گردنه الماس خلخال

گردنه الماس خلخال یکی از زیباترین گردنه کشور

1-1 پيشينه مطالعه

شهر خلخال، مرکز شهرستان خلخال با پهنه ای در حدود 7 کیلومتر مربع در جنوب استان اردبیل و در باختر کوههای تالش قرار گرفته است. سابقه سکونت در این محدوده به دوران باستان تاریخ ایران می رسد که اقوام هند اروپایی از ناحیه قفقاز به پهنه های جنوبی آذربایجان وارد شدند و حتی ریشه کلمه خلخال را از اقوام ترک در ناحیه ترکستان می دانند که هنگام حملات اعراب پراکنده شدند و برخی از آنها به این نواحی آمدند که نام یکی از این اقوام بنام خالخ (XALLOX) در تاریخ ثبت شده است که احتمالا ریشه نام گذاری شهر خلخال می باشد.

دکتر محمد جواد مشکور در کتاب (جغرافیای تاریخی ایران باستان) می نویسد که راولینسون عقیده داشت که کوهستانهای شمال و جنوب دره سفید رود درروزگار باستان مسکن قوم نیرومند کاسی بوده و به نظر می رسد که مرکز آنها نخست در خلخال و در طارم علیا و سفلی بوده و سپس به سرزمین کنونی گیلان مهاجرت کرده اند.

بعضی از نویسندگان نام خلخال را با نام شهر پیشین خلخال در ناحیه اوتی (ناحیه ای بر کرانه راست رود کورا در حدود گنجه و شمکور کنونی) در ماوراء قفقاز که در آثار ارمنی بین سده 2 و 5 میلادی، به عنوان اقامتگاه زمستانی شاهان ارمنستان و سپس آلبانی (آران) آمده است، وابسته می دانند.

کشف تعدادی اشیاء باستانی نظیر کاسه سفالی آجری رنگ و کوزه سفالی در سال 1343 خورشیدی از منطقه خلخال و نیز کشف یک تیغه کارد مفرغی در سال 1353 خورشیدی و جام برنزی کوتاه بدون پایه درسال 1356 خورشیدی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد نشان از سابقه تمدن دیرینه خلخال و قدمت تاریخی آن دارد.

در دانشنامه جهان اسلام از قوم و سرزمینی بنام ببر نام برده شده که در شمال ایران و در اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی در میان گیلان و تالش از یک سو و تالش و دیلم از سوی دیگر قرار داشته است. برخی از منابع آن را نزدیک دیلم گیلان و تالش و مغان آورده اند. احتمالا این سرزمین کمابیش با ناحیه خلخال امروزی منطبق است که امروزه تیره هایی با نام خانوادگی ببر در ناحیه خلخال به سر می برند

حمدا... مستوفی در کتاب نزهت القلوب در سال 740 هجری قمری از خلخال نام می برد و خانندبیل و سجهرود و انجیل آباد و هشتجین را از نواحی چهار گانه خلخال می داند.

طبق نظر وی، در گذشته فیروز آباد مرکز ناحیه خلخال بوده و چون از بین رفته، خلخال به جای آن، دارالملک شد. محل درست فیروزآباد معلوم نیست، به احتمال زیاد محل آن را برابر قبخ، درنزدیکی رود گیوی دانسته اند

شهر خلخال در دوران صفوی و در زمان جنگ با ترکان عثمانی و در مواقعی که اردبیل به عنوان مرکز ستاد لشکر قرار داشت محل انبار غله و آذوقه لشکر دولت صفوی بود زیرا اردبیل در آن زمان فاقد حصار بود و امن ترین منطقه برای حفظ سیورسات لشکر، شهر خلخال بود. در دوران افشاریه، زند و قاجار نیز خلخال از جنبه های مختلف دارای اهمیت بوده است که جنبه نظامی آن بیشتر از سایر موارد مورد توجه شاهان و حکمرانان بوده است

قلعه های باستانی که تاکنون در منطقه خلخال شناسایی شده اند از جمله قلعه کافور در روستای اندبیل و خانقاه سادات و قلعه های گیوی، مشکول، دیز، شال، فیروز آباد و هرو آباد هر یک نشان از قدمت و عظمت گذشته منطقه خلخال حکایت می کند.

در اواخر قرن هفتم و قرن هشتم، خلخال از موقعیت نظامی خاصی بهره مند بود، به طوری که محل گذر لشگر مهاجمین و سلاطین محلی بوده است و اغلب شاهان ایران جهت حفظ مرزهای شمال غربی ایران از این محل عبور کرده اند. در سال 879 هجری قمری، لشگر گیل و دیلم از طریق طوالش به قلعه هرو آباد حمله کرده و قلعه های مسیر خود را نیز مورد تاخت و تاز قرار دادند. در دوره سلاطین صفوی، خلخال از مهمترین شهرهای آذربایجان بود.نخستین بار شاه اسماعیل اول بعد از فتح طارم، به سوی خلخال روی آورد. همچنین در قرن یازدهم هجری قمری، شاه عباس در سر راه خود به اردبیل، اردوی نظامی خود را برای مدت کوتاهی در خلخال مستقر کرده بود.

راجع به اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم سید جمال ترابی طباطبایی در کتاب سکه های اسلامی ایران به سه نوع سکه منقش به لا اله الا الله و حده لا شریک له محمد رسول الله اشار کرده که متعلق به سالهای 105 و 145 هجری قمری می باشد و می نویسد با توجه به علائم و حروف اقتصادی، محل ضرب این سکه ها آذربایجان می باشد بطوریکه ذکر شده است. آذربایجان محلی است ما بین طالش و خلخال و احتمالا همان کوکاوان یا انگان باشد که بقایای آن هنوز در دامنه کوه ازناو و روستای طولاش باقی است و شاید این شهر تاریخ ضرب سکه ها و مدت ها بعد از آن نیز باقی و بعد ها از بین رفته است.

گردنه گردشگری الماس یکی از ارتفاعات زیبا و اکوتنی مرز بین استان اردبیل (خلخال) و استان گیلان (تالش) بوده و در فاصله 15 کیلومتری شهر خلخال و در 7 کیلومتری روستای مجره (نزدیکترین آبادی به منطعه نمونه گردشگری الماس) قرار گرفته است این منطقه از نظر زمین شناسی جزو ارتفاعات البرز غربی بوده و بدلیل داشتن شرایط توپوگرافیکی مناسب از نظر شیب نسبت به ارتفاعات اطراف و نزدیکی فرهنگ اهالی تالش و مردم خلخال مسیر رفت و آمد مردم محلی قرار گرفته بود و با احداث جاده جنگلی برای حمل چوب در تالش، این مسیر تقویت گردید و با تعریض و آسفالت نمودن جاده مذکور به عنوان جاده خلخال – گیلان و خلخال – تهران مورد اسفاده اهالی قرار گرفت. وضعیت توپوگرافی و داشتن تنوع پوشش گیاهی در دو سوی ارتفاعات و تنوع فرهنگ و همچنین جاده مذکور، جاده سنتو و امکانات رفاهی در منطقه کرمان تالش (سه کیلومتری گردنه) به این گردنه جلوه خاصی بخشیده که مدتهاست مورد توجه اقشار مختلف از جمله گردشگران علمی و اکوتوریسم قرار می گیرد.

2-1- مشخصات جغرافیایی محدوده مطالعاتی

شهرستان خلخال عنوان جنوبی ترین شهرستان استان اردبیل به مساحت 2786 کیلومتر مربع بوده که از طرف شمال به شهرستان کوثر، از شرق به استان گیلان، از غرب به استان آذربایجان شرقی و شهرستان میانه و از جنوب به استان زنجان (شهرستان زنجان) منتهی می شودو فاصله آن از مرکز استان 114کیلومتر می باشد.این شهرستان با فاصله 549 کیلومتری از تهران در ناحیه کوهستانی واقع شده است. آب و هوای آن در قسمت شرقی سردسیر و در نواحی شمالی و جنوبی معتدل است.این شهرستان با سه بخش مرکزی، هشتجین و کلور می باشد و با 8 دهستان و 150 روستای دارای سکنه بوده بر اساس سرشماری سال 1375 جمعیت این شهرستان 60115 نفر، بوده و بر اساس آخرین سرشماری (سال 1385) جمعیت آن 47264 نفر کاهش یافته است.

بررسی شكل 1-2 نشان می دهد این شهرستان در مختصات جغرافیایی 37 درجه و 11 دقیقه الی 37 درجه و 51 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 10 دقیقه الی 48 درجه و 55 دقیقه طول شرقی قرار دارد به لحاظ موقعیت طبیعی می توان گفت که شهرستان خلخال در یک منطقه کوهستانی و ارتفاعات کم و بیش مرتفع آن را احاطه کرده اند که ارتفاعات حوالی شهرستان خلخال از شرق به غرب و از شمال به جنوب کاهش یافته و در نهایت به دشت خلخال محدود می شوند. از جمله مهم ترین ارتفاعات می توان به کوههای طالش اشاره کرد که در سمت شرق شهرستان خلخال واقع شده و همانند سدی ما بین دریای خزر و ناحیه آذربایجان قرار گرفته است.

ارتفاعات دیگر ناحیه خلخال، کوههای باغرو که در شمال غربی آن واقع شده است. مهمترین قلل شهرستان خلخال آق داغ (3322 متر) و شاه معلم، پلنگا (3100 متر) و قله مهم با ارتفاع (2010 متر) می باشد.به طور کلی شهرستان خلخال به دلیل قرارگیری در حد فاصل چهار استان (اردبیل، آذربایجان شرقی، گیلان، زنجان) از اهمیت درخور توجهی برخوردار می باشد و همچنین کوهستانی بودن منطقه و وجود خاکهای مستعد کشاورزی از دیگر موارد مهم شهرستان خلخال به شمار می رود.

گردنه الماس یکی از یالهای قابل نفوذ در ارتفاعات البرز غربی بوده که از دیر باز جهت ارتباط جوامع انسانی موجود در ضلع شرقی و غربی، در دیواره البرز غربی (تالش) مورد استفاده قرار گرفته است این محدوده شامل زیر حوضه آبریز رودخانه مجره بوده که از شعبات حوضه آبریز هیرو چای می باشد محدوده مطالعاتی بلافصل نمونه گردشگری گردنه الماس خلخال شامل خود گردنه که جاده قدیم خلخال – اسالم بوده،گردنه جاده جدید سنتو (خلخال – فومن) را نیز در بر می گیرد. این محدوده بر اساس پتانسیل های موجود در زمینه گردشگری و با درنظر گرفتن مدل توریسم (مخدوم 1382) در دو سایت تفرج متمرکز جمعاً به مساحت 121 هکتار و یک سایت تفرج گسترده با احتساب سایتهای فوق به مساحت 861 هکتار تهیه گردیده است که واقع در کیلومتر 15 جاده خلخال – اسالم و مرز استان اردبیل با استان گیلان در جنوب بخش مرکزی شهرستان خلخال می باشد. بر اساس شكل شماره (1-3) محدوده اثر گذاری مستقیم یا تفرج گسترده به فاصله 119 کیلومتر از شهر اردبیل واقع شده است.این محدوده در شمال منطقه توریستی کرمان گیلان و به فاصله 55 کیلومتر اسالم از توابع شهرستان طالش در استان گیلان و جاده اصلی اردبیل - گیلان و جدید سنتو خلخال – فومن و تهران قرار دارد.

محدوده مذکور جزء ارتفاعات البرز غربی (تالش) بوده و ارتفاع متوسط آن 2250 متر از سطح دریا می باشد. این ارتفاعات جزء حوضه آبریز رودخانه هیروچای از شعبات رودخانه قزل اوزن می باشد.

بررسی و تحلیل نقشه طبقات ارتفاعی (شكل1-4) نشان می دهد این محدوده دارای دو یال جداگانه بوده که شامل یال جاده سنتو و یال معروف به کرمان می باشد. محدوده نمونه گردشگری گردنه الماس خلخال بر اساس شكل 1-5 در دو سایت جداگانه با توجه به قابلیت های موجود گردشگری وزن دهی گردیده است که سایت شماره 1 در مختصات 294369 متر تا 295406 متر شرقی و 4160199 متر تا 4161452 متر شمالی با ارتفاع متوسط 2260 متر از سطح دریای آزاد بوده و سایت شماره 2 در مختصات 293658متر تا 294787 متر شرقی و 4162287 متر تا 4163329 متر شمالی با ارتفاع 2300 متر بوده است و مختصات کل محدوده (اثرگذار مستقیم) 291415 متر تا 295452 متر شرقی و 4160153 متر تا 4163989 متر شمالی بر اساس سیستم UTM بوده است.

- این محدوده شمالاً در امتداد خط الراس حوضه آبریز به استان گیلان و اراضی روستای مجره متصل می باشد.

- شرقاً به گردنه های الماس و جاده سنتو و منطقه سرسبز اکوتنی کرمان از توابع استان گیلان محدود می گردد.

- جنوباً به اراضی روستای خمس، کارخانه سیمان در حال احداث و روستای مجره از توابع بخش مرکزی شهرستان خلخال متصل می باشد.

- غرباً به اراضی روستای مجره از توابع بخش مرکزی شهرستان خلخال و رودخانه مجره متصل می باشد.

1-2-1 ویژگیهای اقلیمی و زیست محبطی

اكوسيستم كوهستاني منطقه خلخال متاثر از اقلیم توراني و مديترانه اي بوده است.واقع شدن این منطقه در ارتفاعات البرز غربی و بین اقلیم مرطوب گیلان و نیمه خشک خلخال که موجب بارش اوروگرافیکی در این منطقه شده و ارتباط ارتفاع و نوع بارش موجب گردیده بیش از چهار ماه از سال منطقه بصورت سفید پوش باشد که منبع مناسب برای افزایش آبهای زیر زمینی می باشد. تنوع اقلیمی و زیستی منحصر بفرد دراین محدوده موجب تنوع گونه گیاهی زیاد، پناهگاه حيات وحش، زيستگاه گونه هاي جانوري و گیاهی می باشد

این ناحیه توسط چندین رودخانه بزرگ و کوچک زهکشی شده و تمامی آبهای سطحی ان از طریق قزل اوزن به سفید رود و نهایتاً به دریای خزر می ریزد. بزرگترین شبکه زهکشی در خلخال توسط رودخانه های هیروچای و شاهرود چای انجام می گردد. هیروچای از ارتفاعات جنوبی شهر خلخال (الماس داغ، عجم داغ و آق داغ) سرچشمه گرفته و به سوی شمال و پس از رسیدن به شهر گیوی به سمت غرب جریان می یابند و نیز پس از متصل شدن رودخانه سنگوار چای به سمت جنوب منحرف شده و به رودخانه قزل اوزن می پیوندد، رودخانه آرپاچای از شعبات رودخانه هیروچای تقریبا در همان امتداد ولی در جهت مخالف از شمال به جنوب جاری است و به هیروچای متصل می گردد.

1-2-1-1- هوا و اقلیم منطقه مورد مطالعه

عواملی که اقلیم حوزه آبخیز هیروچای را کنترل می کند مانند هر منطقه دیگر استان از سه دسته عوامل سیاره ای، منطقه ای و محلی می باشد.

از عوامل سیاره ای رودباد جنب حاره ای، پرفشار جنب حاره ای و بادهای غربی را می توان نام برد. رودباد جنب حاره ای در فصول گرم وسرد از سمت مغرب می وزد، ولی چون در ارتفاع بالاتر قرار دارد اثر ناپایداری آن به سطح زمین نمی رسد.

پرفشار جنب حاره ای جزایر ازور در فصل تابستان به صورت زبانه ای بر بالای ایران و بطور کلی خاورمیانه کشیده می شود که در کنترل اقلیم ایران نقش تعیین کننده دارد. استقرار این سیستم پرفشار سبب پیدایش توده هوای گرم و خشک در تمام ایران در جنوب کوه های البرز می شود.حوزه هیرو چای اگر چه مستقیماً تحت استیلای این توده هوا قرار نمی گیرد ولی از تاثیر آن نیز دور نمی ماند. زیرا از نزدیک شدن بادهای غربی جلوگیری می کند، به همین سبب در آذربایجان و از جمله در حوضه مورد مطالعه، با باران های اتفاقی در تابستان دیده می شود.

باد های غربی مهم ترین عامل آب و هوایی ایران در دوره سرد سال است، از اوایل پائیز به دنبال پسروی رودباد جنب حاره ای به جنوب کشور، پرفشار جنب حاره ای نیز از ایران خارج می شود. به این ترتیب در اواخر پائیز باد های غربی بر تمامی سطح ایران مستقر شده و توده هواهائیکه توسط این بادها وارد کشور می شود بارشهای دوره سرد سال را تامین می کنند.

از عوامل منطقه ای در مورد حوضه هیرو چای، می توان از دریای مدیترانه و دریای خزر نام برد. رطوبتی که به وسیله باد های غربی وارد ایران می شود عمدتاً مربوط به سیکلون هائی است که در دریای مدیترانه تشکیل می شود. اما از عوامل منطقه ای که خلخال مستقیماً تحت تاثیر آن قرار دارد، دریای خزر است. به طوریکه در بررسی عناصر اقلیم حوضه هیرو چای بدلیل مجاورت با ناحیه تالش از شرایط مثبت اقلیمی آن تا حدی بهره مند است.

عوامل محلی، عوامل ثابتی هستند که از سالی به سال دیگر تغییر نمی کنند. این عوامل عبارتند از عرض جغرافیایی، ارتفاع زمین جهت ناهمواری و پوشش طبیعی زمین، عرض جغرافیایی، زاویه تابش و مدت تابش خورشید را تعیین می کند، حوضه هیرو چای بین عرض 37و38درجه قرار دارد و جزء مناطقی از کشور می باشد که بعد از سواحل خزر، از کمترین انرژی در مقایسه با مناطق مرکزی و جنوبی کشور برخوردار است. علاوه بر تمایل بیشتر زاویه تابش ابرناکی آسمان نیز زیاد است. ارتفاع از سطح دریا در کاهش دما، افزایش بارش و نوع بارش تاثیر دارد. حوضه آبخیز هیرو چای با ارتفاع متوسط حدود1900 متر در رابطه با جهت تابش خورشید و جهت بادهای باران آور در میزان دریافت و توزیع انرژی و بارش اثر دارد. بالاخره پوشش طبیعی زمین جذب و دفع انرژی و رطوبت هوا را کنترل می کند. محدوده مطالعاتی الماس بدلیل ارتفاع زیاد از اکثر عوامل اقلیمی متاثر می باشد.

در بررسی عناصر اقلیمی حوضه آبخیز هیروچای که محدوده الماس نیز جزء آن می باشد از داده های ایستگاه سینوپتیک خلخال، اردبیل، آستارا و بارانسنجی روستای مجره، کلور، فیروزآباد و کیوی استفاده شده است و مشخصات ایستگاههای منتخب در جدول 1-1 ارائه گردیده است. اگر چه تعداد ایستگاههای فوق برای مطالعات دقیق اقلیمی کافی نیست ولی موقعیت دو ایستگاه موجود هم از نظر موقعیت ارتفاعی و هم از نظر موقعیت آنها در داخل حوزه، تا حدی این نقص را جبران می کند. ایستگاه خلخال و مجره در غرب و آستارا در در جنوب شرق جهت تعیین ایستگاه مورد نیاز کاذب کافی می باشد که با بکارگیری روش همبستگی بین ارتفاع و میزان بارندگی می تواند گپ موجود بین داده های اقلیمی آستارا و خلخال را از بین ببرد. به طوریکه در تشریح شرایط توپوگرافی منطقه ذکر شد.ارتفاع متوسط حوضه 1837متر است و بیش از 76درصد حوزه نیز بین ارتفاع 1500تا2500متر قرار دارد، با وجود آن ایستگاه فیروز آباد نیز شرایط بخشهای پست تر از 1500 متر حوضه را تحت پوشش قرار می دهد. در جدول 1-1 مشخصات و مختصات ایستگاه های منخب نشان داده شده است.

جدول 1-1موقعیت ایستگاههای سینوپتیک منتخب در منطقه مطالعاتی

ایستگاه	ارتفاع (متر)	عرض جغرافیایی	طول جغرافیایی	نوع ایستگاه	باران(میلیمتر)	دما (درجه سانتیگراد)	فشار(هکتوپاسکال)
حداقل	متوسط	حداکثر
خلخال	1,796	3738	4832	سینوپتیک	379	1.60	8.80	14.80	1,015.70
زنجان	1,663	3614	4829	سینوپتیک	314	4.00	11.50	18.00	1,014.10
میانه	1,110	3727	4742	سینوپتیک	284	7.10	14.20	20.30	1,013.60
اردبیل	1,332	3815	4817	سینوپتیک	303	2.70	9.70	15.20	1,016.80
منجیل	333	3644	4924	سینوپتیک	203	12.70	17.00	22.30	1,014.80
سراب	1,682	3756	4732	سینوپتیک	240	1.20	8.50	15.80	1,015.90
فیروزآباد	1,450	3735	4813	کلیماتولوژی	344.5	1.9	10.7	19.5	1,016.35
مجره	1,830	3738	4837	باران سنج	432	0.00	0	0.00	1,015.40
میانرودان	2,650	3717	4845	باران سنج	408	0.00	0.00	0.00	1,015.35
برندق	1,200	3715	4855	باران سنج	282	0.00	0.00	0.00	1,014.60
شال	2,200	3755	4838	باران سنج	514	0.00	0.00	0.00	1,014.50
کلور	2,400	3720	4840	باران سنج	474	0.00	0.00	0.00	1,014.95
ماسوله	1000	3710	4849	باران سنجی	834		12.28		1015.42

با توجه به اینکه یکی از محدودیت های جدی محدوده مذکور در زمینه گردشگری، اقلیم بویژه نوع بارش و درجه حرارت بوده و اختلاف ارتفاع یکی از عوامل تاثیر گذار در پارامترها ی اقلیمی بوده بنابر با استفاده ار رگرسیون خطی و انجام درون یابی در محیط GIS میزان دما و بارش نسبتاً دقیق محدوده برآود تهیه گردیده است که در زیر به هر یک از آنها پرداخته می شود.

الف- دما

در یک بررسی که روی آمار 25ساله (1386-1361)ایستگاه هواشناسی خلخال انجام گرفته، میانگین دمای سالانه79 این منطقه 7/8درجه سانتیگراد برآورد شده است[1]و هشت ماه از سال (از مهر تا اردیبهشت) میانگین ماهانه درجه حرارت کمتر از 10 درجه سانتیگراد و در تمام فصول زمستان زیر صفر بوده است. در این دوره آماری میانگین درجه حرارت در هیچ ماهی به 20درجه نرسیده و حداقل متوسط ماهانه بین45/10-(سال 1367)و 85/3-درجه (سال 1372)و حداکثر متوسط بین47/20درجه(مرداد 1366)و55/16درجه (تیرماه1372)در نوسان بوده است. با توجه به جدول 2-1 میانگین اختلاف بین سرد ترین و گرمترین ماه در خلخال حدود 25درجه می باشد. ولی اختلاف بین حداقل و حداکثر مطلق خیلی زیاد است و به 5/62درجه ساتیگراد می رسد که دما در بهمن ماه 5/27- و در تیر ماه 35+درجه سانتیگراد می باشد.

ایستگاه فیروز آباد نسبت به ایستگاه خلخال گرمتر است، ولی اختلاف حداقل و حداکثر در آن بیشتر می باشد. میانگین سالانه در فیروز آباد حدود 5/12درجه بوده و حداقل و حداکثر مطلق آن به ترتیب 5/29-و 5/37+درجه می باشد که 67درجه اختلاف دارد.اختلاف حدود پنج درجه در میانگین دو ایستگاه عمدتا مربوط به عامل ارتفاع زمین است. با وجود اینکه اردبیل بیش از 100 کیلو متر شمالی تر از خلخال قرار گرفته ولی میانگین سالانه دما در آن تقریبا نیم درجه بالاتر از خلخال می باشد. زیرا ایستگاه خلخال 447 متر بلند تر از ایستگاه اردبیل است. علاوه بر

آن خلخال فقط پنج کیلو متر با خط الراس کوههای تالش فاصله داشته و هوای سرد سیبری به آسانی از طریق دالانها به آن نفوذ می کند. شكل 5-1 خطوط هم دمای میانگین سالانه منطقه مطالعاتی را نشان می دهد. به طوریکه در این شكل بوضوح دیده می شود، درجه حرارت بطور کلی در شمال شهرستان یعنی حوزه هرو چای از شمال شرقی به جنوب غربی افزایش می یابد. این وضع کاملاً با تغییرات ارتفاع در این حوضه هماهنگی دارد.و محدوده الماس بدلیل ارتفاع نسبتاً زیاد در زیر خطوط منحنی دمای متوسط 4 تا 5 درجه قرار دارد و به همین علت بیش از 7 ماه از سال دارای یخبندان شدید بوده است منطقه مورد مطالعه با زمستانهای سرد و طولانی و تابستان نسبتا ملایم است.

ب- بارش

بر اساس داده های هواشناسی ایستگاه های منتخب، میزان بارندگی متوسط شهر خلخال 1/379 میلیمتر بوده و مجموع بارش سالانه فیروز آباد 344.5میلیمتر می باشد. اردیبهشت ماه با 4/130میلیمتر پر باران ترین و شهریور ماه با6/3 میلیمتر خشک ترین ماه سال در خلخال است. ولی اسفند ماه با 6/57 میلیمتر پر باران ترین ماه و مرداد ماه با2/2میلیمتر بارندگی خشک ترین ماه فیروز آباد می باشد.

در توزیع فصلی بارش نیز بین دو ایستگاه خلخال و فیروز آباد اختلاف دیده می شود. در خلخال فصل بهار و در فیروز آباد فصل زمستان پر باران ترین فصل است. در خلخال 2/33درصد از مجموع بارش سالانه در فصل بهار اتفاق افتاده در حالیکه در فیروز اباد7/34درصد بارش سالانه در فصل زمستان ثبت شده است. در هر دوایستگاه کم باران ترین فصل تابستان است،که خلخال5/5درصد و فیروز آباد 5/8درصد از بارش سالانه را دریافت می کنند. جدول 3-1 میانگین ماهانه بارش ایستگاههای منتخب را نشان می دهد.

مقایسه توزیع زمانی بارندگی با رژیم دما این واقعیت را که در این حوزه آبخیز قسمت اعظم بارش بصورت برف بوده و نیمه دوم فصل بهار زمان طغیان رودهاست تایید می کند. در واقع از اواسط آبان ماه تا اواخر فروردین اکثر بارش بصورت برف بوده و ارتفاع برف در بعضی نقاط به چند متر می رسد، قسمت این شرایط اغلب راههای روستائی و حتی راههای اصلی ناحیه نیز یسته می شود.

اختلافی که از نظر توزیع زمانی بارش بین این ناحیه با سایر نقاط آذربایجان مشاهده می شود مربوط به مجاورت آن با ناحیه تالش و برخورداری از شرایط اقلیمی ان است. با توجه به اینکه در اکثر مطالعات اقلیمی و بویژه هیدرولوژیکی به تعداد بارانسنجها توجه خاصی می شود و چنانچه تعداد ایستگاهها کم باشد مسلماً تخمین بارش دقیق نخواهد بود.

- بارندگی متوسط سالانه

آمار بارندگی سالیانه و ماهانه ایستگاه های منتخب در محدوده مطالعاتی همپایه گردیده است.متوسط بارندگی سالانه در هرکیلو متر مربع 44.5 سانتیمتر بوده و آغاز بارش در هر سال (در اکثر ایستگاههای بارانسنجی) از مهر ماه شروع و تا اردیبهشت ماه ادامه دارد. با وجود آن (هر چند بطور اتفاقی) در همه ماهها (بطور متوسط) بارندگی وجود دارد بطوریکه مجموع باران سالیانه این حوضه360 میلیمتر بوده است.

معادله شماره 5-2 مساحت کل/(مساحت *مقدار بارندگی) p= 44.5=

میانگین حداکثر بارش سالانه در بین ایستگاهها ی منتخب، به ترتیب مربوط به ایستگاه ماسوله به میزان 834 میلیمتر،مجره 5/432 و خلخال 4/379 میلیمتر بوده و میانگین حداکثر بارش ماهانه کل ایستگاهها بمیزان 7/ 53 میلیمتر درفروردین ماه می باشد.میانگین حداقل بارش سالانه در بین ایستگاههای منتخب ایستگاههای منجیل (1/203) و سراب(9/239) بوده ا ست.بیشترین بارش ها در ماه های اسفند، فروردین و اردیبهشت بوده و کمترین بارش ها درماههای تیر، مرداد و شهریور بوقوع می پیوندد.مطابق شكل 6-1 ميانگين بارندگي سايت مورد مطالعه 400 ميليمتر مي باشد.

- بارندگی فصلی

بررسی آمار متوسط بارش فصلی ایستگاههای منتخب منطقه مورد مطالعه نشان می دهد که اکثر بارندگی ها در فصل بهار و از کل بارش 143.5 میلیمتر(37%) در فصل بهارو 23.6 میلیمتر (6%) در فصل تابستان و 97.6 میلیمتر(25%) در فصل پاییزو 126.6 میلیمتر (32%) در فصل زمستان مي بارد و دامنه تغییرات بارندگی 72.1 میلیمتر و واریانس آن 482.8 می باشد.توزیع بارش های سالانه در فصول مختلف سال انطباق مناسبی با ورود سیستم ها ی بارانزا به محدوده مورد مطالعه دارد.

ایستگاه	دی	بهمن	اسفند	فروردین	اردیبهشت	خرداد	تیر	مرداد	شهریور	مهر	آبان	آذر	میانگین
کلور	41.9	43.2	63.4	98.8	47.5	4.6	14.1	9.1	8	40	1.8	6.4	378.8
فیروزآباد	33.5	34.9	49.7	52.2	54.2	20.8	1.3	3	5.1	30.1	29.3	30.4	344.5
میانرودان	37.5	26.5	65.2	100.2	61.1	10.7	7.8	2.4	10.6	21.2	37.3	27.9	408.4
مجره	36	31.7	42.4	55.7	57.8	10.2	15.9	3.9	13.1	39.8	45.9	80.1	432.5
ماسوله	65.3	66	84.6	81.6	95.1	44.8	33	50.6	66.63	95.5	84.2	66.78	834.11
برندق	30.2	24.99	38.6	53.5	34.65	11.48	6.28	0.91	6.69	16.6	36.6	21.79	282.29
هشتجین	45.9	30.4	61.4	60.4	46.2	9.7	6.4	4.9	5.6	23.2	42.6	35.5	372.2
گزاز	32	21.3	29.3	44.6	54	10.4	10.8	8.9	6.4	7.7	35.9	26.2	287.5
سراب	16.6	12.8	26.6	43.9	40.3	15.4	12.1	8.6	7.2	21.5	21	13.9	239.9
خلخال	30.6	34.8	49.7	62.1	48.4	15.3	10	5.8	6.4	32.7	46	37.6	379.4
زنجان	29.9	28.8	49.3	57.5	41.5	11	5.4	3.7	4.5	22.3	31.7	28.8	314.4
منجیل	17.1	16.7	33.2	36.9	20.5	3.5	3	0.7	2.2	12.1	37.8	19.4	203.1
اردبیل	25.2	22.7	38	37.6	42.7	20.1	5.8	5.7	10.1	33.6	36.3	25.6	303.4
میانه	35.6	23.5	43.4	46.1	29.5	6.5	7.3	3.5	4	18.5	31.8	34	283.7
	34.09286	29.87786	48.2	59.36429	48.10357	13.89143	9.941429	7.979286	11.18	29.62857	37.01429	32.455	361.7286

جدول شماره 3-1 بررسی حداکثر بارش روزانه ایستگاههای بارانسنجی منتخب

آمار ماهیانه بارندگی ایستگاههای باران سنجی موجود داخل و اطراف سایت مورد مطالعه نشان می دهد که بیشترین میزان بارندگی (بیش از 40 میلیمتر)در سه ماه از کل سال (اسفند، فروردین، و آذر در طول سال1982 تا2004) اتفاق افتاده است و میانگین ماهانه خلخال نیز چنین وضعیتی را نشان می دهد که در ماه آوریل بطور متوسط 62.09 میلیمتر بیشتر از سایر ماههاوماه مارس 49.68 و ماه مه 48.45 میلیمتر نسبت به سایر ماهها برتری دارد. با توجه به وجود ایستگاه باران سنجی مجره در نزدیکی محل مطالعاتی و ایستگاه سینوپتیک خلخال در 15 کیلومتری محدوده و همچنین لحاظ نمودن نقش ارتفاع در افزایش بارش در این منطقه محدوده مطالعاتی در زیر خط منحنی همباران 400 میلیمتر قرار دارد.

پ- روز های یخبندان

در جدول 4-1 شاخص های آماری مربوط به یخبندان در ابستگاه خلخال برای دوره 7ساله 81-87 خلاصه شده، بر اساس این داده ها، در هشت ماه از سال یخبندان وجود دارد که بطور متوسط از 6/5تا 29روز در هر ماه دیده می شود. در بعضی از سالها، در ماههای خرداد و شهریور هم یخبندان مشاهده شده است و باین ترتیب در خلخال در طول هفت سال فقط دو ماه تیر و مرداد از خطر یخبندن محفوظ بوده است. تعداد روزهای یخبندان دردوره اماری مذکور بین 144روز در سال1382و169روز در سال 1386در نوسان بوده و میانگین ان 156روز در سال بوده است. شكل مربوط نشان می دهد که تعداد روزهای یخبندان در حوزه هرو چای از 200روز در ارتفاعات باغرو تا100 روز در جنوب شرقی حوزه کاهش می یابد.

جدول شماره 4-1:وضعیت روزهای یخبدان ایستگاه هواشناسی خلخال

میانگین

جمع

1387

1386

1385

1384

1383

1382

1381

سال

1/53

3/17

5/6

5/11

6/3

7/23

2/51

3/38

1/36

8/40

420

7/371

2/121

7/45

6/80

3/25

9/165

7/358

2/268

7/252

3/285

8/349

2/20

8/85

8/40

2/4

9/5

8/5

7/0

8/93

5/47

7/32

1/65

32/6

2/47

7/80

4/42

8/7

5/4

5/0

9/30

4/42

2/12

5/79

5/76

3/73

8/0

3/1

4/0

7/30

7/72

5/29

2/14

6/71

3/74

7/74

4/0

4/3

7/67

3/10

3/13

7/39

3/32

2/2

4/9

4/7

6/3

3/56

9/18

1/40

3/45

7/98

3/51

1/24

9/29

2/12

9/35

7/79

2/27

6/38

7/21

8/23

4/63

6/9

4/10

3/10

5/41

4/0

5/89

3/38

5/33

6/91

7/118

فروردین

اردییهشت

خرداد

تیر

مرداد

شهریور

مهر

ابان

اذر

دی

بهمن

اسفند

1/392

1/2745

1/435

1/371

354

1/313

2/282

3/450

2/566

ت- نم نسبی

اطلاعات درباره رطویت نسبی هوا فقط مربوط به ایستگاه خلخال است. جدول 5-1نشان می دهد میانگین رطوبت نسبی ماهانه در این ایستگاه (دوره آماری87-1381)حاکی از اینست که این ناحیه بطور کلی از رطوبت نسبی بالائی برخوردار است که برای پوشش گیاهی بویژه در دوره خشک سال اهمیت زیاد دارد. از خرداد تا شهریور ماه که خشک ترین دوره است،رطوبت میانگین هوا بین 57تا60درصد می باشد. حداکثر رطوبت با سرد ترین ماه سال مطابقت دارد. (بهمن ماه 9/77درصد)و حداقل ان در خرداد ماه (2/57درصد)است. میانگین سالانه ان 9/67درصد محاسبه شده که رقم قابل توجهی را نشان می دهد. البته این ویژگی اقلیمی نیز مانند سایر ویژگیها، تغییرات سالانه قابل توجهی دارد. بطور مثال در سال 1383میانگین رطوبت در ایستگاه خلخال حداقل 41 و حداکثر 90 درصد بوده است. نکته قابل توجه رابطه رطوبت نسبی با درجه حرارت هوا در این ناحیه می باشد که نظم مشخصی را نشان نمی دهد. این وضع بدون شک قسمت تاثیر شرایط اقلیمی ناحیه خزری است که به این ناحیه نفوذ می کند.

اسفند

یهمن

دی

اذر

ابان

مهر

شهریور

مرداد

تیر

خرداد

اردیبهشت

فروردین

میانگین سالانه

میانگین رطوبت نسبی

2/77

9/77

8/78

3/73

1/76

5/64

1/60

7/58

2/57

8/62

9/67

میانگین درجه حرارت

4/6-

4/4-

6/1

9/5

98/9

7/15

9/18

3/18

8/14

8/9

4/4

35/7

جدول 5-1مقایسه میانگین رطوبت نسبی و درجه حرارت ایستگاه خلخال

ث- باد

بررسي باد در شهرستان منحصراً‌ از داده‌هاي‌ايستگاه خلخال امكان‌پذير است. بررسی داده های این ایستگاه در دوره آماری مورد بررسی نشان می دهد، این ایستگاه در تمام جهات در معرض جریان های هوائی با شدت وضعف قابل ملاحظه قرار دارد. به طور کلی وزش باد در ایستگاه سینوپتیک خلخال را می توان به شرح زیر تحلیل کرد:

در فصل زمستان، به استثنای جهات شمالی و شمال شرقی از سایر جهات وزش باد مشاهده می شود. باد غالب در این فصل باد غربی می باشد. بادهای جهات جنوب غربی و شرقی به ترتیب بعد از باد غربی از نظر شدت و مدت وزش در ردیف های دوم و سوم قرار دارند(نمودار 1-1).

در فصل بهار، وزش باد به استثنای جهت شمالی از سایر جهات جریان دارد، تعداد و شدت باد غربی افزایش می یابد در عین حال به تعداد و شدت باد جنوب غربی نیز افزوده می شود. بادهای شرقی، جنوب شرقی در ردیف های سوم و چهارم قرار می گیرند(نمودار2-1).

در فصل تابستان به تدریج بر مدت و شدت وزش باد شرقی افزوده می شود. به طوری که در این فصل باد غالب منطقه باد جهت شرقی بوده و باد جهت غربی در ردیف دوم قرار می گیرد(نمودار 3-1).

در فصل پائیز به تدریج بر شدت، تعداد و مدت وزش باد شرقی افزوده می شود به طوری که باد شرقی به تنهائی به باد موثر و غالب منطقه تبدیل می شود(نمودار 4-1).

بنابراین از توضیحات ارائه شده و گلباد منطقه می توان نتيجه گرفت باد جهت شرقي باد غالب سالانه منطقه مي‌باشد. این باد فصول تابستان و پائيز نیز نقش غالب دارد. بادهای جهات غربی و جنوب غربی نیز در فصول بهار و زمستان از نظر جريانات هوايي در منطقه نقش غالب را ‌ايفاء مي‌نمايند(نمودار5-1).

1-2-1-2-منابع آب

الف- آب‌ها ي سطحي

شهرستان خلخال بخشي از حوضه آبخيز رودخانه قزل‌اوزن در استان اردبيل مي‌باشد. بخشي از ‌اين رودخانه در جنوب غربي ‌اين شهرستان جريان دارد و مرز طبيعي بين دو استان اردبيل و آذربايجان شرقي را مشخص مي‌نمايد. يك رودخانه سراسري كليه آب‌هاي سطحي شهرستان‌ كوثر و بخشي از آب‌هاي سطحي شهرستان خلخال را جمع‌آوري و به رودخانه قزل‌اوزن تخليه مي‌‌نمايد. اطلاعات موجود از مقدار آب جاري و تخليه شده از ‌اين شبكه منحصر به داده‌هاي ‌ايستگاه آبسنجي فيروزآباد است.اين رودخانه سرتاسري كه در نقاط مختلف از بستر جريان خود نام‌هاي متفاوت مي‌گيرد در مجموع داراي سه سرشاخه اصلي هروچاي، آرپاچاي و سنگورچاي است.

ـ هروچاي يا رود هروآباد از ارتفاعات تالش سرچشمه مي‌گيرد و با دريافت شاخه‌‌هايي از كوهستان ازنو از وسط شهر خلخال مي‌گذرد. جهت جريان‌اين رودخانه جنوبي ـ شمالي است و در محل چلمبر به آرپاچاي مي‌پيوندد.

ـ آرپاچاي مهمترين رودخانه شهرستان كوثر مي‌باشد كه از ارتفاعات جنوبي روستاي داش‌ديبي (شمال شرق شهرستان) سرچشمه مي‌گيرد و بستر نسبتاً تندي را در جهت شمال به جنوب تا روستاي چلمبر مي‌پيمايد. در ‌اين محل با دريافت آب هروچاي با يك زاويه قائم به غرب منحرف و در جهت شرق به غرب جريان مي‌يابد.‌ اين رودخانه ضمن عبور از جنوب شهر گيوي، نام گيوي‌چاي مي‌گيرد و به پيروي از شيب عمومي ‌منطقه تغيير جهت داده و در مسير شمال شرق به جنوب غرب ادامه مسير مي‌دهد.

حوزه مورد مطالعه در کل شکل کمی کشیده دارد، یعنی در مواقع طغیانی بالا آمدن سطح آب در آن بطور ناگهانی نیست و به تدریج صورت می گیرد. به طوریکه قبلاً نیز اشاره شد، این سیستم یک شبکه ساده نیست بلکه از بهم پیوستن چند حوزه تشکیل شده است. در غرب دو حزوه هرو چای(یا رود خلخال) و ارپا چای در جهت مخالف هم جریان دارند. تا نقطه ای که این دو رود بهم پیوسته و گیوی چای نامیده می شود. هر دو هم از نظر مشخصات فیزیکی شبیه هم هستند. هر دو از تیپ شبکه درختی بوده و طول آبراهه اصلی انها اختلاف زیادی با هم ندارد. طول ارپاچای چند کیلو متری بیشتری از هروچای می باشد،در عوض شیب کلی انهم بیشتر است. البته این اختلاف در شیب کلی است (اختلاف ارتفاع از بلند ترین نقطه حوزه تا پیوستگاه دو رود برای آرپاچای و هرو چای بترتیب حدود 1100و 600متر است) در غیر این صورت شیب متوسط انها اختلاف کمی دارد. در واقع فقط یک شاخه از آرپاچای از بلند ترین نقطه حوزه سرچشمه می گیرد که عامل این تفاوت در شیب کلی ان با حوزه هرو چای می باشد.

2ـ آب‌هاي زيرزميني

آمار جداگانه‌اي از وضعيت آب‌هاي زيرزميني و نحوه استفاده از آن در دسترس نمي‌باشد. در منابع موجود آمار مربوط به ‌اين شهرستان در آمار شهرستان خلخال منظور شده است. با توجه به این اطلاعات، تخليه آب‌هاي زيرزميني‌اين دو شهرستان در سال 1383، 21/54 ميليون متر مكعب محاسبه گرديده است كه توسط چاه عميق، نيمه‌عميق، قنات وچشمه صورت گرفته است.

8/87 درصد از آب تخليه شده (61/47 ميليون مترمكعب) از طريق چشمه‌هاي طبيعي انجام گرفته است.

1-2-1-3 - پوشش گیاهی و حیاتی جانوری

الف-پوشش گیاهی

پوشش گیاهی هر منطقه تحت تأثیر عوامل مختلف از جمله اختلاف ارتفاع – آب و هوا و نوع خاک تنوع زیادی دارد و فراخور تغییرات عوامل فوق تیپ گیاهی هر منطقه دستخوش تغییر می گردد. البته در تغییر چهره طبیعت عوامل دیگری نیز همچون انسانها می توانند اثرات مثبت (سازنده) و یا منفی(مخرب) ایفا نمایند.

در حال حاضر گونه های گیاهی یافت شده در دامنه کوههای الماس و اطراف آن عبارتند از:

انوع گونها – کلاه میر حسن – انواع گراسها (گرامینه ها) – گونه هایی از آگروپایرونها – بروموسی یک و چند ساله – ست کاکوتیها – مرزه کوهی- انواع نعناعیان.

قابل ذکر است که تنوع پوشش گیاهی در این منطقه بسیار زیاد است در ارتفاعات منطقه الماس بدلیل تغییر وضعیت گونه جنگلی به مرتعی یک اکوتن محسوب می گردد که در اکوتن ها معمولاً تنوع گونه زیاد بوده ولی جمعیت و تعداد هر گونه کم می باشد.

با کاهش ارتفاع منطقه بدلیل وجود شرایط اقلیمی و زیستی مناسب خاک غنی و مناسب در ارتفاعات اطراف روستای مجره نه تنها تنوع گونه زیاد بوده و تعداد هر گونه نیز افزایش می یابد بطوریکه در اواسط فصل بهار و همچنین در خرداد ماه این منطقه به بهشتی از گیاهان مرتعی و جنگلی تبدیل می گردد. وجود درختان جنگلی در جهات شیب شرقی منطقه و گیاهان مختلف باعث زیبایی خاصی در منطقه گردیده و کوه الماس همانند نگینی در داخل لفافه ای از تنوع پوشش گیاهی محاط شده است که یکی از پتانسیل های قوی در جذب مسافر و توریست برای منطقه می باشد.

بطور کلی تنوع پوشش گیاهی در شهرستان خلخال شامل چهار منطقه گیاهی و جنگلی قابل تشخیص است که انعکاسی از ناموزونی ارتفاعات منطقه می باشد.

منطقه اول: شامل جنگلهایی است در ارتفاعات حدود2500 متری شرق خلخال

منطقه دوم: شامل پوشش جنگلی از نوع درختان پهن برگ تا ارتفاع 1200 متری در باریکه ای واقع در شرق خلخال

منطقه سوم: شامل پوشش گیاهی از نوع استپی و نیمه استپی تا ارتفاع 2500 متری.

منطقه چهارم: شامل پوشش استپی کوهستانی تا ارتفاع

گردنه الماس خلخال