صنعت جواهرسازی ایران در سراشیبی

صنعت طلا در ایران از کهن ترین و اصیل ترین صنایعی است که سابقه طولانی در کشور دارد. اما در سال های اخیر رفته رفته این صنعت به سمت کم رونق شدن می رود. با توجه به، به روز شدن این صنعت در سایر کشورها، طلاسازی در ایران رشد و پیشرفتی نداشته است. عوامل و دلایل متعددی برای اثبات این موضوع وجود دارد، اما عمده ترین و مهم ترین آنها بی توجهی دولتمردان در جهت ارتقای این صنعت اصیل و به روز نشدن ابزار و دستگاه های مربوط به آن است.

کشورهایی مانند تایلند، ترکیه و هند، کشورهای توسعه یافته در این زمینه هستند که با پیشرفت دستگاه ها و ابزارآلات مربوط به این صنعت باعث رونق طلاسازی در کشورشان شده اند. ترکیه که از کشورهای مطرح واردکننده طلا در دنیا بود با پیشرفت در زمینه ساخت و تولید طلا به جایی رسید که در حال حاضر این کشور پس از ایتالیا، رتبه دوم دنیا را در صدور طلا دارد. درحالی که در ایران طلاسازی هنوز به صورت سنتی و قدیمی انجام می گیرد و به طور کلی نگرش و طرز فکری قدیمی در صنف و صنعت طلای ایران وجود دارد.

عوامل اصلی عدم پیشرفت صنعت طلا در ایران
«بیشتر افرادی که در این عرصه کار می کنند، درجه تحصیلی زیر دیپلم دارند و دیدگاه شان به روز نیست.» یک کارشناس صنعت طلاسازی با بیان این جمله می گوید: «مسئولان دولتی، ارگان ها و اصناف در پیشرفت، شکوفایی و به روز شدن هر صنف یا صنعت نقش بسیار مهمی دارند. برای به روز کردن صنعتی چون جواهرسازی در ایران باید از نزدیک روش ساخت در کشورهای پیشرفته را به مخراج کاران آموزش داد.» عباس میرآقایی که خود از سازندگان جواهر و به گفته خودش مخراج کار و مرصع کار است، معتقد است در کشور ما کسی برای این کار ارزش قائل نیست و در مجموع ما پیشرفتی نداشته ایم. او می گوید: «من همیشه دوست داشتم از نزدیک روش های جدید سوار کردن سنگ روی طلا که بسیار با ظرافت انجام می شود را ببینم، اما رفتن و آموزش دیدن حدود ۲ماه و حداقل حدود ۲۰میلیون تومان در حال حاضر هزینه دربرخواهد داشت که در قشر ما که قشر کارگر هستیم این کار شدنی نیست. زیرا کسی حاضر نیست برود مثلا در کشوری مثل تایلند هزینه کند، کار را یاد بگیرد و بیاید در ایران انجام دهد و دلیلش هم این است که در این صورت، اجرت کار فردی که در خارج آموزش دیده و کار حرفه ای بلد است باید به مراتب بیشتر از یک کارگر معمولی باشد، اما متاسفانه کارفرمایان بازار حاضر نیستند این هزینه را بپردازند.»

میرآقایی با هیجان از کارهای ظریف می گوید: «جواهرسازی روز به سمتی رفته که دیگر از طلای ساخته شده چیزی نمی بینیم یعنی این که آن قدر ظریف و دقیق سنگ ها را روی طلا سوار می کنند که در آخر، طلایی دیده نمی شود و همه به صورت برلیان یا الماس یا زمرد و... دیده می شود، اما متاسفانه ما به آنجا نرسیدیم و نخواهیم هم رسید. به عنوان مثال، کارهای جدید در ایران اغلب از روی کارهای ترکیه ای که بسیار ظریف است الگوبرداری می شود، اما وقتی کار انجام می شود هیچ گاه مثل همان نمی شود، زیرا دستگاه هایشان و مته های پیشرفته شان را نداریم.» این مرصع کار می افزاید: «از گذشته تاکنون طلاسازی به خصوص حرفه مخراج کاری که از ظریف ترین بخش های این صنعت است در زمره هنرهای دستی به شمار می رفت، یک زمان مخراج کار برای خود ارج و قربی داشت و هنرمند به حساب می آمد، اما اکنون، کسی برای این کار ارزش قائل نیست.»

چرا کیفیت جواهرسازی در ایران کاهش یافت
«به دلیل این که کارگران حرفه ای و قدیمی دیگر نیستند.» میرآقایی با ابراز گلایه و ناراحتی از این معضل ادامه می دهد: «متاسفانه دیگر استادان حرفه ای که شاگردان زبردست را تربیت می کردند، نسل شان تمام شده و از این حرفه کنار رفته اند. از کسانی که الماس و سنگ های درخشان را بر پایه های طلا به شکل حرفه ای و با ظرافت تمام سوار می کردند دیگر کسی نمانده است. از طرفی دیگر کسی نمی آید شاگردی این کار را انجام دهد. ۵سال طول می کشد تا فردی در کنار استادکار، شاگردی کند و حرفه را به طور کامل بیاموزد، حدود ۳سال هم زمان می برد تا بتواند در بازار جا بیفتد و در مجموع باید حدود ۸سال زندگی اش را بگذارد تا درنهایت کارگر حق العمل کار شود.» این «مخراج کار» با توصیفی از کارگران نسل قبل می گوید: «اما در گذشته، همان نسل قدیم بعد از کارگری یا با همان کارگری به نوایی رسیدند. در آن زمان بعد از کار مخراج کاری هر طلایی که می ماند برای کارگر بود، اجرتش هم جدا پرداخت می شد، اما از زمانی که طلا گران شد، جدا از این که طلای مخراجی شده را از کارگر می گیرند، اگر طلا کمتر از گرم اولیه باشد یعنی در جریان کار کمی از وزنش کم شده باشد اضافه اش را از اجرت کم می کنند، درصورتی که در گذشته کارفرما این مقدار را به حساب کارگر نمی گذاشت به این دلیل کسی هم حاضر نیست دیگر شاگردی کند.»

به گفته میرآقایی در گذشته شاگرد با تایید صاحب کار بعد از گذشت چند سال می توانست در بازار کار بگیرد، اما امروزه شاگرد بعد از دو سال به راحتی می تواند در بازار سفارش کار بگیرد که این درد بزرگی در حرفه مخراج کاری است. شخصی که از نظر استاد همچنان کاربلد نیست می رود در بازار و سفارش کار می گیرد. دلیل آن هم زیاد شدن تعداد کارفرمایان است، زیرا کارفرما هم به دلیل این که هزینه اش پایین بیاید کار را به هر کسی می دهد البته یک سری کارفرما هم هستند که کار برایشان مهم است و به هر کسی کار نمی دهند، اما عده شان محدود است. قدیمی ها معتقدند، بسیاری از این مرصع کاران قدیمی همچنین افرادی که شاید ۱۰سال است وارد این حرفه شده اند رفته رفته در حال خارج شدن از آن و رو آوردن به شغل هایی چون واسطه گری هستند. او که ۱۷سال در این حرفه مشغول به کار بوده است از عمده دلایل این اتفاق را نقدی نبودن اجرت ها عنوان می کند و می گوید: «دیگر نه اجرت ها نقدی است نه باقی مانده طلاهای ریزشده به کارگر می رسد، همچنین کارگر خوب ارزش ندارد هر چقدر هم که کارگر خوبی باشید، کار بلد باشید، تا اعتراضی درخصوص مثلا کمی دستمزد داشته باشید به راحتی عذر شما را می خواهند، که این درد بزرگ مخراج کارهاست.

درنتیجه وقتی کارگر می بیند برای کار تمیزش و باکیفیت اش، کسی ارزش قائل نیست و اجرت بهتری هم نمی گیرد، کار را با کیفیت انجام نمی دهد.»

از طرفی مشکل مهم دیگر کارگران مخراج کار پایین بودن دستمزدهاست. این «مرصع کار» با اشاره به این موضوع می گوید: «متاسفانه در کشور ما همه چیز گران می شود به جز اجرت کار کارگران مخراج کار. باید چند شیفت کار کنیم تا بتوانیم کمبودها را جبران کنیم. کارگرانی که به بن بست می رسند روزبه روز بر تعدادشان افزوده می شود. اگر هم نهادی یا ارگانی بخواهد رسیدگی کند نهایت اقدامی که می توانند انجام دهند این است که اجرت ها را نقدی کنند. حال اگر کارفرمایی بگوید نقد نمی دهم آیا کارگری که به آن کار احتیاج دارد می تواند بگوید من هم کار نمی کنم؟»

او با ناامیدی از آینده این هنر و حرفه می گوید: «این هنر درنهایت سرنوشت بازار آهنگران یا مسگرها را خواهد داشت.»

جالب این که این «مخراج کار» برای راه علاج و بهبود این حرفه، می گوید: «مگر این که آن قدر تعداد مخراج کارها کم شود که به مرور در آینده خودش را نشان دهد، شاید کارفرمایان آن قدر در بازار با کمبود شاگرد مواجه شوند و تعداد مخراج کاران زبردست کم شود که دوباره ارج و قربی یابند و کارفرمایان مجبور شوند به دلیل این که کارشان روی زمین نماند، مخراج کاران را ارزش داده و به اندازه حرفه شان حق الزحمه دهند که با این اتفاق به عبارتی باید عده ای قربانی شوند و از این کار خارج شوند تا بلکه با کم شدن شان دوباره بازار رونقی پیدا کند.»

قول مجلس برای پیگیری مشکلات جواهرسازان
با توجه به این که تاکنون هیچ نهاد یا ارگانی برای حل مشکلات قشر کارگران جواهرساز و مخراج کار اقدامی انجام نداده، یک عضو فراکسیون کارگری مجلس قول مساعد برای حل مشکل این قشر داده است.

«کمال الدین پیرموذن» در رابطه با بی توجهی دولت به این قشر معتقد است: کارگران این صنف مظلوم واقع شده اند و تاکنون حرفی از آنها در مجامع دولتی یا مجلس به میان نبوده است.

عضو کمیسیون صنایع مجلس، کارفرمایان و طلافروشان را در تامین منافع قشر کارگری مقصر دانسته و می گوید: با توجه به منافع مادی و درخور توجه طلافروشان به خصوص بعد از گرانی های اخیر، این گروه بهره گزافی برده اند و انصاف این است که به کارگران ماهر و کم توقع خود که ۹۵درصدشان رنج ناشی از معیشت دارند توجه ویژه داشته باشند. به اعتقاد این نماینده مجلس، با درک عمیق مسئولیت انسانی ابتدا طلافروشان باید به داد این قشر برسند.

پیرموذن می گوید: «ما به عنوان اعضای فراکسیون کارگری در اولین جلسه خود این مشکل قشر هنرمند که به اطلاع مان رسیده را مورد بررسی قرار خواهیم داد و تا رسیدن به حصول نتیجه نهایی، اهرم قانونی ممکنه در جهت ایفای حق این عزیزان را با اهتمام مجدانه به عمل خواهیم آورد.» همچنین از بعد کمیسیون صنعت نیز در کمیته ذیربط، مشکلات این قشر باذوق را با حضور صاحب منصبان دولتی و به خصوص بخش خصوصی مورد پیگیری قرار خواهیم داد و از آنها حمایت خواهیم کرد.

هر تکه فیروزه و یاقوت، قطعه ای از وجودم است
پروسه کاری در جواهرسازی شامل چندین مرحله است. ساخت یک سرویس طلا یک ماه پروسه کاری زمان می برد. پروسه این کار به این صورت است که یک عده بنکدار و به عبارتی کارفرما که به صورت عمده جواهرات را به شهرستان ها می فروشند، به یک سری کارخانجات جواهرسازی ابتدا سفارش می دهند، سپس در کارخانه ها پایه های جواهر ساخته می شود (یا از طرح های ژورنالی یا از قالب هایی که دارند) سپس قالب ساخته شده به کارگاه های مخراج کاری برای سوار کردن سنگ موردنظر منتقل می شود، بعد از مخراج کاری برای آب کاری می رود و بعد از آن براساس وزن سنگ، وزن طلا و براساس اجرت کار، قیمت گذاری شده و برای فروش تحویل داده می شود.

«امیرحسین ملکی» به حرفه مخراج کاری یا مرصع کاری مشغول است. نگین های جواهرات را با عشق روی کار نصب می کند. ۲۴سال است در این حرفه مشغول و به گفته خودش ۵سال شاگردی این کار را انجام داده است؛ «هر تکه از سنگی که برای طلا نصب می کنم چه فیروزه، چه الماس و یاقوت، تکه ای از وجودم است.» او این حرفه را با عشق آغاز کرده، اما با اندوه از کم رونقی آن می گوید. این استادکار، ضمن توضیح مراحل جواهرسازی، می گوید: «کارخانه ها دو دسته هستند؛ یک سری به صورت سنتی و کار با دست که طلا را آب کرده و با دست قالب می سازند، یک سری هم به ماشین های ریخته گری که طلا را با دستگاه آب می کنند و سپس آن را به همان شکل اولیه درمی آورند که آن کار ریخته گری است.

از نظر دستگاه ها، مته ها و... ما یک سری فلز داریم، یک سری مته که مته ها خیلی شبیه مته های دندانپزشکی هستند با کمی تفاوت، اما دستگاه ها و مته های کشورهای پیشرفته خیلی ظریف تر و حرفه ای تر است.» به گفته این مرصع کار، کار با دست گران تر از کارهای دستگاهی است. وزن کارهای دستی نیز بیشتر و گاهی متفاوت، اما وزن کارهای ریخته گری، ثابت و مشخص است. متاسفانه در ایران دستگاه های پیشرفته نداریم، کشورهایی مانند تایلند پیشرفت کردند، دستگاه های پیشرفته دارند و کارشان ظریف تر شده، همچنین ترکیه و هند هم در این صنعت بسیار جلوتر از ما هستند. در ضمن کار با دست به جسم آسیب می رساند. ملکی در این باره می گوید: «۴ساعت نشسستن پشت یک میز و دانه دانه سنگ ها را سوارکردن بر قطعه طلا جسم را فرسوده می کند و راندمان کار را پایین می آورد.»

مرغوب ترین سنگ ایرانی؛ فیروزه نیشابور
۳ نوع فیروزه در بازار وجود دارد؛ «فیروزه نیشابور» بهترین سنگ ایرانی که در دنیا تک و بسیار گران است. بعد از آن «فیروزه دامغان» و درنهایت سنگی جدید که به بازار آمده به نام «فیروزه آمریکایی» که هم بسیار ارزان و هم مصنوعی است.

این سنگ شناس در ادامه از سنگ های دیگر می گوید: «معدن های زمرد در آفریقاست. البته بیشتر سنگ های خاص چون الماس، برلیان، زمرد و... معادن شان در آفریقاست. برلیان ها از جنس الماس هستند و بسته به نوع تراشی که دارند اسم شان متفاوت است. تراش های دایره و گرد به اسم گرد یا برلیان، تراش های لوزی به اسم مارکیز، تراش های مربع شکل را پرنس و تراش های مستطیل شکل و کشیده را باگت می گویند. این اسامی صرفا از جهت تراشی است که آنها دارند که از قیمتی ترین های آن سنگ مارکیز است. در گروه سنگ های رنگی هم زمرد از همه مرغوب تر و گرا تر است که مرغوب ترین زمرد برای کشور کلمبیاست که وارد ایران می شود. ایران برلیان ندارد، بیشتر برلیان مرغوب در آفریقا وجود دارد که تراش هایش در سوئیس می خورد و از طریق هند و امارات وارد ایران می شود. پایه های جواهر که به دست ما می رسد با روش های خودمان برلیان ها را روی آنها سوار می کنیم که یک کار بسیار تخصصی است.»

به گفته این مرصع کار، یک زمان در ایران اول کار فرش و رفوگری فرش و بعد از آن مخراج کاری از هنرهای اصیل و دشوار بود، زیرا نهایت ظریف کاری در آن انجام می شود.

ملکی در ادامه می گوید: «در این چند سال ما از نظر برلیان خیلی پیشرفت داشتیم، یعنی برلیان هایی که وارد می شود خیلی باکیفیت تر شده است. در گذشته برلیان های برن یعنی به رنگ قهوه ای بود، بعد از آن لایت یعنی کمی روشن تر، بعد از آن تاپ لایت و در حال حاضر برلیان های سفید وارد می شود. بالا رفتن قدرت خرید و خواسته های خریداران باعث شد به سمت برلیان های مرغوب تر برویم. همچنین از طریق کشورهایی چون امارات، تایلند، هند و ترکیه که پیشرفت کردند و کارهایشان در ایران وارد شد مردم هم استقبال کردند و این باعث شد کارخانه داران هم به سمت خرید برلیان های مرغوب بروند.» در چند سال اخیر صنعت جواهرسازی در آستانه آسیب قرار گرفته است.

ملکی می گوید: «یک زمان طلای ساخته شده و مخراجی شده از تایلند، ترکیه و دبی وارد می شد و مردم هم استقبال می کردند که این اتفاق باعث شد ضربه بد و لطمه زیادی به صنف کارگری طلا و جواهر زده شود و اگر ادامه می یافت تمام کارگران بیکار و مخراج کارها هم از دور خارج می شدند.» اگر با همان رویه پیش می رفت کم کم جواهرسازان هم بیکار می شدند زیرا همه کارها از خارج وارد می شد، آن کشورها دستگاه های پیشرفته دارند و کارهای وارداتی بسیار ظریف بود زیرا تمام سنگ ها با دستگاه روی انگشتر گذاشته می شد و انگشتر آماده وارد می شد. خوشبختانه از سال گذشته جلوی واردات این کارها گرفته شد، حتی به جایی رسید که بازرسان اتحادیه می آمدند و اگر کسی پشت ویترین کار خارجی داشت جریمه می شد. این قضیه باعث شد صنف کارگری در طلا و جواهر کمی رونق بگیرد و کارگران امیدوار شوند.

این مخراج کار هم از دستمزد گله دارد و می گوید: «دستمزدهای مخراج کاران هم براساس نرخ تورم حساب می شود، اما با این تفاوت که اگر نرخ ۳۰درصد شود دستمزد ما ۱۰درصد اضافه می شود. به خاطر همین خیلی ها از این کار خارج شده اند، متاسفانه ما جزو صنف طلا و جواهر هستیم، صنف کارگری نداریم که به مشکلات ما رسیدگی کند. سال گذشته سازمان فنی حرفه ای هم دوره ای گذاشت و از طریق فنی حرفه ای کارگران خودشان را بیمه کردند، این خوب بود اما در مجموع صنف کارگران بی در و پیکر است، اگر کارفرما حق کارگر را ندهد هیچ جایی برای شکایت نیست که حقش را بگیرد یا این که قیمت مشخصی برای اجرت ها داشته باشیم، همیشه توافقی است.» او از نرخ دستمزد می گوید: «دستمزد براساس سنگی است که سوار می کنیم، مثلا سنگ گرد که از همه ساده تر است بین ۳۰۰ تا ۳۵۰تومان است، سنگ مارکیز ۶۰۰ تا ۷۰۰تومان و باگت ۴۰۰ تا ۴۵۰تومان.

یک سرویس طلا شاید ۱۰۰۰عدد سنگ روی آن سوار شود، این ۱۰۰۰سنگ حدود ۲ تا ۳روز زمان می برد تا روی کار سوار شود. از طرفی بعضی حلقه ها هم یک دانه سنگ می خورد. در شرایط کنونی هم با توجه به گرانی، کارها به سمت کم سنگ شدن می روند و کمتر کاری پیدا می شود که مثلا ۱۲۰۰عدد سنگ بخورد، اگر هم داشته باشد سنگ های سبک که ارزان تر است. یک زمان جواهر فقط جواهر بود و چیزی از طلا دیده نمی شد، اما با گران شدن برلیان دیگر کارهای پرسنگ کم می بینیم. متقاضی هم برای این کار بسیار کم شده، شاید از سال گذشته حتی می توان گفت از ۴سال گذشته، شاید ۵۰درصد متقاضی کم شده است.»

به گفته ملکی، گران شدن طلا هم تبعات خاصی دارد: «کاری که به دست ما می رسد زمانی که می خواهیم مخراجی کنیم یک مقدار از آن طلا هدر می رود و خرده هایش می ریزد، از این خرده ها مقداری را می توانیم جمع کنیم، یک مقداری ناپدید می شود، به دست مالیده می شود و درواقع از بین می رود. از این نظر برای یک کارفرما هزینه کار بیشتر می شود، زیرا یک عده طلایشان را پس نمی گیرند. به عنوان مثال اگر ۱۰گرم طلا به ما می دادند ما درنهایت ۸گرم طلا تحویل می دادیم به دلیل همان ریزشی که توضیح دادم، بنابراین با آن چیزی که ریخته و ما جمع می کردیم نهایتا می توانستیم ۹ گرم بدهیم باز هم یک گرم کم می شد حال شما حساب کنید یک زمان طلا گرمی ۳۰هزار تومان بود برای کارفرما اگر یک گرم از بین می رفت ۳۰هزار تومان ضرر بود، اما حال که هر گرم ۱۵۰هزار تومان شده ضرر یک گرم ۱۵۰هزار تومان شده که این اتفاق باعث شد اجرت ها و قیمت ها هم بالاتر رود.»

منبع: ماهنامه همشهری اقتصاد

موارد دیگر:

صنعت جواهرسازی ایران در سراشیبی

مطالب مشابه :

برلیان چیست؟

الماس آبی (Blue diamond)

صنعت جواهرسازی ایران در سراشیبی

مطالبی مفید در مورد الماس

الماس