|
عليرضا سعيدي*
براي مانور زلزله در مدارس چگونه برنامه‌ريزي كنيم تا بهره‌وري اين مانور افزايش يابد؟ يا حداقل به واقعيت نزديك‌تر شود؟
بحران حادث شده براي يك مدرسه در زمان بروز حادثه زلزله يك بحران چند وجهي است كه متأسفانه در چند سال اخير در تمامي مانورهاي برگزار شده تنها به موضوع پناه‌گيري و خروج كودكان از كلاس‌هاي درس آن هم به صورت بسيار محدود شده پرداخته شده است.
پناه‌گيري و خروج كودكان در زمان حادثه با آنكه بسيار مهم و حياتي است اما از ديد كل‌نگر اين كار يكي از اجزاي مهم عملكردهاي لازم براي مهار بحران‌پيش رو هنگام بروز زلزله است.براي آنكه بتوان بحران‌هاي پس از زلزله مدارس را تحليل و مديريت نمود لازم است مديريت بحران را به صورت جامع‌تري برنامه‌ريزي كرد تا بالاترين بهره را داشته باشد.
ايمن‌سازي مدارس، همكاري اوليا دانشآموزان در تقليل نقاط خطرساز مدارس، همكاري همسايگان مدارس در كمك به دانشآموزان، جمع‌آوري و مستندسازي اطلاعات تخصصي در زمينه دانشآموزان و تبادل اين اطلاعات با مراكز انتظامي و امدادي، آموزش اولياء دانشآموزان در زمينه آواربرداري و اسكان اضطراري، آموزش دانشآموزان براي زنده ماندن در زيرآوار و خروج از كلاس‌هاي تخريب شده و... مي‌تواند از موضوعات مهم در تحليل بحران در پيش روي مديران بحران باشد.
بررسي و اجراي اين همه موضوع طرح شده و برنامه‌نويسي براي برگزاري يك مانور واقعي شايد بيش از 3 ماه وقت بگيرد اما اگر بتوان اين سرفصل‌ها را به صورت برنامه‌ريزي شده و دقيق مانند يك دستور‌العمل در اختيار تمامي مدارس قرار داد، شايد بهترين روش منطقي براي به نتيجه رساندن اين مهم باشد. جمعيت كاهش خطرات زلزله ايران به عنوان تنها تشكل غير دولتي (NGO) متخصص در زمينه زلزله و مديريت بحران آمادگي خود را براي همكاري در اين زمينه اعلام داشته و با ارائه دستور‌‌العمل‌هاي زير براي برگزاري بهتر اين مانور پيش‌قدم شده است.
مانور زلزله را چگونه برنامه‌ريزي كنيم؟
1 - مانور زلزله را تنها به كودكان و دانشآموزان مختص نكنيد! مادران و پدران و همسايه‌ها و نيز نيروهاي امدادي و انتظامي را هم براي برگزاري به همكاري دعوت كنيد. پدران و مادران بايد با مهارت‌هايي در زمينه زنده‌يابي و آواربرداري مقدماتي را آشنا باشند تا خداي ناكرده با اشتباهي كوچك در بيرون كشيدن يك كودك از زير آوار موجب قطع نخاع او نشوند!
گروههاي امدادي بايد از مدرسه نقشه به روز داشته باشند كه در آن نقشه نقاط خطرساز همچون منابع نگهداري نفت و كپسول‌هاي گاز و نيز چاه‌هاي فاضلاب و نيز محل سالن‌هاي اجتماعات همچون نمازخانه و غذاخوري به دقت مشخص و راه‌هاي دسترسي به آنها به طور واضح علامت‌گذاري شده باشد.
مراكز انتظامي مي‌بايد فهرست كامل و دقيقي از دانشآموزان مدرسه به همراه عكس و مشخصات والدين و نيز حداقل يك نفر از وابستگان آنها كه در شهر ديگري زندگي مي‌كند، را داشته باشند كه در زمان حادثه بتوانند در صورت فوت پدر و مادر، بچه را به بستگان مورد تائيد پدر و مادر تحويل دهند.
2 - براي قبل از مانور زلزله برنامه داشته باشيد! نقاط امن را به كمك اولياء كودكاني كه مهندس عمران يا زلزله يا تخصص ساختمان دارند مشخص كرده و با رنگ سبز براي نقاط ايمن و با رنگ قرمز نقاط خطرساز را در تمامي نقاط مدرسه خصوصاً در راهروها و حياط مدرسه علامت‌گذاري كنيد. كودكان به راحتي با رنگ‌ها ارتباط برقرار كرده و به سادگي پيام‌هاي اين خطوط را درك مي‌كنند.
3 - چاه‌هاي فاضلابي كه در حياط مدرسه حفر شده‌اند يا در مسير حركت دانشآموزان براي خارج شدن از كلاس‌هاي درس تا حياط مدرسه قرار دارند با خطر فروريزش در زمان زلزله روبه‌رو هستند اين نقاط بايد با دايره‌‌اي به مركز چاه و شعاع حداقل3 متر با رنگ قرمز مشخص شود.
4 - يكي از مكان‌هاي بسيار خطرناك چه در زمان زلزله و چه بعد از آن، كنار ديوارهاي محوطه مدرسه است. ديوار مدارس در حين يا بعداز زلزله ممكن است به‌طور يكپارچه به سمت داخل مدرسه فروبريزند بنابراين مي‌بايست حداقل به اندازه ارتفاع اين ديوارها از داخل حياط مدرسه را با رنگ قرمز علامت‌گذاري كرد تا كودكان چه در حين زلزله و چه بعداز آن به كنار ديوارها پناه نبرند.
5 - در راهروها به جز محل‌هايي كه كمدها قرار دارند تمامي كنار ديوارها را مي‌توان به عنوان نقاط امن در نظر گرفت مگر آن كه در آن بازشويي همچون پنجره ايجاد شده باشد.
6 - در راه پله‌ها به خاطر عدم هماهنگي سازه اجرا شده در اين بخش، با كل ساختمان، همواره ما شاهد حركت‌هاي پيش‌بيني نشده هستيم. بنابراين بهتر است كه براي راه‌پله‌ها تنها نوار باريكي، كه محل اتصال پله به ديوار راهرو راه پله است را به عنوان نقاط امن به رنگ سبز رنگ‌آميزي كنيم.
7 - در كلاس‌هاي درس حداقل با رعايت فاصله يك و نيم متري از پنجره‌ها، صندلي‌ها و نيمكت‌ها را چيده و اين فاصله را با رنگ قرمز علامت‌گذاري كنيد. اين فاصله به جهت ايمن بودن كودكان از فروريختن شيشه بر روي آنها علامت‌گذاري مي‌شود. استفاده از شيشه‌هاي نشكن يا بهره‌بردن از پرده‌هاي ضخيم و يا چسباندن نوار چسب‌هاي شفاف به شيشه‌ها، به فرو نريختن قطعات بزرگ شيشه بر سر كودكان كمك بسياري مي‌كند.
8 - لازم است در تمامي مدارس كشور پنجره هاي كلاس‌هاي طبقه اول تمامي كلاس‌ها فاقد حفاري فلزي بوده تا امكان فرار از كلاس‌هاي درس در زمان حادثه ممكن باشد تا همچون حادثه دلخراش سوختن كودكان در آتش‌سوزي سال گذشته، موجب محبوس شدن دانشآموزان در كلاس‌هاي درس زمان حادثه نشويم.
9 - بايد تمامي اجزاء غيرسازه‌اي همچون كمدها، كتابخانه‌ها، تابلوهاي عكس، تخته‌سياه و نيز مهتابي‌هاي موجود در هر كلاس به طور كامل و به دقت به سازه با بست‌هاي مناسب مهار شود تا در زمان زلزله بر روي كودكان فرونريزد. اغلب صدمات ناشي از زلزله در ساختمان‌هايي كه سازه‌هاي ايمن دارند از فروريختن همين اجزاء غيرسازه‌اي ايجاد مي‌شود.
10 - دوره‌هاي آموزش استفاده از كپسول‌هاي آتش‌نشاني بايد براي تك تك دانشآموزان مدارس برگزار شود و بچه‌ها از كلاس اول تا پايان دوره دبيرستان از نحوه استفاده مطلوب از كپسول‌هاي متناسب با سن خود آگاه باشند تا در زمان بروز آتش بتوانند از جان خود حفاظت كنند.
از سوي ديگر به جز استفاده از كپسول آتش‌نشاني كودكان بايد بياموزند كه چگونه در زمان بروز حريق براي حفظ جان خود رفتار كنند. مهارت‌هاي عبور از آتش، عبور از دود، خطرات دودگرفتگي و خفگي و نيز آشنايي با مسيرهاي امن خروج از خانه ازجمله مهارت‌هاي مورد نياز كودكان در اين زمينه است.
11 – در انتهاي هر كلاس درس يك كپسول آتش‌نشاني حداقل 3 ليتري حداكثر 6 ليتري (قابل حمل توسط دانشآموزان از دبستان تا دبيرستاني) در ارتفاعي كه به آساني توسط دانشآموزان بتواند برداشته شود قرارداده شود. نحوه استفاده از اين كپسول‌هاي آتش‌نشاني بايد به دانشآموزان آموخته و توسط آنان در طي مانور در اطفاء حريق مورد استفاده قرار بگيرد.
12 – براي بعد از زلزله نيز در مانور خود برنامه‌هاي واقعي در نظر بگيريد. دانشآموزان بايد بياموزند كه پس از اتمام زلزله به سرعت و با آرامش بدون آنكه همديگر را زيردست و پا له كنند و يا در چاله‌هاي ايجاد شده در مسير خروج از كلاس تا حياط مدرسه سقوط كرده يا در تله‌هاي آتش‌گير بيافتند از درب كلاس خارج شده و به حياط مدرسه بروند و سپس در حياط مدرسه به طور منظم در صف‌هاي از قبل تمرين شده ايستاده تا آمار آنها گرفته شود.
اين كار بسيار بهتر است توسط خود دانشآموزان انجام شده و در طي تمرين‌ها، ملكه ذهن آنها شود به طوري كه بتوانند در كوتاه‌ترين زمان، افراد ناپديد شده را خود كودكان دانش‌آموز هر كلاس تعيين كنند تا گروه نجات بتواند براي نجات جانشان اقدام كند.
در مقطع دبستان، استفاده كردن از دانشآموزان كلاس‌هاي چهارم و پنجم دبستان جهت هدايت كودكان به حياط و گرفتن آمار مفقودين، براي تمامي كلاس‌هاي پايين‌تر بسيار مناسب و داراي كارآيي بسيار بالايي است. شما مي‌توانيد در مانور خود اين كار را با كمي ابتكار و جدا كردن چند كودك در حين مانور در زمان خروج از كلاس‌ها تمرين كنيد.
13 – لازم است كه مسئولان هر مدرسه آلبوم عكسي از كودكان مدرسه را با عكس و مشخصات و آدرس كامل تهيه نمايند كه كروكي محل كلاس هر دانش‌آموز در آن به طور دقيق ثبت شده باشد. اين آلبوم بايد در محلي امن در حياط مدرسه قرار گرفته و محل آن از قبل به گروههاي نجات اعلام شود.
14 - دانشآموزان بايد در محلي به صف شوند كه خطر ريزش آوار ساختمان خود مدرسه و يا ديوارهاي محوطه در پس‌لرزه‌هاي ممكن نباشد.
فاصله‌هاي ايمن دور شدن از خود مدرسه به ميزان حداقل يك سوم ارتفاع مدرسه و نيز دور شدن از ديوارهاي مدرسه حداقل به ميزان ارتفاع كامل يك ديوار است چرا كه ديوارهاي مدارس اغلب به طور كامل و يكپارچه فرو مي‌ريزد. اين بدان معنا است كه مدرسه‌اي كه 12 متر ارتفاع دارد حداقل 4 متر در زمان تخريب پيشروي مي‌كند و ديواري كه 2 متر ارتفاع دارد تا 2 متر از نوار پيراموني حياط مدرسه را در زمان فرو ريختن ناايمن مي‌كند.
15 - آموزش دانشآموزان در زمينه مديريت حادثه يكي از مهمترين مباحث آموزشي است. دانشآموزان بايد متوجه اين نكته باشند كه براي خارج كردن مجروحين، داراي تخصص و قدرت بدني كافي نيستند و ماندن در كلاس بعد از حادثه براي نجات جان معلمي كه مجروح يا بي‌هوش شده است نه تنها مفيد نيست بلكه با توجه به اينكه براي خارج كردن آن معلم نياز به 4 يا 5 دانش‌آموز است اين كار مي‌تواند جان 6 نفر را به خطر اندازد. بنابراين بهتر است به جاي آن كه بخواهند خود به حادثه‌ديدگان كمك كنند بگذارند تيم‌هاي دوره ديده اين كار را انجام دهند.
16 – مدرسه‌اي كه بعد از زلزله آب آشاميدني نداشته باشد بسيار آسيب‌پذير است. تامين آب آشاميدني در اولويت اول و آب بهداشتي در اولويت بعدي است. بنابراين از حالا براي منبع آب برنامه‌اي داشته باشيد. خريد يك منبع آب فايبرگلاس 2 هزار ليتري مي‌تواند براي تامين آب آشاميدني مورد نياز كودكان در روزهاي نخست حادثه بسيار حائز اهميت باشد.
17 – حداقل براي 3 روز كودكان،در انبار مدرسه براي بعد از زلزله بايد مواد غذايي داشته باشيد. شما مي‌بايست دانشآموزان را تا وقتي كه تمامي پدران و مادران كودكان آنها بتوانند خود را به مدرسه و كودكانشان برسانند سلامت نگهداريد فراموش نكنيد كه مسئول زنده ماندن كودكان پس از زلزله هم مسئولان مدرسه هستند.
پيشنهاد مي‌شود از اوليا دانشآموزان براي ذخيره غذايي خود كه از كنسرو و مواد فاسد نشدني است كمك بگيريد و هر سال در مانور زلزله مواد غذايي به جا مانده از سال قبل را يا به يك مركز كودكان بي‌سرپرست اهدا كنيد يا بعد از مانور براي خود بچه‌هاي مدرسه و گروههاي شركت‌كننده در مانور با همين مواد غذايي جشن بگيريد.
18 – قطعا در صورتي كه زلزله‌اي در كشورمان روي دهد در هر نقطه‌اي كه باشد مدارس موجود در آن منطقه با توجه به حياط بزرگ و نيز سرويس‌هاي بهداشتي متعدد آن يكي از مراكزي است كه مردم به آنجا پناه مي‌آورند از سوي ديگر خود كودكاني هم كه پدران و مادرانشان نتوانسته‌اند خود را به مدارس فرزندانشان برسانند را نمي‌توان در شب‌هاي نخست در زير سقف اسكان داد.
براي اين كودكان و نيز مردماني كه به مدرسه پناه مي‌آورند لازم است كه حداقل يك چادر گروهي در نظر گرفته شود تا در زمان حادثه با نصب آن در حياط مدرسه بتوانند خدمات مورد نياز را برآورده نمايند. بهتر آن است كه دانشآموزان و مربيان در طي مانور، برپا كردن چادر را تمرين كنند و اين كار را به منزله يكي از مهمترين بخش‌هاي مانور مورد توجه قرار دهند.
19 – امنيت كودكان پس از زلزله از جان آنها اگر با اهميت‌تر نباشد كم‌اهميت‌تر نخواهد بود. مي‌بايست كودكان را از خطر سرقت، تجاوز، گم‌شدن محافظت كرده و براي تحويل كودكاني كه والدينشان به هر دليل نتوانسته‌اند تا روز سوم خود را به مدارس فرزندانشان برسانند، به افراد امين معرفي شده توسط خود والدين يا مراكز نگهداري كودكان بي‌سرپرست برنامه‌ريزي دقيقي كنيد.
20 – خيلي خوب است كه اگر بتوان نكات ايمني را روي يك صفحه فلزي يا يك ديوار مقاوم در حياط مدرسه نوشته و نصب كنيم تا دانشآموزان هر روز با ديدن و خواندن آن به طور مستمر با مباحث ايمني درگير باشند.
21 – بسيار مهم است كه هر مانور داراي برگزيدگاني باشد و جوايزي به آنها تعلق بگيرد، بدين منظور برگزاري مسابقات علمي درخصوص مباني زلزله و آمادگي زلزله به صورت مكتوب و نيز مسابقاتي در زمينه مهارت‌هاي چادر‌زدن و اسكان اضطراري يا اطفاء حريق و آواربرداري مي‌تواند تاثير بسيار ماندگاري در ذهن بچه‌ها داشته باشد.
22 – به عنوان آخرين مرحله مي‌توان از جمع‌آوري اطلاعات و مستندسازي مانور برگزار شده نام برد. مستندسازي مانور به مديران ارشد كمك مي‌كند تا بتوانند سال به سال در جهت كامل‌تر شدن مانورهاي برگزار شده گام بردارند.
*دبير جمعيت كاهش خطرات زلزله ايران |
