گزارشی از بازسازی ربع رشیدیه

اولین شهر دانشگاهی جهان جان دوباره میگیرد

خرابه هاي ربع رشيدي باقيمانده شهر علمي و دانشگاهي زمان غازان خان ايلخاني است كه توسط وزير نامي ايران - خواجه رشيد الدين فضل ا... همداني - در سال 700 هجري قمري در شمال شرق باروي شهر تبريز در محله رشيديه ساخته شد. اين دانشگاه شامل چهار دانشكده در چهار طرف بود و شهرت آن به نام ربع رشيدي برگرفته از نام اربع يا عدد چهار عربي است. براساس مستندات تاريخي اين شهر بيش از 30 هزار خانه، حجره و ديگر بناهاي شهري داشته است.

اين شهر در دوران اوج حيات خود، مورد مراجعه مستقيم دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشكان و محققين يونان، رم، مصر، چين و ديگر ممالك آن روز آسيا و اروپايي قرار مي گرفت.

حفاري هاي شمال تبريز باستان شناسان را به نشانه هاي اصلي مركز ربع رشيدي كشانده است.

گمانه زني و سه فصل كاوش در اين منطقه نشان مي دهد كه ربع رشيدي و نشانه هايش سه متر پايين تر از سطح كنوني قرار دارد.

محله رشيديه يا رشيدآباد داراي سه بخش ربع رشيدي، ربظ و شهرستان بوده است. شهرستان شامل باغات و نهرهاي شهر، ربظ محله مسكوني و بناهاي عام المنفعه مثل مسجد، حمام، بازار و ... و ربع رشيدي محل بناهاي دانشگاهي، مسجد زمستانه و تابستانه و حوزه هاي علوم اسلامي بوده است. دانشكده پزشكي، كتابخانه بسيار بزرگ و مقبره خود خواجه رشيد كه از آن به عنوان جفت گنبد سلطانيه نام برده مي شود، در ربع رشيدي وجود داشت.

خواجه رشيدالدين در سال 718 هجري قمري و در زمان سلطان ابوسعيد ايلخاني كشته و جنازه او در مقبره اش دفن مي شود. پس از وي ربع رشيدي روبه ويراني مي نهد. پس پسرش خواجه غياث الدين تلاش مي كند، دوباره ربع رشيدي را آباد كند؛ اما وي نيز به سرنوشت پدر مبتلامي شود.

در دوران صفوي و در سال 1019 هجري قمري (شاه عباس بزرگ) براي جلوگيري از حمله عثماني يك قلعه از مصالح شنب غازان خان (مقبره غازان خان) و گورستان هاي تاريخي تبريز و مصالح ربع رشيدي يك قلعه براي حاكم تبريز ساخته مي شود. بنايي كه امروزه از آن به قلعه رشيدي ياد مي شود، همين قلعه دوران صفوي است و تا پيش از كاوش هاي امسال باستان شناسان هيچ نشاني از معماري دوره ايلخاني در اين محوطه كشف نشده بود.

وقف نامه اين مجتمع در خردادماه 1386 در نشستي كه از 21 تا 25 خرداد در يونسكو برگزار شده، به همراه شاهنامه بايسنقري در فهرست ميراث مستند اين سازمان ثبت شد.

ربع رشیدی حدود 700 سال پیش شهری كوچك بود كه شامل كتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و كارگاه‌های صنعتی می شد و در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشكده بود كه در چهار طرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مكان به ‌نام ربع رشیدی شهرت یافت.

از آذرماه سال 1381 شعبه بنياد ايران شناسي در استان مامور بررسي وقفنامه ربع رشيدي گرديد و معلوم شد كه وقفنامه ربع رشيدي فراترازيك وقفنامه معمولي بوده و در واقع يك نظامنامه دقيق و مفصل تشكيلاتي و برنامه ريزي شده در زمينه هاي مديريت آموزشي ، برنامه ريزي شهري و مسائل انگيزشي و رفاهي براي يك شهر دانشگاهي است كه اولا درهرزماني قابل تحقق و پياده شدن است و در عين حال سخن از مجموعه اي بسيار منظم و پيشرفته است كه اگر شواهد و مستندات تاريخي نبود،استنباط ميشد كه يك پديده دست نيافتني در آنروز بوده و يا احتمالا بخشي از آن به مرحله عمل رسيده بود ولي نه تنها وقفنامه به صورت گزارش گونه است و نشان ميدهد كه خواجه رشيد الدين فضل الله پس از طراحي و احداث مجموعه آنرا نوشته بلكه مكاتبات رشيدي و گزارش ده ها مورخ و مستشرق معروف و منظومه زيباي اوحدي مراغه اي كه ربع رشيدي را از نزديك ديده و تحت تاثير آن شعر خود را سروده ، حاكي از تحقق چنين مجموعه عظيمي تحت تاثير نيات اصلاحي غازان خان و اهتمام خواجه رشيدالدين فضل الله بوده است.

در بهمن ماه 1381ودر جريان سفر جناب آقاي دكتر حبيبي ، دفتر مطالعات ربع رشيدي در شعبه ايران شناسي استان آذربايجان شرقي تاسيس و با مساعدت مالي و تجهيزاتي استانداري كار خودرا آغاز كرد.دو هدف از مطالعات ربع رشيدي مد نظر بوده است :

1) گرد آوري كليه منابع ، اطلاعات و تحقيقات انجام يافته در مورد ربع رشيدي

2) جمع بندي و ارائه يك تصوير روشن جهت فرضيه سازي براي احياء مجموعه

نكته حايز اهميت اين است كه ربع رشيدي هنوز هم موضوع مطالعات محافل علمي دنياست ومسئول شعبه ايران شناسي چين كه مقاله اي با عنوان نقش خواجه رشيد الدين در گسترش چين شناسي در همايش ايران شناسي در خرداد 1381 ارائه نمود ، اظهار ميكرد كه پرونده مطالعات ربع رشيدي در اين مركز همواره گشوده است . اخيرا در مجله اوقاف كشور كويت ، يك مقاله 27 صفحه اي در مورد ربع رشيدي ترجمه و به چاپ رسيده و در سال 2002 ، پايان نامه فوق دكتراي خانم بيرگيت هوفمن در كشور آلمان درمورد ربع رشيدي در قالب كتاب منتشر شده و ترجمه آن توسط خانم بحرالعلومي از سوي كتابخانه مجلس شوراي اسلامي زير چاپ ميباشد .

اين يافته ها در مورد ربع رشيدي كه در پنج محور بشرح زير خلاصه شده اند ميتوانند در سياست گذاري و تعيين خط مشي ها مدنظر قرار گيرند تا بتوانيم الگويي پيشرفته و راهگشا و در عين حال برخاسته از فرهنگ ايراني و تمدن اسلامي براي عرصه آموزش عالي و پژوهشي كشورمان بوجود آوريم.

1) كاركرد بين المللي ربع رشيدي: علاوه بر زبانهاي فارسي و عربي، دروس عالي به زبانهاي هندي ، چيني، تركي و حتي سانسكريت تدريس ميشدند و گزارشي ازبرنده شدن يك دانشمند تونسي در مسابقه كتاب سال ربع رشيدي گزارش شده است .

2) توام بودن بودن هر سه فرايند آموزش ، تحقيق و توليد كه به عنوان مثال بذر گياهان دارويي از كشورهايي مثل چين و هندوستان آورده شده و در مزارع نمونه كشت ميشدند و سپس خواص آنها به دانشجويان پزشكي آمموزش داده ميشدو عملا در دارالشفاي ربع رشيدي به بيماران تجويز ميشدند.

3) خود كفا بودن مجموعه : تقريبا همه نيازهاي پشتيباني در خود شهرستان تامين ميشدحتي كارخانه كاغذ سازي كه صرفا براي تامين كاغذ دانشگاه و كتابخانه بزرگ توسط خواجه رشيد الدين فضل الله تاسيس شد بود.

4) نظام پيشرفته آموزشي: فرايندهاي استعداد سنجي ، تخصصي كردن رشته ها، تعيين تعداد دانشجويان و زمان فارغ التحصيلي معين براي اولين بار در تاريخ در ربع رشيدي به مورد اجرا گذاشته شده ، به عنوان مثال: استدلال خواجه رشيد الدين اين بود كه سرفصلهاي پزشكي براي يك دوره پنج ساله تنظيم شده و اگر كسي نمي توانست در اين مدت فارغ التحصيل بشودبدليل عدم استعداد براي پزشكي ، ازاعطاء گواهي محروم ميشد.

5) برنامه ريزي شهري و رفاهي : احداث مجتمع هاي بهداشتي و مسكوني با شبكه آبياري براي 35000 خانوار شهرستان رشيدي همرا با مغازه هاو كارخانه هاي نساجي و غيره كه به تفصيل در وقف نامه آمده و ايجاد نظام بازنشستگي ، درمان رايگان و نظام تامين اجتماعي براي همه نوع حادثه غير مترقبه به استناد وقفنامه ربع رشيدي از اقدامات مؤسس آن بوده بر اساس يك تحقيق موردي كه اخيرادر دفتر مطالعات ربع رشيدي انجام شده ،نظام حقوق و دستمزد در ربع رشيدي است كه توانستيم پرداختهاي ماهيانه اساتيد و كاركنان را به نرخ روز محاسبه كنيم .

ضمنا با توجه به اينكه شهر تبريز بارها از سوي قواي روس و عثماني اشغال شده و برخي منابع كتابخانه اي به اين دو كشور منتقل شده اند ، اميد است بزودي بتوانيم از نزديك به اين آثار دسترسي پيدا كنيم .

http://azarbaijanology.blogfa.com/post-23.aspx

رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی گفت: در طول فعالیت دولت نهم و دهم 12 میلیارد ریال اعتبار برای احیای مجموعه ربع رشیدی هزینه شده است.

تراب محمدی روز پنجشنبه در گفت و گوی اختصاصی با ایرنا، اظهار كرد: هشت میلیارد ریال از این اعتبار برای تملك زمین و خانه های اطراف هزینه شده و چهار میلیارد ریال نیز برای مرمت ربع رشیدی اختصاص یافته است.

وی افزود: كاوش های باستان شناسی این مجموعه تاریخی و باشكوه از سال 87 آغاز شده و كارهای مربوط به حفاظت آثار تاریخی حاصل از حفاری های ربع رشیدی در این مجموعه هم اكنون در حال انجام است.

وی ادامه داد: با توجه به اینكه بخش های مختلف این مجموعه عظیم در طول دوره های مختلف تاریخی ساخته و احیا شده است در حال حاضر نسبت به خوانا سازی لایه های تاریخی در محوطه این مجموعه اقدام شده است.

محمدی اضافه كرد: استحكام بخشی به برج های حفاظتی و درب اصلی ربع رشیدی آغاز شده و سعی می شود تا سایر اجزا و بخش های مجموعه نیز با كاوش های مختلف از زیر خاك بیرون آورده شود.

رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی خاطرنشان كرد: ربع رشیدی در واقع شهر بزرگی متشكل از 30 هزار خانه، 24كاروانسرا و چندین حمام و باغ بوده كه از محل درآمد وقف آنها برای خدمات آموزشی و علمی استفاده می شده است.

محمدی ابراز كرد: با توجه به اینكه وقف نامه ربع رشیدی به عنوان نخستین میراث معنوی در فهرست آثار جهانی ثبت شده از اهمیت ویژه ای در گردشگری برخوردار است.

گزارشی از بازسازی ربع رشیدیه

مطالب مشابه :

ربع رشيدي تبريز - اولين و بزرگترين دانشگاه جهان

ربع رشیدی بزرگترین دانشگاه دنیا در تبریز

تبريز.........

گزارشی از بازسازی ربع رشیدیه