شرح درس سوم کاوهی دادخواه

قالب شعر: مثنوی از شاهنامه

** منی چون بپیوست با کردگار شکست اندر آورد و برگشت کار

منی: من + ی مصدری – من بودن – نشانِ غرور بپیوست: آغاز کرد

برگشتن ِ کار: کنایه از نابسامانیِ امور و زوالِ حکومت – به زبانِ امروز « ورق برگشت»

با: علیه تاکید بیت بر « ناسپاسی و فرجامِ بدِ آن»

معنی بیت: وقتی جمشید در برابرِ خداوند، غرور را آغاز کرد، دچارِ ضعف و شکست شد و اوضاع به هم ریخت.

** چه گفت آن سخنگوی با فر و هوش چو خسرو شدی، بندگی را بکوش

چه: ضمیر تعجبی، به معنیِ عجب فرّ: در اینجا یعنی شکوه

هوش: عقل را: برای خسرو: پادشاه

خسرو شدن، بندگی: تضاد خسرو شدی: کنایه از قدرت را به دست آوردی

تلمیح به: العفو عندالقدره و یادآور این مصراع است: تواضع ز گردنفرازان نکوست

معنی بیت: آن سخنگویِ باشکوه و عاقل، چه زیبا گفت که هنگامی که به پادشاهی رسیدی در بندگیِ حق، کوشش کن.

پیام بیت: اظهار عبودیّت در برابر خداوند در زمانِ قدرت

** به یزدان هر آن کس که شد ناسپاس به دلش اندر آید ز هر سو سپاس

به دلش اندر: دو حرف اضافه برای یک اسم، از ویژگیهای سبکی – در دلش

واج آرایی حرف (س) تلمیح به آیه ی الا بذکرالله تطمئن القلوب

یزدان: خداوند مفهوم: ناسپاسی عاملِ اضطراب است.

معنی بیت: هرکس نسبت به خداوند، حق نشناس و ناسپاس شود، از هر سو در دلش ترس و اضطراب به وجود میآید.

** به جمشید بر تیره گون گشت روز همی کاست زو فرّ گیتی فروز

به جمشید بر: بر جمشید ( دو حرف اضافه برای یک اسم ) روز: مجاز از روزگار

تیرهگون گشت روز: کنایه از، اوضاع و احوالش نابسامان و ناگوار شد . بدبخت شد.

همی کاست: می کاست زو: از او

گیتی فروز: روشن کنندهی جهان ، خداوند

یادآور عبارتِ : اصبحتُ امیراً و امسیتُ اسیراً

فر: تائید الهی است که در شاهنامه به عنوان بقا و دوامِ عزّت و بهروزیِ شهریاران مطرح شده است. فر در ادبیات حماسی مانند نورِ ولایت در ادبیّات عرفانی است و تلمیح به یک باور دارد.

نمونه های دیگر:

- چنان شاه پالوده گشت از بدی که تابید زو فرّهیِ ایزدی

- بگردد همی از رهِ بخردی از او دور شد فرّهی ایزدی

معنی بیت: به دلیل این ناسپاسی ، سرنوشت جمشید دگرگون شد و روزگارش تیره و تار شد و عظمت و شکوهِ او کاهش یافت. ( فرّهی ایزدی از او دور شد )

** نهان گشت آیین فرزانگان پراگنده شود نام دیوانگان

نهان گشت ، پراگنده شد: تضاد فرزانگان، دیوانگان: تضاد

آیین: رسم و رسوم، روش واج آرایی صامت « ن »

پراگنده شدنِ نام: کنایه از مشهور شدن

دیوانگان: جمعِ دیو: استعاره از امرای پست و فرومایه

معنی بیت: راه و رسم خردمندان، بی اعتبار شد و از بین رفت و فرومایگان و بیخردان شهرت یافتند. ( بیانگر چیرگیِ ظلم بر جامعه )

** هنر خوار شد جادویی ارجمند نهان راستی، آشکارا گزند

هنر، جادویی: تضاد خوار، ارجمند: تضاد

نهان، آشکارا: تضاد راستی، گزند: تضاد

هنر در شاهنامه، مترادفِ جنگاوری و در مقابل حیله گری است.

جادویی: نیرنگ ارجمند: ارزشمند

گزند: تباهی، ناراستی، دشمنی

مفهوم بیت: ارزشها و خوبیها، بی ارزش شدند.

معنی بیت: هنر و فضیلت، بی ارزش شد و جادوگری ارزش یافت. راستی پنهان شد و نادرستی و دروغ آشکار شد.

** شده بر بدی دست دیوان دراز ز نیکی نبودی سخن جز به راز

بدی، نیکی: تضاد دراز، راز: جناس ناقص افزایشی

نبودی: نمی بود، ماضی استمراری دیو: استعاره از آدم پلید

دراز بودنِ دست: کنایه از نیرو و توان و جرات داشتن

مفهوم: تسلّط اهریمنصفتان و آشوبگران

این بیت با دو بیت قبل، ارتباط معنایی دارد.

** ندانست خود جز بدآموختن جز از کشتن و غارت و سوختن

کشتن، غارت، سوختن: مراعات نظیر سوختن: سوزاندن

معنی بیت: ضحّاک چیزی جز بدآموختن نمیدانست و چیزی جز کشتن و غارت و سوختن بلد نبود.

** هم آن گه یکایک ز درگاه شاه برآمد خروشیدن دادخواه

یَکایَک: ناگهان درگاه: دربار برآمد: بلند شد

خروشیدن: فریاد زدن دادخواه: صفت جانشین اسم (کاوه)

شاه: ضحّاک

معنی بیت: در آن لحظه، ناگهان فریاد اعتراضِ ستمدیدهای از کاخ بلند شد.

** ستم دیده را پیش او خواندند برِ نامدارانش بنشاندند

ستمدیده: صفت جانشین اسم (کاوه) او: ضحّاک خواندند: احضار کردند

برِ: کنارِ «ش» در نامداران: مفعول = او را نامداران: بزرگان

معنی بیت: انسانِ ستمدیده (کاوه) را پیش ضحّاک آوردند و او را کنار اشخاصِ نامدارِ درباری نشاندند.

** بدو گفت مهتر به روی دُژم که برگوی تا از که دیدی ستم

مهتر: بزرگتر در اینجا « ضحّاک» به روی: به حالت دُژم: خشمگین

که: ضمیر پرسشی برگوی: بیان کن دیدی ستم: حسآمیزی

به روی دُژم: قید

معنی بیت: شاه با چهرهای خشمگین به او گفت، بگو که از چه کسی ستم دیدهای؟

** خروشید و زد دست بر سر ز شاه که شاها منم کاوهی دادخواه

دست، سر: تناسب بر، سر: جناس واجآرایی مصوت « ا »

آوردنِ « منم » : تاکید و نشان عدم ترس

دست بر سر زدن: کنایه از شدّت غم و ناراحتی، مصیبت دیدن، اظهار شکایت و گلهمندی

معنی بیت: کاوه فریاد زد و از دست شاه بر سرش کوبید و گفت: ای شاه! من کاوهی دادخواه هستم.

** یکی بی زیان مرد آهنگرم ز شاه آتش آید همی بر سرم

بی زیان مرد: مردِ بی زیان ( ترکیب وصفی مقلوب ) « م » در آهنگرم: هستم

آید همی: میآید آتش: استعاره از ظلم

آتش بر سر آمدن: کنایه از مورد ظلم واقع شدن، ستم دیدنِ بسیار

معنی بیت: مردِ آهنگرِ بی آزاری هستم که شاه نسبت به من ستمِ بسیار می کند.

** تو شاهی و گر اژدها پیکری بباید بدین داستان داوری

گر: یا اژدها پیکر: کنایه از قدرتمند بباید: لازم است

داستان: قضیّه داوری: قضاوت

اژدها پیکر: به معنی قدرتمند، هول انگیز و وحشتناک. پرچمی که ضحاک داشته، نقش اژدها بر آن نقش بسته بود، اژدها پیکر، لقب ضحّاک هم بوده است.

مفهوم: صاحبِ هر مقام و منزلتی که هستی، باش، به شکایت من علیه تو، باید رسیدگی شود.

** اگر هفت کشور به شاهی تو راست چرا رنج و سختی همه بهر ماست

هفت کشور: مجاز از کلّ جهان تو راست: از آنِ توست

ماست، راست: جناس بیت استفهام انکاری دارد ( هفت کشور از آنِ توست )

{ رُبع مسکون یا ربع زمین که مسکونی بود را به هفت اقلیم تقسیم می کردند }

معنی بیت: اگر پادشاهی هفت کشور ( کلّ جهان ) متلّق به توست، پس چرا رنجها و سختیها ، فقط نصیب ما میشود.

** شماریت با من بباید گرفت بدان تا جهان ماند اندر شگفت

شمارگرفتن: حساب پس دادن جهان: مجاز از مردم جهان

بباید: لازم است بدان: مرجع ضمیر آن، شمار (حساب و کتاب ) است.

معنی بیت: لازم است برای این اقدامِ ظالمانه به من حساب پس بدهی تا مردمِ جهان، شگفتزده شوند.

** مگر کز شمار تو آید پدید که نوبت به فرزند من چون رسید

مگر: شاید ، امید است چون: چگونه ( ضمیر پرسشی )

معنی بیت: امید است ( شاید ) در این حساب پس دادن تو مشخّص شود که چگونه باز هم نوبت به یکی از فرزندان من رسیده است. ( پس از کشتن 17 فرزند )

** که مارانت را مغز فرزند من همی داد باید به هر انجمن

انجمن، در این بیت به معنیِ هر دفعه، هر بار، نوبت غذایی

مارانت: به مارانت همی داد: می داد

معنی بیت: چرا در هر وعدهی غذایی باید مغز فرزندان مرا به ماران تو بدهند؟

** چو برخواند کاوه همه محضرش سبک، سوی پیران آن کشورش

چو: وقتی که محضر: استشهادنامه

سبک: تند و سریع (قید) پیران: بزرگان

معنی بیت: وقتی که کاوه استشهادنامهی ضحّاک را خواند، فوراً به سوی بزرگانِ دربار رو نمود.

این بیت، موقوفالمعانی است با بیت بعد.

** خروشید کای پایمردان دیو بریده دل از ترس گیهان خدیو

پایمردان: همدستان، دستیاران دیو: استعاره از ضحّاک

خدیو، دیو: جناس ناقص افزایشی دل بریدن از ترس: کنایه از نترسیدن

گیهان خدیو: خداوند جهان ( ترکیب اضافی مقلوب )

معنی بیت: کاوه فریاد زد، ای کسانی که همدست و یاور دیو (ضحّاک) هستید و از خدای بزرگ، ترسی در دل ندارید.

بیت موقوفالمعانی است با بیت بعد

** همه سوی دوزخ نهادید روی سپردید دلها به گفتار اوی

دل سپردن، کنایه از علاقهمندی و پذیرش، تسلیم شدن

روی سوی دوزخ نهادن: کنایه از گمراه شدن روی، اوی: جناس ناقص اختلافی

دل به گفتار کسی سپردن: کنایه از مطیعِ محضِ کسی شدن

مرجع ضمیر او: ضحّاک روی نهادن: حرکت کردن

معنی بیت: همه گمراه و گناهکار هستید و به سوی جهنّم میروید و مطیع محض حرفهای ضحّاک شدهاید.

** نباشم بدین محضر اندر گوا نه هرگز براندیشم از پادشا

بدین محضر اندر: در این محضر، دو حرف اضافه برای یک اسم، ویژگی سبک خراسانی

براندیشم: بترسم آوردن نه در اول جمله، ضمن منفی کردن فعل، مفهوم تاکید دارد.

معنی بیت: من این استشهادنامه را امضا نمیکنم و هرگز از پادشاه نمیترسم.

** خروشید و برجست لرزان ز جای بدرّید و بسپرد محضر به پای

علّتِ ترسیدن؟ : خشم سپردن: لگدمال کردن، پایمال کردن

جای، پای: جناس ناقص محضر: استشهادنامه واجآرایی « را »

معنی بیت: کاوه فریادی کشید و درحالی که از خشم میلرزید، از جا بلند شد، استشهادنامه را پاره کرد و زیر پا انداخت.

** گرانمایه فرزند او پیش اوی از ایوان برون شد خروشان به کوی

گرانمایه فرزند: ترکیب وصفی مقلوب ( فرزند گرانمایه ) کوی: کوچه، برزن

اوی، کوی: جناس ناقص اختلافی ایوان: مجاز از دربار، قصر

شد: رفت خروشان: قید

معنی بیت: در حالی که فرزند عزیزش در کنارش بود، از دربار بیرون رفت و فریادکنان به سوی محلّههای شهر رفت.

** چو کاوه برون آمد از پیش شاه بر او انجمن گشت بازارگاه

چو: وقتی که انجمن گشت: جمع شد بازارگاه: مجاز از اهل بازار، مردم بازار

معنی بیت: هنگامی که کاوه از دربار ( از نزد ضحّاک ) بیرون آمد، مردم کوچه و بازار دور او جمع شدند.

** همی برخروشید و فریاد خواند جهان را سراسر سوی داد خواند

برخروشید، فریادخواند: تناسب جهان را سراسر: سراسر جهان، « را » فکّ اضافه

فریاد خواند: فریاد زد خواند: دعوت کرد خواند، خواند: جناس تام

داد : ایهام دارد. 1- فریاد 2- دادخواهی، تظّلم

جهان: مجازاً مردم جهان ، اغراق واجآرایی صامتهای « ر » ، « د »

معنی بیت: او میخروشید و فریاد میزد و مردم جهان را کلّاً به سوی عدالت دعوت کرد.

** از آن چرم، کاهنگران پشت پای بپوشند هنگام زخم درای

پشت پای: روی پای، سینهی پای بپوشند: بپوشانند

زخم: ضربه درای: در اصل زنگ کاروان، در اینجا به معنی پُتک

معنی بیت: از آن چرمی که آهنگران، هنگام ضربه زدن با پتک، روی پای خود را میپوشانند.

این بیت با بیت بعد موقوفالمعانی است.

** همان کاوه آن بر سرِ نیزه کرد همان گه ز بازار برخاست گَرد

همان: همان چرم کرد، گَرد: جناس ناقص اختلافی

واجآرایی مصوت « آ »

گَرد برخاستن: کنایه از بر پا شدنِ شورش یا با سرعت تاختن به قصد قیام و شورش

معنی بیت: کاوه آن چرم را بر سرِ نیزه کرد و در آن زمان در بازار شورش به پا شد.

** خروشان همیرفت نیزه به دست که ای نامداران یزدان پرست

خروشان: قید نیزه: در اینجا پرچم، درفش

نامداران: بزرگان همیرفت: میرفت

معنی بیت: کاوه، خروشان و درفش کاویانی به دست، جلو میرفت و ( میگفت ) که ای مردمِ صاحبنام و خداپرست!

این بیت با بیت بعد موقوفالمعانی است.

** کسی کاو هوای فریدون کند سر از بند ضحّاک بیرون کند

هوا: هواداری، میل، علاقه سر از بند بیرون کشیدن: کنایه از نافرمانی، رهایی از سلطه

معنی بیت: کسی که از فریدون هواداری میکند ( میلِ رسیدن به فریدون را دارد ) باید از سلطهی ضحّاک بیرون رود.

یادآورِ مصرعِ : دیو چو بیرون رود، فرشته درآید.

** بپویید کاین مهتر آهرمن است جهانآفرین را به دل دشمن است

بپویید: حرکت کنید، بپاخیزید مهتر: بزرگتر، در اینجا ضحّاک

آهرمن: اهریمن، شیطان مصرع اوّل، تشبیه دارد.

را: فکِّ اضافه، جهانآفرین را دشمن است: دشمنِ جهانآفرین است.

معنی بیت: بپاخیزید، زیرا ضحّاک همانند شیطان است و قلباً دشمنِ خداوند است. ( نشان ریاکاریِ ضحّاک )

** بدان بیبها ناسزاوار پوست پدید آمد آوای دشمن ز دوست

بیبها ناسزاوار پوست: پوستِ بیبها و ناسزاوار: دو ترکیب وصفی مقلوب

آن: صفت اشاره دشمن، دوست: تضاد

پوست، دوست: جناس ناقص پدید آمدن: شناخته شدن

معنی بیت: به وسیلهی آن پوست بیارزش، دوست از دشمن شناخته شد. ( مشخّص شد چه کسی دوست و چه کسی دشمن است )

** همیرفت پیش اندرون مردِ گُرد سپاهی بر او انجمن شد نه خُرد

همیرفت: میرفت ( ماضی استمراری ) گُرد: پهلوان، دلیر ( صفتِ کاوه )

پیش اندرون: پیشاپیش گُرد، خرد: جناس انجمن شد: جمع شد

معنی بیت: کاوه، آن مردِ دلیر، جلو میرفت و سپاهی در اطرافِ او جمع شد که سپاه اندکی نبود.

** بدانست خود کافریدون کجاست سر اندر کشید و همیرفت راست

آفریدن: الف زاید، فریدون سراندر کشیدن: کنایه از به راه افتادن، در پیش گرفتنِ مسیر

معنی بیت: کاوه میدانست که محلِّ اقامت فریدون کجاست، پس مستقیم به سویِ اقامتگاهِ فریدون به راه افتاد.

** به هر بام و در، مردمِ شهر بود کسی کش ز جنگاوری بحر بود

بام و در: تناسب و مجازاً همه جا شهر، بهر: جناس

کِش: که برای او ( ش: متمم )

معنی بیت: بر روی همهی پشت بام ها و کنار همهی خانه ها، مردمِ شهر قرار گرفته بودند . همهی کسانی که بهره ای از جنگاوری داشتند و میتوانستند بجنگند، آمدند.

** ز دیوارها خشت و از بام سنگ به کوی اندرون، تیغ و تیر خدنگ

خشت: ایهام تناسب، 1- آجر پخته 2- نیزهی کوتاه ( نیزه با تیغ و تیر تناسب دارد )

بام، دیوار، خشت: تناسب دارد تیغ، تیر: جناس به کوی اندرون: در کوی

تیرِ خدنگ: تیر از جنسِ درختِ خدنگ این بیت با بیت بعد موقوفالمعانی است.

معنی بیت: از روی دیوارها، پارههای آجر و از روی بامها، سنگ و از درون کوچهها، شمشیر و تیری که از چوبِ خدنگ ساخته شده بود. .....

** ببارید چون ژاله ز ابر سیاه کسی را نبُد بر زمین، جایگاه

در این دو بیت که موقوفالمعانی نیز هستند، تشبیه مرکب به کار رفته است. بیت قبل، مشبّه بود و این بیت، مشبّه به است.

ژاله: شبنم، قطرهی باران ببارید چون ژاله.... : اغراق ژاله، ابر: تناسب

تلمیح به ضربالمثل « جای سوزن انداختن نبودن » یا « گربه را مجال فرار نیست » دارد.

بیت به گستردگی و زیادی ابزارهای نبرد اشاره دارد.

به کار بردنِ صفتِ سیاه برای ابر، به علّتِ انبوهیِ جمعیّت است.

معنی بیت: ... مانند بارانِ تندی که از ابرِ سیاه ببارد، بر سرِ سپاهیانِ ضحّاک میبارید و بر رویِ زمین جایی برای ماندن باقی نمانده بود. ( زمین پُر از سلاح و کُشته بود )

** به شهر اندرون هر که برنا بُدند چو پیران که در جنگ دانا بُدند

برنا، پیر: تضاد به شهر اندرون: در شهر چو: مانند

معنی بیت: در شهر، هر جوانِ نیرومندی که بود همانندِ پیرانِ جنگ آموزنده و کاردان....

** سوی لشکرِ آفریدون شدند ز نیرنگ ضحّاک بیرون شدند

معنی بیت: همگی به سوی سپاه فریدون رفتند و از ستم و فریبکاری ضحّاک و از زیر سلطهی او خارج شدند.

جواب خودآزمایی « کاوهی دادخواه »

ج1- مبتنی بر ستایش دادپیشگی و تاکید بر دادگری است.

ج2- هم قدمی مردم کوچه و بازار در برابر ظلم

ج3- تلمیح به این باور دارد که فرّهی ایزدی که از جانب خدا به عنوان تایید الهی بر دلِ شهریاران میتابید، وقتی جمشید دچار کبر و خودخواهی شد، این تایید از او کاسته شدو در نتیجه روزگارش تباه گردید

ج4- مظهرِ خویهای اهریمنی و بیداد و منشِ خبیث بودند.

ج5- دو تن مرد پارسا برای نجات دیگران به عنوان آشپز، خورشخانهی ضحّاک را به عهده گرفتند و توانستند روزانه یکی از آن دو جوان را آزاد کنند.

ج6- شبیه حضرت ابراهیم (ع)

ج7- ضحّاک

ج8- جای سوزن انداختن نبودن – گربه را مجال فرار نیست.

ج9- شاهنامه سرگذشت ملّتی است در طول قرون و نمودار فرهنگ و اندیشه و آرمانهای آنهاست و کتابی است در خور حیثیّت انسان.

شرح درس سوم کاوه­ی دادخواه

مطالب مشابه :

نحوه تنظیم و نوشتن استشهادیه محلی

چگونه یک استشهادیه محلی بنویسیم؟

توضیحات درس اول تا چهارم زبان وادبیات فارسی پیش دانشگاهی ریاضی - تجربی