گذری بر موسیقی شیراز

گذری بر موسیقی شیراز

حدود یک سال پیش بحثی با آقای شهرام ممتحن، مدیر آموزشگاه آبنوس شیراز داشتم که چرا هنرمندان موسیقی این دیار توجهی به گذشتگان هنرمند خود ندارند و برای مثال موسیقی ویژه شهرشان را با شناسنامه اش منتشر نمی کنند. ایشان که به این کم کاری معترف بود، مسئله کپی رایت آثار هنرمندان شیرازی را مانعی برای این کار می دانست. به هر ترتیب پس از بازگشت به تهران نگارش مطلبی پیرامون موسیقی سرزمین پارسی گوی شیراز را آغاز کردم ولی هیچگاه به سامان نرسید تا تعطیلات چند روزه عید قربان بار دیگر گذر مرا به یاسوج و شیراز انداخت و این شد که تصمصم گرفتم آن نوشته نیمه تمام را به پایان ببرم و به دیدگان خوانندگان گرامی بنشانم. به ویژه آن که وقتی بر گرد مزار سعدی و حافظ می چرخیدم، احساس می کردم خیلی به این فرهنگ و این سرزمین مدیونم. بگذریم، این هم مختصر نوشته جسته گریخته من:

هویت فرهنگی شیراز

پرداختن به موسیقی استان فارس و به ویژه شهر گل و بلبل شیراز بدون توجه به بافت جمعیتی و فرهنگی آن، ممکن نیست. این منطقه از دیرباز پذیرای دست کم پنج قوم بوده است که همچنان در گوشه گوشه استان حضور دارند. اقوام فارس، ترک، لر، عرب و کولی با آداب و فرهنگی متمایز هم اینک بدنه اصلی جمعیت استان را تشکیل می دهند. علاوه بر آن هزاران مهاجر جورواجور از شهرهای دیگر ایران و همچنین جمعیت قابل توجهی از افاغنه در این استان زندگی می کنند. اما فرهنگ و هنر منطقه به راستی بر سه ستون فارس، ترک قشقایی و لرهای کهکیلویه و بویراحمد استوار است. وقتی صحبت از موسیقی استان فارس بکنیم، طبیعتاً موسیقی همه اقوام ساکن در آن مد نظر خواهد بود اما وقتی صحبت موسیقی شیراز در میان باشد، در واقع ما با موسیقی پارسی زبانان این استان سر و کار داریم. نوشتار پیش رو دقیقاً دنبال همین ماجراست.

ما چیزی با عنوان موسیقی اصفهانی، همدانی، کرمانی، مشهدی و یا کرجی نداریم ولی با اطمینان می توانیم صحبت از شیراز و موسیقی شیرازی بکنیم. گر چه همه نقاط ایران و به ویژه مناطق فارس نشین، صاحب موسیقی دستگاهی اند ولی شیراز علاوه بر موسیقی دستگاهی، یک موسیقی ویژه خود نیز دارد که البته تافته جدابافته ای از موسیقی دستگاهی نیست. بهتر است با کتاب بیست ترانه محلی فارس به قلم محمد رضا درویشی بحث را آغاز کنیم. درویشی که خود اصالتاً اهل گراش Gerash از توابع شهرستان لار در استان فارس می باشد، حدود سال 1362 خورشیدی (1983 میلادی) با همكاری دوست و همشهری اش، زنده یاد عطا جنگوك اقدام به گردآوری، آوانگاری و انتشار بیست ترانه محلی استان فارس کرد. ترانه هایی که لزوماً به شهر شیراز تعلق ندارند و برخی از آن ها مانند آهنگ جهرمی برخاسته از ذوق مردمان دیگر شهرهای استان فارس اند. در این خصوص می توان به نمونه های دیگری همچون بیدگونی (بیدكانی)، حاجیونه (حاجیانی)، می‌گلی، دشتستانی، سركوهی و مرودشتی نیز به عنوان موسیقی محلی فارس اشاره کرد. حسن صفری، آهنگساز و نوازنده‌ی تار اهل شیراز، تعداد دقیق آهنگ های زادگاهش را سی ترانه عنوان می کند که به زعم ایشان همه شان در آرشیو رادیو شیراز موجود اند.

شخصاً بر این باورم، خیلی از رفتارهای قومی و اجتماعی هر ملتی را می توان از موسیقی رایج همان افراد بررسی كرد. برای مثال روحیه نرم و گریزان از خشونت های رایج زمانه را به راحتی می توان در ترانه ها شیرازی ردیابی كرد. نیم نگاهی به پیشینه نظامی گری در شهر شیراز نیز نشان می دهد مردمان پارسی زبان این دیار همواره از درگیری های گوناگون گریزان بوده و به شیوه های مسالمت آمیز بحران های امنیتی را پشت سر گذاشته اند. نمونه روشن تاریخی اش را در مصالحه حاکم فارس با غارتگران مغول داریم. بر این اساس در آهنگ های شیرازی، چیزی به نام موسیقی حماسی نداریم. به همین ترتیب، شیرازی ها خیلی اهل عزا و ماتم نیستند و آهنگ هایی که معرف غم و اندوه باشد، به نسبت كمتر از آهنگ های شاد و امیدسازشان است. حتی ترانه های عاشقانه كه نوعی ناكامی در آن ها پنهان است، ‌لحنی ماتم آلود ندارند.

هنرمندان شاخص شیرازی

از چهره های صاحبنام موسیقی شیرازی در عصر حاضر می توان به زنده یاد صمد بردیده معروف به صمد عقاب اشاره كرد كه بیش از 20 آلبوم در كارنامه هنری اش دیده می شود. علاوه بر وی خواننده‌هایی چون غضنفر راستی و اكبر زیگلری، گلنار دهقان و شكر شیرازی، نقش مهمی در ترویج موسیقی محلی فارس داشته‌اند. اما نقش صمد عقاب بسیار بسیار پر رنگ تر از دیگران به نظر می رسد. اجراهای زیاد و همواره گرم وی در مجالس عروسی و استودیوهای ضبط صدا، نقش رنگارنگی از موسیقی شاد و شیرین شیراز به یادگار نهاده است. بر این نام ها می توان شهلا سرشار و گلوریا روحانی را نیز افزود که با مهاجرت به ینگه دنیا، توانستند بخش دیگری از آهنگ های شیرازی را به گوش علاقه مندان برسانند.

برخی از خوانش های هنرمندان شیرازی، کاملاً در همان چارچوب موسیقی دستگاهی است و نمی توان گفت لزوماً متعلق به فرهنگ شیرازی اند. این را هم در نظر داشته باشیم که شیراز یکی از کانون های شکل گیری موسیقی دستگاهی بوده و همچنان، یکی از حافظان قدرتمند موسیقی دستگاهی به شمار می رود.

ترانه مرغ شیرین زبونم با صدای صمد عقاب در آواز افشاری را بشنوید

ترانه عروس و دوماد با صدای صمد عقاب را بشنوید

ترانه آی حمومی با صدای صمد عقاب را بشنوید

ترانه بارون بارونه شوگرفته با صدای صمد عقاب را بشنوید

ترانه مبارک باد با صدای صمد عقاب را بشنوید

از دیگر هنرمندان شیرازی می توان به ایرج سلطانی، رحیم فتحعلی زاده، حسین افشار، مرحوم ناصر صدر و همچنین نوازندگان كلیمی استان فارس، همانند مرحوم جلال آقا بالا، جلال قانونی، منوچهر شیرازی، لاله زار نوازش و داوود كاشی اشاره کرد که در این زمینه تاثیرگذار بوده‌اند.

پیشتر از این وقتی پیرامون موسیقی ترکیه می نوشتم، اشاره کردم که هر سرزمین صاحب فرهنگی، علاوه بر نغمه های جورواجوری که به کار می برد، دست کم یک یا دو عنصر ویژه دارد که فقط معرف همان سرزمین اند و اگر در جای دیگری هم شنیده شوند، در واقع نوعی وام گیری فرهنگی است. بر این اساس، مردمان پارسی گوی شیراز و شهرها و روستاهای پیرامونش، یک آواز منحصر به فرد دارند که اگر در چارچوب موسیقی دستگاهی جاری می شود ولی فقط و فقط شناسنامه اش را با نام همین منطقه می توان صادر کرد. این آواز به دلیل گیرایی اش هم اکنون در همه نقاط مرکزی و جنوب غرب ایران شنوندگان فراوانی دارد.

آواز مخصوص اهالی فارس با صدای گلنار دهقان را بشنوید

آواز مخصوص اهالی فارس با صدای مصطفی حیدری را بشنوید

آواز دشتستانی با صدای گلنار دهقان را بشنوید

یکی از ترانه های مشهور شیراز، مریم گله نام دارد که با تفاوت هایی در شهرکرد و پیرامونش خوانده می شود. نسخه متفاوتی از آن را می توان از زیر پنجه نوازندگان ترک های شاهسون شنید که به درستی نمی توان گفت کدام از کدام گرفته اند.

ترانه مریم گله با صدای گلنار دهقان را بشنوید

نسخه متفاوتی از همان نغمه را به روایت شاهسونی در دانگی پایین تر بشنوید

ترانه آی بالا با صدای گلنار دهقان را بشنوید

ترانه خانوم خانوم با صدای شکر شیرازی را بشنوید

ترانه سبزه فیروزه با صدای یک خواننده ناشناس را بشنوید

سبز فیروزه با صدای گلوریا روحانی و تنظیم شده به شیوه امروزی را بشنوید

ترانه بیا بریم سبزه زار با صدای شکر شیرازی را بشنوید

نوروز خوانی شیرازی با صدای گلوریا روحانی را بشنوید

موسیقی مذهبی شیرازی ها به پیروی از ترانه هایشان، کم و بیش لحن مخصوص دارد و معمولاً نشانی از موسیقی خاص شیرازی را در آن ها می توان ردیابی کرد.

نوحه شیرازی با صدای یک خواننده ناشناس را بشنوید

مطالب مرتبط:

موسیقی نواحی ایران در قاب تلویزیون