وقایع نگاری تاریخ هنرهای ایرانی بخش سوم (سری اول)

بخش سوم: دوران اسلامی
1- حکومت خلفای اموی( 661 تا 750 میلادی)
الف- حکام و سلاطین اموی:
ب- وقایع تاریخی و فرهنگی دوران اموی :
آغاز و ابتدای رواج و توسعه فرهنگ اسلامی در ایران در این زمان و با روی کار آمدن خلفای اموی
- در سال 660 میلادی معاویه در دمشق خود را خلیفه خواند و بر تخت نشست. از 680 به بعد حکامی مانند یزید اول 684، معاویه دوم 685، عبدالملک 705، ولید اول 717، سلیمان و عمر دوم 720، یزید بومد 724، هشام 743 و ولید دوم 774، که مصادف با شورش شیعیان در ایران بود.، یزید سوم و مروان دوم نیز از سلاطین بعدی بودند که در ایران خلافت نمودند.
در طی سال های 747 تا حدود 50 سال بعد از آن که با قیام ابومسلم خراسانی همراه بود جنگ ذاب در ایران به شکست مروان دوم انجامید.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دوران اموی:
با غلبه و استیلای اعراب بر ایران و ظهور دین جدید الهی دورهء جدیدی در تاریخ صنعتی و هنری ایران شروع گردید.
- قبل از این دوره در زمان عمر، شهرهای کوفه و بصره توسط یک مهندس و معمار ایرانی به نام روزبه احداث می شوند.
- 675 زمان ساخت اولین مسجد به شکل ساختمان در ایران و در شهر دامغان بنا شد و به نام مسجد تاریخانه (تاریک خانه) دامغان شهرت یافت.
- صنعت ساخت و استفاده از کاغذ در ایران رواج یافت.
- نقاشی های دیواری درون کاخ ها و قصرها به دستور سلاطین اجرا شده و نقوش غربی شامل انسانی و حیوانی و گیاهی به کار می رود.
- در بناها از گچ بری و آجر کاری استفاده می شود.
- ادامهء شیوه ها و فنون دورهء ساسانی در نساجی و بافته های پشمی و ابریشمی که عموماً به همراه نقوش و طرح های تجریدی ساسانی می باشد.
- نشانه هایی بر ترویج و تکامل خط کوفی که به خطوط متنوعی تبدیل می شود.
- آثاری از ابداع خط نسخ
- منسوخ شدن ظروف فلزی طلایی و نقره ای و شیوه های تزئینی این ظروف به دلیل ممنوعیت مذهبی در استفاده از طلا و نقره
- سفال بعد از اسلام مانند سایر صنایع از روی اصول و نمونه های قدیمی ساخته می شود اما تزئینات و نقوش بسیار با احتیاط اجرا می شود.
- پیدا شدن ظروف ساده سفالی با لعاب آبی متمایل به سبز
- استفاده از حروف کوفی در تزئینات ظروف، تحریرات و کتاب آرایی و استفاده در تزئینات بنا به شکل کاملاً ساده و ابتدائی
- مفرغ اصلی ترین فلز مورد استفاده در ساخت و تولید آثار هنری و اشیاء مصرفی است.
- در مشاطه ماوراء اردن خرابه هایی از یک قصر سنگی آجری کشف گردید که آرایش بسیار زیبایی داشت و عناصر هنری ایرانی در آن به وفور دیده می شد، این آثار از تأثرات مهم هنری ایرانی در دورهء اموی می باشد.

2- حکومت خلفای عباسی(750 تا 1258 میلادی)
الف- حکام و سلاطین عباسی:
ب- وقایع تاریخی و فرهنگی دورهء عباسی:
شهر کوفه که در زمان عمر احداث شده بود توسط صفاع به عنوان پایتخت موقت برگزیده شد.( 750 میلادی)
- در سال 754 میلادی بعد از خلافت رسیدن منصور و به دستور وی ابومسلم به قتل رسید، وی همچنین مرکز خلافت را به بغداد انتقال داد.
- خلفای بعدی 775 المهدی- 785 الهادی- 786 هارون الرشید- 809 امین- 813 مأمون

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء عباسی
همچون دورهء امویان بسیاری از هنرها و صنایع قبل از اسلام دست نخورده باقی می ماند و تنها در صورت و ظاهر تغییراتی حاصل گردید.
-   مهمترین ویژگی هنرهای این دوره وجود نقاشی ها و تزئیناتی است که بر در و دیوار و سقف کاخ ها و قصور خلفای عباسی مشاهده می شود.، از جمله نقاشی های کاخ جوسق الخاقانی
-   مکتب نقاشی عباسی شکل می گیرد.
-   خط کوفی و انواع جدیدتر آن در هنرهای تزئینی، معماری و کتاب آرایی و تحریر وارد می شود.
-   ترجمهء کتاب های مختلف علمی، پزشکی، زیست شناسی و غیره از زبان های پهلوی، هندی، یونانی و سریانی
- آثار تاریخی و عناصر معماری از قبیل سرستون ها و محراب ها باقی مانده از این دوره نشان دهندهء مهارت و عظمت حجاری ها و ترکیب و همراهی آن با گچ بری های تزئینی می باشد.
- اسلوب و تکنیک های حجاری، گچ بری و منبت چوب که در دورهء اموی رایج بود به شیوه های غنی تری در این زمان ادامه یافت.
- ساخت منبرهای بسیار زیبا و بزرگ چوبی با تکنیک های کنده کاری و منبت و معرق و مشبک چوب رواج ویژه یافت.
- حکاکی عاج و استخوان نیز از هنرهای رایج این دوران بود.
- رواج شیوه، جدیدی از طرح ها و تزئینات سفالی با رنگ آمیزی مخصوص
- ظروف مصرفی عمومی و ظروف خاص درباری از جنس شیشه و با تزئینات مُهری، بدون تزئین و با رنگ های خاص از قبیل ارغوانی تولید گردید.
- منسوجات اوایل دورهء اسلامی و دورهء عباسی به سبک و اسلوب دورهء قبطی ها و ساسانیان بود اما به تدریج یک روش خاص اسلامی به وجود آمد که در تمامی کشورهای اسلامی انتشار یافت.
- تولید پارچه های ابریشمی و پارچه های توری شکل که برای عمامه و شال به کار می رفت، پارچه های ابریشمی و کتان سیاه با حواشی تزئینی، پارچه های طراز عباسی به همراه کتابت انواع مختلف خط کوفی و بکارگیری نقوش و تزئیینات ترنجی و گیاهی ساده، استفاده از طرح های هندسی و گلدوزی با ابریشم چند رنگ در منسوجات
- استفاده از خطوط کوفی و نقوش بسیار ساده اسلیمی در قالیبافی
- بکار بردن جلالی فلزی و ساخت ظروف لعابی با جلای معدنی
- دانشمندان زیادی در زمینه های علوم و اختراعات پا به عرصهء ظهور می گذارند از جمله: ابوریحان بیرونی، بو علی سینا، خجندی((سازندهء اولین استرلاب ایرانی))، ابوالوفا بوزجانی، نوبخت مهندس ایرانی((طراح شهر بغداد))، ابوسهل کوهی(( بنا کنندهء رسدخانه بغداد))، محمد خوارزمی، موسی بن شاکر و فرزندان او که در زمینه وسایل مکانیکی تحقیق می نمودند، زکریای رازی و غیره...
- گنبد قابوس در گرگان با سبک و اسلوبی زیبا ساخته می شود.
- ساخت گنبد سرخ در مراغه و مقبره بایزید در بسطام
- توسط المظفر دانشمند ایرانی اولین استرلاب خطی اختراع می شود.

3- حکومت طاهریان (820 تا 862 میلادی) در خراسان
الف- حکام و سلاطین طاهری:
ب- وقایع تاریخی و فرهنگی دورهء طاهریان:
در سال 820 میلادی طاهربن حسین سردار لشکر مامون خلیفه عباسی، سر به شورش برداشته و به فرمانروایی خراسان رسید، وی پایه گذار حکومت طاهری بود. حکومت سامانیان و طاهریان به طور موازی با آخرین خلفای حکومت عباسی ادامه داشت، زمان این وقایع بعد از استقلال طاهر خلیفهء بعد از المعتصم بود. در این زمان سامره پایتخت خلفای عباسی شده و بعد از روی کارآمدن المتوکل تعدادی سرباز ترک (ترکان سلجوقی) مامور نگهبانی و حفاظت از سلطان گردیدند و همانها عاقبت سلطان المتوکل را به قتل رساندند. آغاز اولین دولت های ایرانی اسلامی

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء طاهریان:
- در غالب هنرها از جمله فلزها کاری و نساجی، شیوه ها و روش های دورهء ساسانی و عباسی با ظرافت و دقت بیشتری ادامه یافت، این امر به دلیل تجربه و مهارت بیشتر صنعتگران و هنرمندان ایرانی بود که تکنیک ها و فنون قبل از اسلام را حفظ نموده بودند و از سوی دیگر کاملاً با روحیات و حوائج اسلامی نیز آشنا گردیدند.
- ظروف سیمین به یادگار مانده از دورهء ساسانی و بکار رفته در زمان اموی و عباسی جای خود را به ظروف مسی، برنجی و مفرغی داد.
- بافته های پشمی، کتانی، نخی و ابریشمی با تزئینات نخی ابریشمی رنگارنگ ادامه یافت.
- در زمینهء سفال پیشرفت هایی حاصل شد و انواع نقوش رنگین و خطوط کوفی در تزئینات ظروف سفالی و لعابدار بکار رفت.
- اولین نمونه های خط کوفی ایرانی نمایان گردید. خطوط کوفی بنایی ساده در معماری و خطوط کوفی تزئینی در تجلید و کتاب آرایی مورد استفاده قرار گرفت.
- غالب فنون و صناعاتی که در طی دورهء حکومتی عباسیان از 750 میلادی به بعد رواج داشت، در دوره های حکومتی کوتاه طاهریان از 820 میلادی تا روی کارآمدن ترکان سلجوقی و در دوره های حکومتی کوتاه طاهریان از 820 میلادی تا روی کارآمدن ترکان سلجوقی و در دوره های طاهری، صفاری، سامانی، آل بویه و غزنویان ادامه یافت.

4- حکومت صفاریان ( 862 تا 903 میلادی) در ایران و ماوراء النهر و علویان (864 تا 1032 میلادی) در مازندران (طبرستان)
الف- حکام و سلاطین صفاری و علوی :
ب- وقایع تاریخی و فرهنگی دورهء صفاری و علوی:
المستعین از خلفای هم عصر صفاریان بود. یعقوب لیث صفاری بر سیستان و بلوچستان مسلط شد. سربازان مزدور ترک المستعین را نیز از خلافت خلع نموده و برادر او المعتذر را به جای او بر تخت نشاندند.
- 867 یعقوب لیث صفار هرات را نیز به تصرف درآورد.
- بعد از الموفق در 869 ، یعقوب در سال 871 به حکومت تخارستان رسید. او در سال 873 حکومت طاهریان را برانداخت و بدین ترتیب بر نیشابور و مناطقی از خراسان تسلط کامل یافت.
- بعد از مغلوب شدن یعقوب در بغداد به سال 876، برادر او عمرولیث صفاری در 879 جانشین وی گردید. با فرمانروایی وی بر بین النهرین تجزیه و انقراض کامل خلفای بیگانه در حال انجام بود.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء صفاری و علوی:
- گروه ایرانی اخوان الصفا آثار زیادی در زمینهء علوم و مهندسی به وجود آوردند و همانطور که گفته شد اتمام شاهنامه، احداث گنبد قابوس، ساخت استرلاب، ارتفاع یاب، زاویه یاب، انواع تراز و بسیاری از فنون و اختراعات همزمان در مناطق مختلف ایران در دوره های حکومتی صفاری، علوی، طاهری و سامانی شکل می گرفت.
- سایر هنرها با خصوصیاتی عمومی در مناطق ایران انجام می شد و با توجه به شهر و منطقه تحت حکومت هر دوره، هنرها بیشتر در خدمت خلفای آن ناحیه قرار می گرفت.

5- حکومت سامانیان (900 تا 999 میلادی) در ماوراء النهر
الف- سلاطین و حکام سامانی:
ب- وقایع تاریخی و فرهنگی دورهء سامانی:
سامانیان توانستند بعد از خلع نمودن عمرولیث صفار از حکومت، قلمرو تحت سیطره او را ضمیمه حکومت خود در ماوراءالنهر نمایند. در این دوره به مرور خلفای عباسی از حکومت خلع شده و یا به قتل می رسیدند.
- در 928 میلادی آل زیار نواحی وسیعی از سواحل دریای خزر را به تصرف خود درآوردند.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء سامانی :
پراکندگی جغرافیایی و وجود تعداد زیادی حکومت های مرکزی و محلی مانع از نتیجه گیری یکپارچه و کلی از هنرها و فنون این دوره ها می شود. به طور کلی تا قبل از حکومت گسترده تر و با ثبات تر سلجوقی، سلسله های متعددی به صورت پراکنده در مناطقی معدود حکومت نمودند.، در این زمان ها غالب هنرها و فنون رایج در حاشیه مسائل سیاسی به رشد و رواج خود ادامه می داد و بعضاً در خدمت حکام و خلفا و سلاطین هر منطقه نیز قرار می گرفت.

6- حکومت آل بویه ( 932 تا 1055 میلادی) و غزنویان ( 962 تا 1040 میلادی)
الف- حکام و سلاطین آل بویه و غزنوی:
ب- وقایع تاریخی و فرهنگی دورهء آل بویه و غزنوی:
در سال 935 میلادی قیام آل بویه بر علیه خلفای عباسی صورت گرفت.، سپس خوزستان، شیراز، کرمان و اراک به تصرف این طایفه درآمد.
- معزالدوله احمدابن بویه وقتی وارد بغداد شد به لقب امیرالامرا نایل گردید و به سمت وزیر و نایب خلافت منصوب شد.(946 میلادی)
- عضدالدوله از دیگر امرای بویه دست به اصلاحاتی اجتماعی و عمرانی زد که بدین طریق طرفداران بسیاری را جلب نمود. (949 میلادی)
- نگارش شاهنامه توسط حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر نامدار ایرانی به سال 1010 میلادی پایان می یابد.
- کرجی دانشمند و مهندس ایرانی توانست ابزارهای مکانیکی زیادی اختراع و ابداع نماید که از آن جمله ترازها، انواع ارتفاع یاب و تعدادی زاویه یاب دریایی را می توان ذکر نمود.
- در 1044 میلادی حکیم عمرخیام علاوه بر شعر در زمینهء فلسفه و ریاضی مطالعات و تحقیقات فراوانی را انجام داد.
- ادامهء شیوه های ساخت و تزئین ظروف و اشیاء فلزی به سبک دوره های قبلی و رواج دوباره ظروف و قطعات فلزی نقره ای و طلایی که با تکنیک های حکاکی، برجسته کاری و مشبک کاری و با تزئینات گیاهی و استفاده از خط کوفی ساخته شده بود.
- در زمینه منسوجات و بافندگی نیز روش های دورهء عباسی و سامانی ادامه یافت و بافته های پشمی و ابریشمی با نقوش تزئینی گیاهی تهیه گردید.
- انواع نقش ها جدیدتر و متکامل تر شده و به همراه نقوش قبلی مانند ترنج، سرترنج، محرابی، لچکی و حواشی و همینطور نقوش هندسی در تزین و آرایش صنایع دستی بکار گرفته شد.
- تعدادی آسیاب بادی با روش های جدید ساخته شد.
- دورهء جدید تحقیقات و مطالعات بوعلی سینا در زمینهء علوم زمین شناسی، خواص مواد و مکانیک . (980 تا 1037 میلادی)
- در نهایت شرح و طرح انواع اولیهء چرخ دنده ، توسط ابوریحان بیرونی که بسیار هم کارآمد بودند و عمدتاً توسط سایر صنعتگران و مهندسین در ساخت وسایل مکانیکی مورد استفاده قرار گرفت.

وقایع نگاری تاریخ هنرهای ایرانی بخش سوم (سری اول)

مطالب مشابه :

کتاب طلایی الموت

یوسف علیخانی و تور کتاب الموت!دوست من آقای رجبی.

نگاهي به صنايع‌دستي استان قزوين

معرفی رشته جاجیم بافی

ملک الموت

بهاریه - محمدعلی حضرتی

صنایع دستی، اشتغال، گردشگری

تاریخچه مختصر جاجیم

وقایع نگاری تاریخ هنرهای ایرانی بخش سوم (سری اول)

مربای زغال اخته