تکم خوانی

به هنگامي كه برفها در سينه ساوالان آب شده و بصورت رودها در سرزمين پهناور آذربايجان جاري مي شود صداي تكم و تكم چي ها نيز در شهر و روستا مي پيچيد كه با زبان شيرين و آهنگين خود به مردم نويد آمدن بهار را مي دهند و خلق را براي پاك كردن كينه از دلها و گرد و غبار از خانه هايشان دعوت مي كنند ، تكم يك عروسك چوبي سنتي است . واژه تكم Takam از دو بخش "تكه " و " م " تشكيل شده است . تكه در زبان تركي به معني بز نر قوي هيكل كه هميشه در راس گله حركت مي كند و گله را به چراگاه و محلهاي معين هدايت مي كند "م" ضمير ملكي دوم شخص مفرد است و تكم در واقع به معني " بز نرمن " است .
به كسي كه تكم را مي رقصاند " تكم چي " مي گويند كه اشعار مخصوص تكم را با آهنگي خاص مي خواند . البته شايان ذكر است كه اشعار تكم در چند آهنگ كه خاص تكم بوده خوانده مي شود .
تكم عروسكي است چوبين كه روي آنرا با مخمل يا پارچه هائي به رنگ قرمز مي پوشانند و روي اين پارچه را با پولك ، زنگوله ، سكه و نيز پارچه هاي الوان و حتي ائينه تزيين مي كنند. هر يك از تزئينات تكم علت و فلسفه اي داشته است : مثلا زنگوله و سكه براي ايجاد سروصداي بيشتر بوده تا مردم را از داخل خانه ها به كوچه ها و دم در خانه ها بكشاند . از سوي ديگر يك ضرباهنگ براي حركت تكم بوجود مي آورد . اينكه به دو طرف عروسك ( طرفين شكم عروسك ) آئينه نصب مي كردند . به اين دليل بود كه تكم خبر فرا رسيدن سال نو را به مردم مي داد و با خود آئينه اي به رسم روشنائي و صفا داشت. اينكه در ساخت تكم هميشه از رنگ قرمز براي پوشاندن بدنه اصلي استفاده مي کردند شايد به اين دليل بوده که درآذربايجان قديم لباس و توري سر و روي عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته اند تكم نيز مثل هر عروسي مظهر شادي و خوشي باشد
نحوه تكم گرداني :
تكم گرداني جزو حرفه هاي گوساني و بصورت هنري بوده كه نسل به نسل و از پدر به پسر مي رسيده و اشعار تكم نيز سينه به سينه منتقل مي شده است . تكم عروسكي بود به شكل بز كه بر سر چوب گردي سوار مي شد . اين بز روي يك صفحه چهارگوش يا گرد كه سوراخي در وسط داشت قرار مي گرفت كه چوب پايه ان از سوراخ وسط صفحه مي گذشت . تكمچي چوب را بدست مي گرفت و تكم را روي صفحه چوبي به حركت در مي آورد و متناسب با حركات آن اشعاري را به آواز مي خواند . سر و صداي زنگوله و خوردن تكم بر صفحه چوبي نوعي ريتم و آهنگ براي آواز تكمچي بوجود مي آورد.
اينهم نمونه هايي از اشعار تكمچي :<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

بهار آمد بهار آمد خوش آمد
علي با ذوالفقار آمد خوش آمد
گل و نسرين به باغ آمد خوش امد
سيزون بوتازه بايراموز مبارك
آيوز ، ايلوز ، هفتوز ، گونوز مبارك
جناب جبرئيل نامه گتوردي
گتور جگين پيمبره يتوردي
مبارك قوللارين گويه گوتوردي
سيزون بوتازه بايراموز مبارك
آيوز ، ايلوز ، هفتوز ، گونوز مبارك
( جناب جبرائيل نامه آورد – محض آوردن به پيامبر رسانيد پيغمبر هم دستهايش را بر آسمان برداشت كه اين عيد تازه تان مبارك باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارك )
اميرالمومنين تخته چخاجاق
يزيدون بوينونا نوخدا وراجاق
شيرين شربت سو يرينه آخاجاق
سيزون بوتازه بايراموز مبارك
آيوز ، ايلوز ، هفتوز ، گونوز مبارك
(حضرت اميرالمومنين ، به تخت ولايت خواهد نشست و برگردن يزيد افسار خواهد بست و به جاي آب در رودها شربتهاي شيرين جاري خواهد شد . اين عيد بر ... )
در اشعار تكمچي فقط از فرا رسيدن نوروز و تبريك سال نو سخن نرفته بلكه به موارد مذهبي و موارد انتقادي ، اجتماعي نيز اشاره شده است )

اشعار مذهبي
در اشعار تكمچي نام امام علي (ع) و حضرت محمد (ص) به كرات آمده است و اين بدان علت است كه مردم اين ناحيه معتقدند كه عيد سعيد غدير خم با عيد نوروز باستاني مصادف بوده است و ملت مومن با ارادتي خاص كه به خاندان جليل رسول خدا داشته اند ، عيد ملي خود نوروز را رنگ و لعابي از مذهب شيعه زده اند تا بتوانند با شكوه هرچه بيشتر برگزار كنند . در اين اشعار از دوازده امام هم ياد مي شود و پس از مدح امامان باز هم اشاراتي به بزرگواري حضرت علي (ع)، به اماكن متبركه و زيارت قبر حضرت حسين (ع) و يادي از مختار ثقفي مي كنند و روشن كردن آتش در چهارشنبه سوري را به قيام مختار ثقفي براي خونخواهيسيد الشهدا نسبت مي دهند.

حسن دور عسگري اون بير اماموز
بولاردان غيرييه يوخدور گمانوز
سيزون بوتازه بايراموز مبارك
آيوز ، ايلوز ، هفتوز ، گونوز مبارك
(حسن عسگري است يازدهمين امامتان – محمد مهدي صاحب زمانتان – به كسي غير از اينها عقيده نداريد اين عيد تازه تان .... )

مختار اوتي يانديردي داماآتدي
خبر اهل مدينه شاما چاتدي
جماعت جهد ايدوب مرادا چاتدي
سيزون بوتازه بايراموز مبارك
آيوز ، ايلوز ، هفتوز ، گونوز مبارك
(مختار آتش را روشن كرد و بر بام انداخت – خبر به اهل مدينه و شام رسيد – جماعت جهد كردند و به مراد رسيدند – اين عيد تازه تان ... )
در اشعار تكم به مسائل روستائي و شهري و اداب و رسوم مردم نيز اشاراتي مي شود . از جمله :

بيزيم يرده يومورتاني يويارلار
انوني دونوب يددي رنگه بويارلار
يددي سينده تحويل اوسته قويارلار
سيزون بوتازه بايراموز مبارك
آيوز ، ايلوز ، هفتوز گونوز مبارك
( در محل ما تخم مرغ را مي شويند و آنرا به هفت رنگ مي آرايند و هر هفت تا را در سفره عيد مي گذارند . اين عيد تازه تان مبارك ... )

بيزيم يرده قوهون قارپوز اكرلر
اوني تامام شهرلره توكرلر
تزه ايلين چوخ حسرتين چكرلر
سيزون بوتازه بايراموز مبارك
آيوز ، ايلوز ، هفتوز ، گونوز مبارك
(در محل ما خربزه و هندوانه مي كارند – آنها را به تمام شهرها مي فرستند – حسرت فرا رسيدن سال نو را مي كشند . اين عيد تازه ... )
در اشعار تكم به مسائل خانوادگي ، روابط عروس و مادر شوهر و داماد و مادرزن ،رفتار اجتماعي زنان و دختران نيز با طنز و شوخي و انتقاد اشاراتي شيرين و بامزه مي شود . مثلا :
تكم گئتدي مرنده          تاماشادي گلنده
كول تكمون باشينا        قايناناسي بيلنده
(تكم رفته به مرند – برگشتنش تماشايي است – خاك بر سر تكم – اگر مادر زنش آگاه شود )

آغ دَه وَه نين گوزلري      يئره گلمز ديزلري
بو ايامين قيزلاري          كبينين كسراوزلري
(چشمان شتر سفيد – زانوهايشان به زمين نمي آيد – دختران امروزي – عقدشان را خودشان مي بندند )
پاداش تكم چي
تكمچي به در هر خانه اي كه مي رفت و شعر مي خواند ، صاحب خانه به تناسب وضعيت مالي و امكانات خود چيزي بعنوان شاباش ، خلعت و انعام به او مي داد. البته تكمچي نيز لزوم دادن انعام را ياد آور مي شد :

آي تكمين كندي وار كمندي وار كندي وار
هر قاپودا اويناسا بير نلبكي قندي وار
( تكم ده دارد – كمند دارد و ده دارد – در هر دري برقصد – يك نعلبكي قند پاداش دارد.)

تكم اولدي ايپين گتير آي خانم
چاتديغجان يوكين گتير آي خانم
كسمه پائين بوتون گتير آي خانم
(تكم مي ميرد طنابش را بياوريد خانم جان – تا زورتان مي رسد بارش را بياوريد خانم جان سهمش را كم نكنيد و كامل بياوريد خانم جان )
اشعار تكم بسيار متنوع و فراوان است . در اردبيل تكم به عنوان پيشاهنگ عيد نوروز شناخته مي شود و وقتي صداي تكمچي ها در كوچه و خيابان شنيده مي شود مردم ، بخصوص بچه ها ، از اينكه عيد دارد مي آيد خوشحال مي شوند در سالهائي كه بين آخرين چهارشنبه سال (چهارشنبه سوري ) و عيد نوروز فاصله زياد باشد ، اين فاصله بحبوحه فعاليت تكمچي هاست.در پژوهش براي تكم دريافتيم كه در ناحيه شمالي ايران و كناره هاي درياي خزر نيز عروسكي بنام تكم وجود دارد كه گويا موجود افسانه اي بوده با سه پا و دو شاخ بر سر بشكل يك ديو كه با تكم مورد بحث ما تفاوت دارد . رگه هايي از اين نمايش عروسكي در نواحي مركزي كشورمان مانند اراك – ملاير و ... ديده شده است كه بايد اذعان كرد خاستگاه تكم آذربايجان و بخصوص اردبيل بوده و از اين منطقه به ساير نقاط رفته است .

منبع : وبلاگ آرتاتر

تکم خوانی

مطالب مشابه :

تزئین سکه عید غدیر

هديه دادن، هديه گرفتن

اسلام و عيد نوروز

تکم خوانی

آداب و رسوم عید نوروز در مازندران

لباس محلي مازندراني

آداب ورسوم مازندران

آداب و رسوم مازندران

آداب و رسوم مردم مازندران