تاریخچه گلیم

گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تاروپود به یکدیگر ایجاد میشود . معمولا تار آن پنبه و پشم وگاهی نخ ابریشم و پود آن از نخهای پشمی و کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود . این فرش در زبان فارسی نامهای مختلفی دارد. گلیم در افغانستان – گیلیم در اوکراین -بداس در قفقاز – لیاط در سوریه و لبنان – چیلیم در رومانی و همچنین کیلیم در ترکیه و لهستان و مجارستان و عربستان از جمله نامهای متفاوت أن است .

تاريخچة گلیم بافي

انسان از زمان های كهن از پوست حیواناتی كه شكار مي كرده به منظور پوشش و محافظ بدن در مقابل تغييرات جوي و نیز به عنوان زیر انداز استفاده مي كرده و به تدریج با رواج دامداری و ریسیدن پشم، بافتن در ميان قبایل ابتدائی رواج یافت و جزو اولین هنرها و صنایع قبیله ای به شمار آمد.
هر چند به روشنی مشخص نیست كه نخستین بار در کجا و توسط چه قوم و قبیله ای بافت پارچه های اوليه كه همزمان با شروع بافت گلیم بوده صورت گرفته اما بر اساس کاوش های باستان شناسي شواهدی از بافندگي در ميان ساکنان فلات ایران و سرزمین های همجوار به دست آمده.از جمله در غارهاي جنوب شرقی درياي مازندران ( غار کمربند و هوتو در نزديكي بهشهر ) آثاری پیدا شده كه پرورش گوسفند و بز و ریسیدن پشم و موی آنها را به دست مردمان این منطقه در 8000 سال پیش به اثبات مي رساند.
همچنین تکه پارچه ای 8000 ساله بافته از موی بز در کرانه های درياي مازندران و پارچة كتاني 6000 ساله اي هم از شوش به دست آمد.
با همة این ارزیابی ها نمي توان تاریخ دقیق براي گلیم ارائه كرد. قديمي ترين فرش كشف شده دنيا به نام پازيريك متعلق به 350-500 ق م مي باشد.
گليم بافي مقدمه اي براي بافت فرش بوده است. تاريخ آغاز قالي بافي را به 1500-2000 ق م تخمين زده اند مي توان گفت تاريخ آغاز گليم بافي حدود 3000 تا 5000 ق م بوده است. _

دستگاه هاي بافت گليم

به طور كلي دستگاه هاي بافت چهار نوع مي باشند:
الف- گليم ساده باف
دستگاه گليم ساده باف از يك كجو و چوب كمكي تشكيل شده و گليم به طور يكنواخت روي آن بافته مي شود.پشت و روي اين نوع گليم يكسان بوده و هر دو روي آن قابل استفاده است.
ب-گليم چرخي باف
دستگاه گليم چرخي باف داراي چهار كجو است. هر كجو به وسيلة كمان هايي جا به جا مي شود.در اين نوع بافت پود از لا به لاي تمام تارها رد مي شود . بافت به صورت يكساني پيش مي رود.در پشت گليم پودهاي اضافي روي هم قرار مي گيرند و به اين علت حاصل كار، گليمي محكم و ضخيم با پشت و روي متفاوت خواهد بود كه فقط يك روي آن قابل استفاده است
ج- جاجيم باف
دستگاه بافت جاجيم داراي چهار كجو و چند كمان است. تفاوت اساسي بين جاجيم و ساير انواع گليم، رنگي بودن تارهاي آن است كه مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند.پشت و روي جاجيم همانند گليم ساده بافت يكسان است.
د- گليم سوزني ( سوماك )
دستگاه گليم سوزني داراي يك كجو است و به طور كلي از نظر ظاهر به دستگاه بافت گليم ساده شباهت دارد.در اين بافت پودهاي اضافي در پشت گليم به صورت آزاد باقي مي ماند.بافت اين نوع گليم در ميان عشاير بسيار معمول است . اغلب براي تزئین مورد استفاده قرار مي گيرد.

انواع بافت هاي گليمي ايران

شيريكي پيچ ( شيركي پيچ ):
شيريكي پيچ نامي است كه بافندگان عشاير و روستايي كرمان به آن داده اند.ظاهري شبيه قالي دارد و همانند قالي با گره بافته مي شود و بر خلاف ديگر انواع گليم كه پود باعث تكميل و نماياندن نقوش آن مي شود، پود تنها باعث اتصال تارها به يكديگر و در پشت گوشت ( پرز ) گليم مخفي است و قابل رؤيت نيست.نقوش به وسيلة گره اي كه بر روي تار زده مي شود به وجود مي آيند.گره زدن در شيريكي پيچ دو نوع است. گره متن، كه با كمك آن نخ رنگي از روي دو تار مي گذرد و به پشت برگردانده مي شود و از زير رشتة اصلي رويي عبور و ايجاد گره مي كند.دومين گره، گرة آبدوزي است.در اين گره، پود رنگي دو بار روي دو تار قرار مي گيرد و خط پهن تري ايجاد مي كند.پس از اتمام عمليات گره زني در هر رديف پود گذاري انجام و بين پود و گره ها درگيري ايجاد مي شود.اين عمل به وسيلة شانه يا دفتين صورت مي گيرد.
نقوش شيريكي پيچ از محدودة هندسي بالاتر مي رود و گاه توازن و هماهنگي را از تركيب نقوش غير متقارن به دست مي آورد. نقش بوته جقه در ميان نقوش شيريكي پيچ ديده مي شود كه دو گل گرد در ميان آنها تعبيه شده كه نسبت به يكديگر متقارن اند.حاشيه ها اغلب زنجيره اي و مركب از يك شكل هندسي مكررند كه بين دو خط موازي قرار مي گيرند.اين حاشيه ها را حاشيه هاي چرخي مي نامند.گل متن كشميري است كه سراسر متن را با تكرار خود پر مي كند.نقوش ديگري كه در بافت اين محصول رواج دارند عبارتند از: قارا، گل شاه عباسي، گل كرماني و جفت گل. رنگ هاي انتخابي بافندگان شيريكي پيچ معمولاً رنگ هاي تيره است.يك نوع حاشية ديگر، حاشية وكيلي است كه در گل هاي گرد وسط دايره هاي كوچك درون گل معمولاً به رنگ قرمز و زمينة آن به رنگ سبز است.
وَرني:
ورني گليمي فرش نما است كه بدون نقشه و به شكل ذهني توسط زنان و دختران دشت مغان و عشاير حومة اهر، ارسباران و مشكين شهر ( در استان آذربايجان شرقي ) توليد مي شود.توليد ورني عموماً در نقاط قشلاقي انجام مي گيرد و نقوشي كه بر روي آن نقش مي بندد نشانگر محيط زيست و انعكاس آن در اذهان زنان و دختران عشاير است.بيشتر نقوش از اشكال حيوانات و وحوش منطقه تأثير گرفته و نقوش عمدة حيوانات عبارتند از گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ و خروس، گربه، مار، عقاب، گوسفند، ببر، شتر، روباه، شغال، طاووس و پرندگان محل كه به صورت سادة هندسي بافته مي شوند.
رنگ هاي ورني، زمينه اي لاكي، سرمه اي، كرم، سفيد، پيازي و آبي روشن با نقوش حيوانات در وسط و حاشيه اي حداكثر به عرض 20 سانتي متر در طرفين دارند.
گليمچه:
نوع ديگري از گليم هاي ايراني است كه در بيجار و روستاهاي اطراف سنندج با استفاده از شيوة بافت و مواد اولية ديگر انواع گليم تهيه مي شود. تفاوت آن با گليم هاي معمولي كوچك بودن آن است و نقوش آن نيز متنوع تر از گليم است چنانچه گليم هاي كردستان اكثراً داراي اشكال ساده و نقوش آن بيشتر به صورت خطوط افقي است در حالي كه گليمچه هاي كردستان غالباً داراي نقوش متنوع هستند.
در روستاهايي از بخش هاي ساري نوعي گليمچه با تار پنبه اي و پود پشمي در ابعاد 70 × 110 سانتي متر بافته مي شود در سال هاي اخير متقاضيان زيادي دارد ( گليمچة متكازين ).
زيلو:
در اغلب مناطق روستايي با نخ پنبه اي بافته مي شود و بيشتر به عنوان زيرانداز تابستاني مورد استفاده قرار مي گيرد.در بيشتر نقاط، زيلو با دستگاه هاي بافندگي بافته مي شود، ولي در مناطق روستايي شهرهاي تهران ، ساوه، كاشان و يزد به شيوة بافت گليم بافته مي شود.ظاهري زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقايسه با ديگر انواع گليم نيست. عمده ترين مادة اولية زيلو بافي را نخ پنبه اي تابيده شده تشكيل مي دهد و معمولاً 6 تا 8 نخ يك لا در كنار يكديگر قرار مي گيرند و تابيده مي شوند و به مصرف پود مي رسند.
پِلاس يا پالاس:
ظاهري شبيه گليم درشت بافت دارد و در برخي مناطق از جمله يزد توليد مي شود.تار و پود آن از پنبه است و در اندازة 250×350 سانتي متر بافته مي شود.

مَسنَد:
در روستاهاي بخش نمين شهرستان اردبيل نوعي گليم با ابعاد كوچك (100×150 سانتي متر ) بافته مي شود كه مسند نام دارد و سابقة بافت آن در اين محل به 50 سال مي رسد. مسند داراي طرح هاي محلي بوده و از ظرافت و زيبايي خاصي برخوردار است.
جُل:
در جل نقوش به صورت سوزن دوزي است كه پس از اتمام بافت زمينه اي ساده بر روي آن دوخته مي شود. اين نوع بافت ها از يك طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند.جل براي پوشاندن چهار پايان عرق كرده استفاده مي شود.
سجاده:
فقط براي نمازگزاري بافته مي شود و نقشي نزديك به نقش محرابي قالي دارد و به دليل كوچكي و سبكي حجم آن نمازگزار مي تواند آن را با خود حمل كند.
چيق:
در بيشتر ايلها براي ديوار چادر با قسمت كردن چادرها به كار برده مي شود. چيق ها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زيبايي را دارند.نقوش خاص چيق ها به دليل واحد درشت بافت كه در چيق يك ني است همان نقوش سنتي گليم هاست كه بنا به روش بافت تغيير كرده است.
كوچه:
نوعي زير انداز به معني نمد سفيد يا خاكستري رنگ است كه براي پوشاندن ديوار چادرها از آن استفاده مي شود.

اِنسي:
قاليچة خاصي كه اثاثيه را با آن مي بندند.
مَفرش:
مفرش نيز براي بستن اسباب خانه از قبيل رخت خواب و ساير ضروريات زندگي و مسافرت مورد استفاده است و اكنون فقط در ايل هايي كه هنوز به زندگي كوچ نشيني خود ادامه مي دهند وجود دارد.
جَوال:
كيسه هاي بزرگ و (توبره) يا توربا است. اين كيسه ها را چادر نشينان به ديوار مي آويزند.جوال به نوعي انبار آذوقه است.
خورجين:
بافته هايي است كه چادر نشينان همراه خود دارند.

گليم مناطق مختلف ايران

گليم ايل سون ( شاهسون ):
سون ها از اتحاد 50 ايل در ناحية آذربايجان به وجود آمده اند. مهم ترين بافت آنها گليم هاي سوماك است كه در زبان محلي به آن ورني مي گويند. به طور كلي از طرح هاي هندسي شكسته با رنگ هاي ملايم استفاده مي كنند و كمتر مي توان دو گليم ايل سون را از نظر طرح و رنگ مشابه يافت. بهترين رو اسبي در ايران جل اسب هاي سون است كه به صورت 6 تكه با رنگ هاي متنوع است.
گليم لري:
لرها گليم هاي مرغوبي مي بافند كه اغلب با رنگ هاي سياه، سبز، آبي، سفيد با نقوش خاص منطقه مشخص مي شود. بهترين بافت لرها خورجين بزرگ براي نگهداري اثاث خانه است. حاشية آنها را براي آنكه محكم باشد قالي بافي مي كنند.
گليم هرسين:
گليم هرسين بنا بر ذوق و سليقة بافنده و شرايط اطراف او بافته مي شود. در حاشيه و زمينة نقش ها ريز و پر بافته مي شوند، به طوري كه جاي خالي در اين گليم وجود ندارد. از پشم بز به علت ضد بيد بودن در حاشية گليم استفاده مي كنند. رنگ هاي گليم هرسين عمدتاً به سفيد، سرمه اي، سبز و قرمز و اخيراً سرخابي محدود مي شود.نقوش بيشتر داراي حاشيه، كناره و چند ترنج در امتداد يكديگر و در وسط هستند.كه درون همة سطوح پر از نقوش حيوانات و اشكال مشخصة هرسين است.حاشيه ها بيشتر به صورت چهارضلعي، لوزي يا مثلثي در دنبال يكديگر هستند.در بعضي بافته ها طرح فقط يك فرم است كه با بازي رنگ و جا به جايي آن گليم را بافته اند.مثلاً در حاشية تيرة آن فرم روشن است و در زمينه، كه روشن است، آن فرم تيره بافته شده است.
گليم بلوچ:
بلوچ ها به دليل شرايط اقليمي هميشه با طبيعت در پيكارند و همواره آرزوي برخورداري از منابع فراوان آب و مرغزار را در بافت هاي خود بيان كرده اند.
معمولاً سرتاسر گليم بلوچ از بافت راه راه شكل گرفته كه در هر رديف آن نقوش متفاوت از طرح و رنگ به چشم مي خورد. رنگ هاي تيره مانند قهوه اي، قرمز تيره، شتري و آبي سير و رنگ هاي روشن مثل سبز، زرد، قرمز مشخصة طرح هاي بلوچ اند.
گليم خمسه:
خمسه از يگانگي پنج ايل شيراز تشكيل مي شوند. بافت هاي سوماك خمسه ده بيد نام دارد. متداولترين طرح گليم ها زمينه اي طبيعي به رنگ تيره است كه ستارگاني مورب به صورت لوزي هاي متداخل روي آن بافته شده است. گليم هاي ستاره اي را اغلب به صورت كم عرض مي بافند و بعد به هم مي دوزند. گليم هاي جديدتر گاه زمينه اي سفيد با عرض بيشتر دارند.
گليم سنه:
سنه امروزه سنندج ( مركز استان كردستان ) ناميده مي شود. در هيچ جاي ايران گليم هايي به ظرافت گليم هاي سنه بافته نمي شود. طرح آن بيشتر طرح هراتي آميخته با طرح بوته اي و خطوط مورب در رنگ هاي متعدد است. زيباترين طرح گليم سنه، ترنجي در وسط و زمينه اي رنگي دارد و بته اي نيز با ظرافت در آن بافته شده است.
گليم قشقايي:
رنگ هاي تند و شاد از ويژگي هاي گليم قشقايي است، اما رنگ هاي متضادي نيز در كنار رنگ هاي قرمز و زرد به كار مي رود. نقوش هندسي بخش اساسي طرح هاي قشقايي هستند، مانند: هشت ضلعي، ستارة هشت پر، تصاوير طاووس، بز، آهو و …. دار هاي قشقايي اغلب قابل حمل و نقل است. در كوچ دار را روي شتر يا قاطر حمل و نقل و موقع كار به روي زمين پهن مي كنند.
گليم افشار:
طرح مخصوص افشار معمولاً ستاره هاي متعدد بر روي زمينه اي به رنگ طبيعي يا رنگ سير است. نقش ها، گل هاي ستاره اي هستند كه به صورت مورب كنار هم چيده مي شوند و به صورت لوزي در هم نمايان مي گردند.
گليم پارچه اي:
در آذربايجان بافته مي شود كه به آن گوينه مي گويند.
گليم زرند:
كه داراي بافت چاك دار كوچك مي باشد. غالباً كار عناصر ترك زبان شاهسون است كه تعداد زيادي از آنها در اين منطقه مقيم گرديده اند.گليم هاي زرند دراز، باريك و بادوام اند.طرح هاي قراردادي با گل و گياهي با مو خزنده و گاهي به صورت طرح لوزي مشبك و يا دو تا سه ترنج درهم هستند.
گليم تركمني:
گليم تركمني سبك و محكم است. در اين گليم ها رنگ مهم ترين عامل است و رنگ قرمز با سايه روشن هاي مختلف نقش ويژه اي دارد، رنگ هاي ديگر نارنجي، آبي، سبز و گاهي زرد است.اين رنگ هاي متضاد هماهنگي زيبايي به وجود مي آورند.قبيلة تركمن ها طرح هاي خود را بر حسب نقش اصلي طبقه بندي مي كنند كه آن را گل مي گويند، و آنها را به شكل شش يا هشت وجهي منقوش مي كنند.هر گل نمودار يك خانوار است.معمولاً نقش هاي تركمني چهار قسمت دارد. دو تاريك ( شب )، دو روشني ( روز ) است. نيروي زندگي در هر ( ابه ) در مركز است ( يعني پدر ). مجموعة نقوش حاشيه اي دارد كه فاميل ها را از يكديگر جدا مي كند كه به صورت مجزا اما همه در كنار يكديگر هستند.
اشكال غير متداول:
گليم سجاده اي:
گليم سجاده اي با نقش ممتاز، محرابش سطح كوچك قابل حمل و تميزي است كه مي توان آن را بر روي زمين گسترد آن طور كه محرابش رو به قبله باشد.گليم هاي سجاده اي گاهي اوقات به صورت پرده و تزئين درب مساجد به كار برده مي شود.
سفره و رو كرسي:
اينها گليم هايي هستند كه توسط طوايف كرد و بلوچ بافته مي شوند و به شكل مربع كه جهت استفاده سفره باشد بافته مي شود.سفره اي كناره را بلوچ ها به صورت قالي هايي مي بافند كه كنار قالي هاي بزرگ در اتاق قرار مي دهند.گليم هاي رو كرسي به عنوان پوشش روي منقل يا تنور به كار مي رود. در سرماي سخت زمستان لايه هايي از نمد كه روي آن يك رو كرسي پهن مي كنند يك پتوي گرم خانوادگي را به وجود مي آورد.
خورجين:
مردم عشاير كمتر اثاثيه اي به كار مي برند. بنابر اين خورجين ها براي ذخيرة اشيا و حمل و نقل استفاده مي شود. اين كيسه هاي دو لنگي براي حمل سبزي و مواد غذايي بوده و بر روي شانه مي اندازند.خورجين هاي بزرگ تر را بر پشت شتر يا الاغ مي اندازند.
نمكدان:
كيسه هاي نمكدان شكل مخصوصي دارد كه گردن بلند و باريك آن را مي توان پيچيد و تا كرد تا كيسه بسته شود و محتويات با ارزش آن در برابر رطوبت محفوظ بماند.
استان مازندران
در اكثر روستاهاي مازندران نوعي دار افقي مشابه استفاده مي شود كه به كرچال معروف است و علاوه بر آن از دارهاي عمودي نيز در توليد قالي، قاليچه، تابلو فرش و گليم بهره مي برند.آلاشت از مراكز مهم توليد جاجيمچه ( يا حمام سري ) مي باشد.
چنته نيز نوعي كيف مي باشد كه معمولاً يك سمت آن ساده يا راه راه و طرف ديگر آن داراي نقش است و جنس آن نيز از جاجيم، گليم يا بافت گره دار ( قالي ) مي باشد. لفور را مي توان مهمترين مركز توليد آن به شمار آورد.
از مراكز توليد جاجيم نيز مي توان به آلاشت، لفور، روستاهاي اطراف بابل و قائمشهر ( مانند دراز كلا )، روستاهاي اطراف ساري ( مانند رسكت )، روستاهاي اطراف آمل ( مانند سنگچال ) و روستاهاي اروس مالخوس ( مرز مازندران و سمنان ) اشاره كرد كه معمولاً جاجيم هاي توليدي اين مناطق داراي بافتي راه راه و رنگارنگ هستند و در بافت آنها از كرك، پشم يا كاموا استفاده مي شود.
يكي از مشهورترين دستبافته هاي مازندران گليمچه متكازين مي باشد كه در روستاي متكازين در حوالي بهشهر بافت آن رايج بوده و هست.اكثراً در بافت گليمچه ها از روش پود اضافي استفاده مي شود.
در روستاهاي آلاشت و روستاهاي بين بابل و قائمشهر ( دراز كلا ) نيز بافت چنته، جاجيم، گليچ و گل دار ( مشابه گليج ) مرسوم است. در بافت گليج معمولاً بعد از هر 10 – 12 رج بافت ساده كه روي كرچال با ماكو انجام مي شود، يك سري نقش نيز با دست زده مي شود.
بافت گليم نيز در اكثر مناطق مانند كلاردشت و آلاشت به صورت پله اي و چاك دار است.
رنگرزي در استان در گذشته اكثراً سنتي و طبيعي بود، اما امروزه مانند اكثر نقاط كشور رنگرزي شيميايي تا حدود زيادي جاي آن را گرفته و رنگ هاي مورد استفاده نيز اكثراً رنگ هاي سورمه اي، آبي، سبز، قرمز، كرم و نيز نارنجي، زرد و سفيد را شامل مي شود.

تاریخچه گلیم

تاريخچة گلیم بافي

دستگاه هاي بافت گليم

انواع بافت هاي گليمي ايران

گليم مناطق مختلف ايران

مطالب مشابه :

آموزش چله كشي

ابزار گليم بافي - فصل سوم

طرح فرش ایرانی

آموزش بافت گلیم

تاریخچه گلیم

گالري طرح گليم

آموزش نقشه خواني كدي

* معرفی انواع گليمهای ايران

ارزشيابي فرش