تقسیمات اقلیمی در ایران :

اصولأ در بسیاری از مناطق جهان،اقلیم به وسیله عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا مشخص می شود.ایران با قرار گرفتن بین 35 تا 40 درجه عرض جغرافیایی شمالی،در منتطقه گرم قرار داردو از نظر ارتفاع نیز،فلات مرتفعی است که مجموع سطوحی از آن که ارتفاعشان از سطح دریا کمتر از475 متر است،درصد بسیار کمی از سطح کل کشور را تشکیل می دهند.

با مجود اینکه ایران دارای دو حوزه ی بزرگ آب(دریای خزر و خلیج فارس)است،به دلیل وجود رشته کوه های البرز و زاگرس و نحوه قرارگیری آنها،اثرات این دو حوزه محدود به نواحی بسیار نزدیک آنهاست و این حوزه ها،به ندرت اثر در تعدیل درجه حرارت هوای قسمت های داخلی دارند.

بی تردید در کشوری کوهستانی مانند ایران،هیچگاه دو نقطه از نظر اقلیمی کاملأ یکسان نیستند،با این حال،بهترین روش برای دستیابی به پایه ای به منظور تعیین مناطق اقلیمی کشور،همان اصول کوپن است که ناگزیر باید از آن پیروی کرد.البته باید تغییراتی در آن صورت گیرد تا نتیجه مورد نظر حاصل شود و مناطقی با آب و هوای مشابه،تحت فرمول معینی قرار گیرند و معرفی شوند.

بنابراین تقسیمات چهارگانه ایران را که توسط دکتر حسن گنجی پیشنهاد شده می توان مورد استفاده قرار داد.وی تقسیم بندی کوپن را با کمی تغییر و با توجه به عوارض جغرافیایی کشور به شرح زیر پذیرفته است.

1)اقلیم معتدل و مرطوب(سواحل جنوبی دریای خزر)

2)اقلیم سرد(کوهستان غربی)

3)اقلیم گرم و خشک(فلات مرکزی)

4)اقلیم گرم و مرطوب(سواحل جنوبی)

اقلیم معتدل و مرطوب(سواحل دریای خزر) :

سواحل دریای خزر با آب و هوای معتدل و بارندگی فراوان،از جمله مناطق معتدل محسوب می شود.این منطقه که به صورت نواری بین رشته کوههای البرز و دریای خزر محصور شده،از جلگه های پستی تشکیل شده است که هرچه به طرف شرق پیشروی می کند،رطوبت و اعتدال هوای آن کاهش می یابد.در حقیقت،رشته کوه های البرز که حد فاصل دو آب و هوای متضاد هستند،جلگه های پست خزر را از فلات مرکزی جدا می کنند.از جمله ویژگی های این اقلیم،رطوبت زیاد هوا و اعتدال درجه حرارت آن است.دمای هوا در روزهای تابستان معمولاٌ 25 تا 30 درجه سانتی گراد و شب ها بین 20 تا 23 درجه ی سانتی گراد و در زمستان معمولاً بالای صفر است.در این منطقه،بارندگی بسیار زیاد و در تابستان به صورت رگبار است.شهر های رشت بندر انزلی بابلسر و گرگان در این منطقه قرار دارند.

اقلیم سرد(کوهستان های غربی) :

کوهستان های غربی-که دامنه های غربی رشته کوه های مرکزی ایران را شامل میشوند-با توجه به اینکه میانگین دمای هوا در گرم ترین ماه سال در آنها بیش از 10 و میانگین حداقل دمای هوا در سردترین ماه کمتر از 3- درجه سانتی گراد است،از جمله مناطق سردسیر محسوب میشوند.

سلسله کوه های غربی،همچون سدی مانع نفوذ هوای مرطوب مدیترانه به داخل فلات ایران می شوند و رطوبت هوا را در دامنه های خود نگه می دارند.از جمله ویژگی های این اقلیم،گرمای شدید دره ها در فصل تابستان و اعتدال آنها در فصل زمستان است.مقدار و شدت تابش آفتاب این منطقه در فصل تابستان زیاد در فصل زمستان بسیار کم است.زمستان ها طولانی،سرد و سخت بوده،چندین ماه از سال زمین پوشیده از یخ است.در سراسر این منطقه از آذربایجان تا فارس،زمستان ها به شدت سرد است؛سرما از اوایل آذر ماه شروع می شود و تا آخر فروردین ماه کم و بیش ادامه می یابد.میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است و بیشتر به صورت برف می بارد.برف های پیاپی بیشتر قله ها را می پوشاند و در ارتفاعات بیش از 3000متر،همواره برف می بارد.به طور کلی در این منطقه،فصل بهار کوتاه است و زمستان و تابستان را از هم جدا می کند.شهر های تبریز،ارومیه،سنندج و همدان در این اقلیم قرار دارند.

اقلیم گرم و خشک(فلات مرکزی) :

در این اقلیم که بیشتر مناطق نیمه استوایی را شامل می شود،به دلیل وزش بادهای مهاجر که از جنوب غربی و شمال غربی به طرف استوا در حرکت اند،هوا بسیار خشک.این بادها هنگام عبوراز قاره های بزرگ بیشتر رطوبت خود را از دست می دهد.علاوه بر این،در مناطق نیمه استوایی که جزء مناطق پرفشار هستند،هوا به دلیل حرکت از قسمت های بالایی اتمسفر به پایین گرم و خشک می شود.توجه به خشکی هوا در این مناطق که با ویژگی های دیگری همراه است،از نظر تأمین آسایش انسان و در نتیجه طراحی ساختمان اهمیت فراوانی دارد.

تابش مستقیم آفتاب در این مناطق شدید است و 700 تا 800 کیلو کالری در هر ساعت در متر مربع ((K.ca l/h/m در سطوح افقی انرژی تولید می کند و با افزایش پرتو منعکس شده از سطوح بایر زمین شدت آن بیشتر می شود.آسمان این مناطق در بیشتر مواقع سال بدون ابر است،ولی معمولأ بعداز ظهرها در اثر گرم شدن و حرکت لایه های هوای نزدیک به زمین،مه و طوفان و گرد و غبار پدید می آید.

رطوبت کم و نبودن ابر در آسمان باعث می شود دامنه ی تغییرات دمای هوا در این مناطق بسیار زیاد شود.در تابستان تابش آفتاب در طول روز سطح زمین را تا 70 درجه ی سنتی گراد گرم می کند.در حالی که هنگام شب،دمای سطح زمین به سرعت کاهش می یابد و به 15 درجه ی سانتی گراد یا پایین تر می رسد.البته نوسان دمای هوا کمتر است ولی در هر حال،میزان تغییرات آن به 20 درجه ی سانتی گراد می رسد.دمای هوا در روزهای گرم تابستان به 40 تا 50 درجه ی سانتی گراد و در شب ها به 20 تا 25 درجه ی سانتی گراد می رسد.

در فلات مرکزی که بزرگ ترین منطقه ی ایران است و اطراف آن را ناهمواری های مرتفعی محصور کرده صرف نظر از حاشیه ی متصل به ارتفاعات و برخی حوزه های مستقل داخلی،شرایط آب و هوایی گرم و خشک است و از جمله مشخصه های آن،زمستان های سخت و سرد و تابستان های گرم و خشک است.با توجه به وضعیت پراندگی ناهمواری های آن جغرافیایی در فلات مرکزی می توان دو منطقه ی آب و هوایی متمایز یعنی نیمه بیلبانی و بیابانی را در آن تشخیص داد.

منطقه ی نیمه بیابانی :

دامنه ها و کوه پایه های ارتفاعات شمالی،غربی و جنوبی که به داخل فلات ختم می شوند و کوه های منفرد مرکزی و ارتفاعات نامنظم شرقی فلات که حوزه های مستقل یا نیمه مستقلی به وجود آورده اند،به دلیل ارتفاعشان نسبت به چاله های مرکزی یا محلی،از رطوبت بادهای مرطوبی که از فراز آنها می گذرد تا حدودی استفاده می کنند و نسبت به چاله های اصلی،اقلیم نسبتأ معتدلی به وجود ی آورند.البته هرچه از غرب به شرق نزدیک می شویم اثر بادهای مرطوب کاهش و خشکی هوا افزایش می یابد.

منطقه ی بیابانی :

چاله های پست مرکزی شرقی و جنوب شرقی ایران دارای آب و هوای خشک بیابانی است.البته این مناطق به علت فقدان یا کمبود ایستگاه های هواشناسی،ناشناخته ترین مناطق ایران هستند.از ویژگی های آب و هوایی این مناطق،اختلاف زیاد درجه هوای تابستان و زمستان،همچنین اختلاف زیاد درجه حرارت هوای شب و روز در تابستان است.منطقه ی دشت لوت،کمترین میزان رطوبت نسبی در ایران را دارد که به تحتمال قریب به یقین گرم ترین منطقه ی آن محسوب می شود.برای مثال شهر های تهران،اصفهان،شیراز و مشهد از جمله مناطق نیمه بیابانی و شهرهایی چون زاهدان و یزد از جمله مناطق بیابانی محسوب می شوند.

اقلیم گرم و مرطوب :

سواحل جنوبی ایران که به وسیله رشته کوه های زاگرس از فلات مرکزی جدا شده اند،اقلیم گرم و مرطوب کشور را تشکیل می دهند.از ویژگی های این قلیم،تابستان های بسیار گرم و مرطوب و زمسان های معتدل است.در این مناطق،حداکثر دما ی هوا در تابستان به 35 تا 40 درجه ی سانتی گراد و حداکثر رطوبت نسبی 70درصد می رسد.در این اقلیم،رطوبت هوا در تمام فصل های سال زیاد است و به همین دلیل،اختلاف درجه هوا در شب و روز و در فصل های مختلف کم است.

در این مناطق،تفاوت دمای هوای سطح خشکی و سطح دریا باعث به وجود آمدن نسیم های دریا و خشکی می شود.ولی این نسیم ها به نوار باریک ساحلی محدود می شود و هوا در مناطق داخلی،آرام و سرعت باد-در صورنی که وجود داشته باشد- بسیار کم است.

از دیگر ویژگی های این اقلیم،شدت زیاد تابش آفتاب است که در هوای مرطوب این ناحیه باعث خیرگی و ناراحتی چشم می شود.البته شدت پرتوهای خورشیدی مستقیم و پراکنده ی دریافت شده،به وضعیت هوا بستگی دارد.وقتی آسمان ابری و شیری رنگ است،شدت تابش پرتو پراکنش یافته به حداکثر میزان ممکن می رسد و روشنایی بسیار زیاد آن چشم را آزار می دهد.مقدار پرتو منعکس شده از زمین نیز،به وضعیت ابری بودن آسمان و نوع پوشش بستگی دارد.وقتی آسمان ابری یا سطح زمین پوشیده از گیاه باشد،این مقدار به حداقل می رسد.ولی اگر هوا صاف یا زمین بایر باشد،مقدار پرتو منعکس شده از سطح زمین به حداکثر میزان ممکن خواهد رسید.

شهر های بندرعباس،جاسک،میناب،آبادان ،اهواز و بوشهر از جمله شهرهای این اقلیم است که نسبت قرار گرفتن در سواحل مختلف و فاصله ای که از دریا دارند،از نظر گرما و رطوبت هوا و میزان بارندگی با هم متفاوت اند.به طور کلی،میزان بارندگی در سواحل خلیج فارس بیشتر و منظم تر است.در حالی که سواحل دریای عمان که تحت تاًثیر بادهای موسمی اقیانوس هند قرار دارد،دارای باران های نامنظم و خشک سالی های فراوان است.

ویژگی های معماری بومی مناطق معتدل و مرطوب :

معماری بومی این مناطق که بیشتر کرانه های دریای خزر و دامنه های شمالی کوه های البرز را شامل می شود،به طور کلی دارای ویژگی های زیر است:

1)در نواحی بسیار مرطوب کرانه های نزدیک به دریا برای حفاظت ساختمان از رطوبت بیش از حد زمین،خانه ها را بر روی پایه های چوبی ساخته اند.ولی در دامنه ی کوه ها که رطوبت کمتر است،معمولاً خانه ها بر روی پایه هایی از سنگ و گل و در پاره ای موارد بر روی گربه روها بنا شده اند.

2)برای حفاظت اتاق ها از باران،ایوانک های عریض و سرپوشیده ای در اطراف اتاق ها ساخته اند.این فضاها،در بسیاری از ماه های سال برای کار و استراحت و در پاره ای موارد برای نگهداری محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد.

3)بیشتر ساختمان ها با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شده اند و در صورت استفاده از مصالح ساختمانی سنگین،ضخامت آنها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است(در این مناطق بهتر است از مصالح ساختمانی سبک استفاده شود،زیرا زمانی که نوسان دمای روزانه هوا کم است،ذخیره حرارت هیچ اهمیتی ندارد و علاوه بر این، مصالح ساختمانی سنگین تا حدود زیادی تاًثیر تهویه و کوران را که یکی از ضروریات در این منطقه است کاهش می دهند).

4)در تمام ساختمان های این مناطق،بدون استثنا از کوران و تهویه ی طبیعی استفاده می شود.به طور کلی،پلان ها گسترده و باز و فرم کالبدی آنها بیشتر شکل های هندسی،طویل و باریک است.به منظور حداکثر استفاده از وزش باد در انجام تهویه ی طبیعی در داخل اتاق ها،جهت قرار گیری ساختمان ها با توجه به جهت وزش نسیم های دریا تعیین شده است در نقاطی که باد های شدید و طولانی می وزد،قسمت های رو به باد ساختمان بسته است.

6)به دلیل بارندگی زیاد در این مناطق،بام ها شیب دار است و شیب بیشتر آنها تند است.

ویژگی های معماری بومی مناطق گرم و خشک :

ساکنین مناطق گرم و خشک برای غلبه بر مشکلات آب و هوایی این نواحی،تدابیر زیر را اندیشیده اند:

1)به طور کلی،در این مناطق ساختمان ها با مصالحی از جمله خشت و گل که ظرفیت حرارتی بالایی دارند بنا شده اند.در مناطقی که شرایط آب و هوایی بسیار حاد است.با ساختن خانه ها در دل تپه ها یا زیر زمین،زمان تاًخیر را به بی نهایت رسانده اند و بدین وسیله از شرایط حرارتی متعادل عمق زمین استفاده کرده اند.

2)پلان ساختمان ها تا حد امکان متراکم و فشرده است و تا ممکن تلاش شده سطح خارجی ساختمان نسبت به حجم آن کم باشد.این تراکم و فشردگی پلان خانه،میزان تبادل حرارت از طریق جداره های خارجی ساختمان را چه در تابستان و چه در زمستان به حداقل می رساند و در نتیجه،تا حد زیادی از نفوذ حرارت به داخل ساختمان در تابستان و اتلاف آن در زمستان جلوگیری می کند.

3) ساختمان ها معمولاًدر بافت های متراکم و مجموعه های بسیار فشرده بنا شده اند و بدین ترتیب تلاش شده است بیشترین سایه ی ممکن بر سطوح خارجی ایجاد شود.به دلیل تراکم و فشردگی مجموعه،توده ی کل مصالح ساختمانی افزایش یافته و زمان تاًخیر به حد مطلوب رسیده است.

4)در بیشتر نواحی این مناطق،به دلیل بارندگی کم و در نتیجه کمبود چوب،سقف ساختمان ها به شکل خرپشته،تاق یا گنبد و بدون هیچ اسکلتی از خشت خام و گل ساخته شده است.البته در مناطق نیمه بیابانی به دلیل اعتدال نسبی هوا و وجود چوب نسبتأ کافی،بیشتر بام ها از چوب و به شکل مسطح ساخته شده است.

5)به منظور کاهش هرچه بیشتر حرارت ایجاد شده در دیوارها در اثر تابش آفتاب بر آنها،معمولأ سطوح خارجی سفیدکاری شده است.

6)در این مناطق،تعداد و مساحت پنجره ی ساختمان ها به حداقل میزان ممکن کاهش یافته و برای جلوگیری از نفوذ پرتو های منعکس شده از سطح زمین اطراف،پنجره ها در قسمت های فوقانی دیوارها تعبیه شده است.

7)در مناطق گرم و خشک- بر خلاف مناطق معتدل و مرطوب – سعی شده است از ایجاد کوران و ورود هوای خارج به داخل ساختمان از طریق پنجره ها یا قسمت های بازشو،به ویژه در هوای گرم جلوگیری می شود.ولی تدابیر دیگری از جمله بادگیر برای خنک سازی هوای داخلی به صورت طبیعی اندیشیده شده که بسیار موثر است.

8)استفاده از حیاط های داخلی درخت کاری شده و معطوف ساختن فضاهای زندگی به این حیاط ها،از عمده ترین ویژگی های معماری در مناطق گرم و خشک است.حیاط های داخلی که شامل درخت،حوض و سطح گیاه کاری شده است،یکی از موثرترین عوامل ایجاد رطوبت

(که در مناطق خشک اهمیت فراوانی دارد)محسوب می شود.اتاق ها که به این حیاط ها باز می شوند.در برابر باد و طوفان شن که معمولأ در مناطق کویری می وزد،همچنین در برابر بادهای سرد زمستانی محافظت می شوند.

9)جهت قرارگیری ساختمان ها در این مناطق،جنوب تا جنوب شرقی است.این جهت ها برای به حداقل رساندن نفوذ حرارت ناشی از تابش آفتاب در بعدازظهر به داخل ساختمان،مناسب ترین جهت محسوب می شود.

ویژگی های معماری بومی مناطق سرد :

اگرچه میزان سرما و دوام آن در مناطق سرد متفاوت است.ولی به طور کلی،اصولی که برای جلوگیری از اتلاف حرارت ساختمان در قسمت های مختلف این مناطق رعایت شده،یکسان و به طور عمده شبیه به اصولی است که در معماری مناطق گرمو خشک مورد توجه بوده است.با این تفاوت که در مناطق سرد،منبع ایجاد حرارت در داخل ساختمان است.همچنین در این مناطق،تا حد ممکن تلاش شده به شکل طبیعی یا با استفاده از بخاری های بزرگ،کرمای ناشی از [حضور]افراد،پخت و پز یا حتی حیوانات،ساختمان گرم شود.اصول کلی و عمده ای که در معماری بومی این مناطق رعایت شده عبارتند از:

1)استفاده از پلان های متراکم و فرده

2)به حداقل رساندن سطح خارجی در برابر حجم مورد پوشش

3)استفاده از مصالحی با ظرفیت وعایق حرارتی خوب

4)به حداقل رساندن میزان تعویض هوای داخلی وتهویه طبیعی و در نتیجه،جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج از ساختمان

5)انتخاب بام های مسطح و نگهداری برف بر روی بام ها به عنوان عایق حرارتی.

تنها تفاوت بین معماری این مناطق و مناطق گرم و خشک،تمایل و ضرورت استفاده از حرارت ناشی از تابش آفتاب در داخل ساختمان در فصل زمستان است.البته این نیاز معمولأ تحت الشعاع تأثیر باد و سرمای ناشی از وزش آن بر ساختمان قرار می گیرد و در مجموع،سعی شده سطح خارجی در حداقل ممکن نگه داشته شود.ولی در هر صورت برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب،پوشش سطوح خارجی به رنگ تیره انتخاب شده و ابعاد پنجره ها نیز نسبت به مناطق گرم و خشک افزایش یافته است.

ویژگی های معماری بومی مناطق گرم و مرطوب :

اصولی که در معماری این مناطق رعایت شده،تا حدودی مانند اصول مطرح شده برای مناطق معتدل و مرطوب است که به طور خلاصه عبارتند از:

1)استفاده از مصالح ساختمانی با ظرفیت حرارتی کم

2)قرار دادن ساختمان در سایه ی کامل.در اینجا نیز،ایوان های عریض و سرپوشیده ای که هم از نفوذ باران به داخل جلوگیری می کند و هم سایه ی کاملی بر روی اتاق ها می اندازند،مورد استفاده قرار گرفته است.

3)در مناطق نزدیک به دریا،برای استفاده از نسیم های خنک از بادگیر های بزرگ استفاده شده است.بیشتر ساختمان های این مناطق دارای بادگیر هستند ولی در مناطق دور از دریا که کمتر تحت تأثیر نسیم دریا قرار دارند،بادگیر ها بسیار کوچک و کوتاه است ودر بسیاری از مناطق نیز از ساختمان حذف شده است.

4)در این مناطق به دلیل گرما و رطوبت زیاد هوا،میزان تهویه ی طبیعی اهمیت چندانی ندارد و به همین دلیل،پیش بینی های لازم در مورد کوران در داخل ساختمان به عمل نیامده است.

نتیجه :

با استفاده از مطالبی که در این مقاله مطرح شد،می توان اصول لازم برای هماهنگی ساختمان با اقلیم را در طراحی مشخص کرد.بدین ترتیب با استفاده از تقسیمات چهارگانه ی اقلیمی،می توان اصول کلی طراحی ساختمان مانند نوع پلان،نوع بام یا مصالح مناسب برای منطقه مورد نظر را به دست آورد.

نکته:

برای دستیابی به یک طرح معماری منطقی و هماهنگ با اقلیم،علاوه بر توجه به نوع اقلیم منطق ی مورد نظر و تغییرات دما و رطوبت هوای منطقه،در نظر گرفتن خورشید و وزش بادهای محلی در آن منطقه نیز ضروری است.موقعیت خورشید که تابع عرض جغرافیایی است،در تعیین جزییات ساختمانی از قبیل ابعاد پنجره ها و سایبان ها و جهت قرار گیری ساختمان با توجه به تابش آفتاب تأثیر دارد.جهت باد نیز یکی از عمده ترین عوامل در تعیین جهت قرارگیری ساختمان محسوب می شود.

منبع:اقلیم و معماری/مرتضی عبرت کسمایی/انتشارات نشر خاک

http://memare-javan.blogfa.com

تقسیمات اقلیمی در ایران :

مطالب مشابه :

ويژگيهای اقليم سرد و معماری

اقلیم سرد و فرم بناهای ساختمانی

ویژگی های اقلیم سرد و کوهستانی

طراحی ساختمان در اقلیم سرد و کوهستانی

اقلیم سرد وکوهستانی (روستای خینه)

مقاله کامل اقلیم در معماری و تاثیر آن در معماری

ساختمان در اقلیم سرد و کوهستانی

حوزه های اقلیمی ایران

تقسیمات اقلیمی در ایران :