سلجوقیان و در
دوره ای پیش از آغاز قرن هفتم هجری، تولید کاشی توسعه خیره کننده ای یافت.
مرکز اصلی تولید، شهر کاشان بود. تعداد بسیار زیادی از گونه های مختلف کاشی
چه از نظر فرم و چه از نظر تکنیک ساخت، در این شهر تولید می شد. اشکالی
همچون ستاره های هشت گوش و شش گوش، چلیپا وشش ضلعی برای شکیل نمودن ازاره
های درون ساختمانها با یکدیگر ترکیب می شدند. از کاشیهای لوحه مانند در
فرمهای مربع یا مستطیل شکل و به صورت حاشیه و کتیبه در قسمت بالایی قاب
ازاره ها استفاده می شد. قالبریزی برخی از کاشی ها به صورت برجسته انجام می
شد در حالی که برخی دیگر مسطح بوده و تنها با رنگ تزئین می شدند. در این
دوران از سه تکنیک لعاب تک رنگ، رنگ آمیزی مینائی بر روی لعاب و رنگ آمیزی
زرین فام بر روی لعاب استفاده می شد.
تکنیک استفاده از لعاب تک رنگ،
ادامه کاربرد سنتهای پیشین بود اما در دوران حکومت سلجوقیان، بر گستره
لعابهای رنگ شده، رنگهای کرم، آبی فیروزه ای و آبی لاجوردی-کبالتی- نیز
افزوده گشت.
ابوالقاسم عبد الله بن محمد بن علی بن ابی طاهر، مورخ
دربار ایلخانیان و یکی از نوادگان خانواده مشهور سفالگر اهل کاشان به نام
ابوطاهر، توضیحاتی را در خصوص برخی روشهای تولید کاشی، نگاشته است. وی واژه
هفت رنگ را به تکنیک رنگ آمیزی با مینا بر روی لعاب اطلاق کرد. این تکنیک
در دوره بسیار کوتاهی بین اواسط قرن ششم تا اوایل قرن هفتم هجری از رواجی
بسیار چسمگیر برخوردار بود.
لعاب زرین فام که ابوالقاسم آن را دو آتشه
می خواند، رایج ترین و معروف ترین تکنیک در تزئینات کاشی بود. این تکنیک
ابتدا در قرن دوم هجری در مصر برای تزیین شیشه مورد استفاده قرار می گرفت.
مراحل کار به این شرح بوده که پس از به کار گیری لعاب سفید بر روی بدنه
کاشی و پخت آن، کاشی با رنگدانه های حاوی مس و نقره رنگ آمیزی می شده و
مجددا در کوره حرارت می دیده و در نهایت به صورت شیء درخشان فلزگونه ای در
می آمده است. با توجه به مطالعات پیکره شناسی که بر روی نخستین کاشیهای
معروف به زرین فام انجام گرفته و نیز از آنجایی که در این نوع از کاشی ها
بیشتر طرح های پیکره ای استفاده می شده تا الگوهای گیاهی، می توان گفت این
نوع از کاشی ها به ساختمانهای غیر مذهبی تعلق داشته اند.
ویرانی حاصل
از تهاجم اقوام مغول در اواسط قرن هفتم هجری، تنها مدت کوتاهی بر روند
تولید کاشی تأثیر گذاشت و در واقع هیچ نوع کاشی از حدود سالهای 642-654 ه.ق
بر جای نمانده است. پس از این سال ها، حکام ایلخانی اقدام به ایجاد بناهای
یادبود کرده و به مرمت نمونه های پیشین پرداختند. نتیجه چنین اقداماتی،
احیای صنعت کاشی سازی بود. در این دوران، تکنیک مینایی از بین رفت و گونه
دیگری از تزئین سفال که بعدها عنوان لاجوردینه را به خود گرفت، جانشین آن
شد. در این تکنیک، قطعات قالب ریزی شده با رنگهای سفید، لاجوردی و در موارد
نادری فیروزه ای، لعاب داده می شدند و پس از اضافه شدن رنگهای قرمز، سیاه
یا قهوه ای بر روی لعاب، برای بار دوم در کوره قرار داده می شدند.
در
اوایل دوره ایلخانی، تکنیک زرین فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده ای به
کار برده می شد، لکن در ربع پایانی قرن هفتم، رنگهای لاجوردی و فیروزه ای
به میزان اندکی مورد استفاده قرار گرفتند.
با نزدیک شدن به قرن هشتم
هجری، آبی لاجوردی از رواج و محبوبیت بیشتری برخوردار شد و سرانجام تکنیک
نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگهای آبی لاجوردی و اندک مایه ای از رنگهای
قرمز و سیاه، جایگزین نقاشی زرین فام شد که کاشی های تولید شده با چنین
تکنیکی معمولا با نام کاشی های سلطان آباد شناخته می شوند. این تکنیک تا
اواسط قرن هشتم مورد استفاده قرار می گرفت و پس از آن منسوخ شد.
با رو
به زوال نهادن حاکمیت ایلخانیان در اواسط قرن هشتم، عصر طلایی تولید کاشی
پایان یافت. کاشی های معرق-موزائیکی- تک رنگ و نه چندان نفیس در رنگهایی
متفاوت جانشین قابهای عظیم زرین فام و کتیبه ها شدند.
این تکنیک برای
نخستین بار در آغاز قرن هفتم هجری در آناتولی اقتباس شده و یک قرن بعد در
ایران و آسیای مرکزی پدیدار شده است. این نوع از کاشی ها برای ایجاد طرحی
پیچیده در کنار یکدیگر چیده می شده و از آنها برای تزئین محراب ها استفاده
می شد. شیوه کار به این صورت بوده است که سفالهای لعاب داده شده را بر
مبنای طرح اصلی می بریدند و سپس با در کنار هم قرار دادن آنها، طرح اصلی را
می ساختند. در دوره ایلخانیان برای نخستین بار این تکنیک مورد استفاده
قرار گرفت؛ مانند آنچه که در مقبره امام زاده جعفر اصفهان (726 ه.ق) به چشم
می خورد؛ اما کاربرد وسیع آن در دوره میانی قرن نهم هجری رواج پیدا کرد.
طیف وسیع و پیشرفته ای از کاشی های معرق بر روی تعدادی از بناهای مهم
یادبود این دوران دیده می شوند که به عنوان نمونه می توان به مسجد گوهرشاد
در مشهد، مدرسه آلغ بیک در سمرقند و مدرسه خرگرد اشاره کرد.
با توجه به
وقت گیر بودن نصب کاشی های معرق، در اواخر قرن نهم هجری تکنیک ارزان تر و
سریع تری با نام هفت رنگ، جایگزین آن شد. این تکنیک، ترکیب رنگهای مختلف و
متعددی را بر روی کاشی ممکن ساخته بود. همچنین در چنین شیوه ای، رنگ ها
مجزا بوده و درون مرزهای یکدیگر نفوذ نمی کردند؛ زیرا توسط خطوط رنگینی
مرکب از منگنز و روغن دنبه از یکدیگر جدا می شدند. در بسیاری از بنا های
تیموریان شاهر رواج مجدد کاشی کاری به شیوه هفت رنگ هستیم که به عنوان
نمونه، می توان از مدرسه غیاثیه خردگرد که در سال 846 ه.ق تکمیل شده یاد
کرد.
مساجد و مدارس صفویه به طور کلی با پوششی از کاشی ها در درون و
بیرون بنا تزیین شده اند. در حالیکه کاربرد کاشی های معرق تداوم می یافت،
شاه عباس که برای دیدن بناهای مذهبی کامل نشده اش بی تاب بود، استفاده
بیشتر از تکنیک سریع کاشی هفت رنگ را تقویت کرد.
در عصر صفویه، کاشی
هفت رنگ در قصرهای اصفهان به نحوی گسترده مورد استفاده قرار گرفت و نصب
کاشی های چهارگوش درون قابهای بزرگ، منظره هایی بدیع همراه با عناصر پیکره
ای و شخصیتهای مختلف، به وجود آورد.
در قرن دوازدهم هجری، با روی کار
آمدن زندیه عمارت سازی در اندازه های جاه طلبانه به ویژه در شیراز، پایتخت
زندیان، از سر گرفته شد و به همین دلیل، جنبش جدیدی در صنعت کاشی سازی پدید
آمد. در این عصر، تصاویر کاشی ها با نوعی رنگ جدید صورتی که در دوران
حکمرانی قاجار نیز استفاده می شده، نقاشی می شوند.
صنعت کاشی سازی
اسلامی در دوره هایی از پورسلین-ظرف چینی وارداتی از دوران تانگ و سونگ-
تأثیر پذیرفته است. حاصل این تأثیرات، ساخت کاشی هایی با لعاب سفید و طرح
های آبی است. اقتباس هنرمندان اسلامی از چینی های آبی-سفید قابل ملاحظه
است. در اواسط قرن نهم هجری، نقشمایه های چینی کاملا در نقشمایه های دوران
اسلامی جذب شده و حاصل آن، پدیدار شدن یک سبک اسلامی-چینی دو رگه دلپذیر و
قابل قبول بود.
هنر کاشی کاری ترکیه تا حد زیادی تحت تأثیر سنتهای
ایرانی قرار داشت. در قرن نهم هجری (تا سال 875 ه.ق) هنرمندان تبریزی با
انگیزه اشتغال به فعالیت در ترکیه می پرداختند.
در قرن دهم هجری،
ایزنیک مرکز تولید ظروف سفالی و کاشی در ترکیه محسوب می شد. یک رنگ قرمز
درخشان جدید و یک دوغاب غنی شده از آهن به صورت ضخیم غیر قابل نفوذ به زیر
لعاب، به کار گرفته می شده که از ویژگی های کاشی ایزنیک به شمار می آمد. یک
سبک برگدار زیبا با طراحی های واقعی از گل های لاله، سنبل و میخک نیز بر
روی کاشی ها، منسوجات، جلدسازی و سایر هنرهای ترکیه قرن دهم مورد استفاده
قرار گرفتند اما پس از قرن یازدهم هجری، کیفیت کاشی ایزنیکی رو به افول
گذاشت و از این دوران به بعد، ساخت کاشی در شهر کوتاهایا در مرز فلات
آناتولی ادامه یافت.
ساخت کاشی در سوریه نیز صورت می گرفته است.
سفالگران دمشقی در قرن نهم هجری کاشی های سفید-آبی تولید می کردند اما یک
قرن بعد طرح کاشی های سوریه ای بازتاب کاشی های ایزنیک بود. کاشی های سوریه
در رنگ های سبز روشن، فیروزه ای و ارغوانی تیره خاصی در زیر لعاب نقاشی
شده اند. بهترین دوره برای کاشی سازان دمشق، قرن دهم هجری است. پس از آن،
گرچه تولید کاشی تا قرن سیزدهم ادامه یافت اما کیفیت آن کاهش یافت و طرح
های کاشی های سوریه یک دست شد.
http://www.tebyan.net
http://reference.islamic-art.net/arch/tile.htm
مطالب مشابه :
کاشی کاری
کاشی کاری شیشه مورد استفاده قرار می گرفت. مراحل کار به این شرح بوده که پس از به کار گیری
موزاییک و سرامیک کاری - نصب و دوغاب
در هنر موزائیک‌کاری، برای ایجاد بافت و زیباتر شدن کار، باید کاشی روی ورقه‌هایی و شیشه
کاشی
میلیمتر است، و یک روی آن دارای سطحی شیشه‌ای بوده و کاشی کاری بصورت هنر تزئینی
معرق کاشی - آیینه کاری - گچ بری و نقاشی
معرق کاشی و آیینه کاری قلم طراحی، خط کش چوبی برای خط اندازی روی شیشه، میز زیر دست
تاريخچه كاشي كاري
این تکنیک ابتدا در قرن دوم هجری در مصر برای تزیین شیشه بر روی کاشی ها کاشی کاری های
مقدمه ای بر هنر كاشی كاری
هنر کاشی کاری تزیین شیشه مورد میخک نیز بر روی کاشی ها، منسوجات
برچسب :
کاشی کاری روی شیشه