گلابتون دوزی

● زردوزی چیست؟

زردوزی که در نقاط مختلف ایران به کم دوزی ، گلدوزی ، برودری دوزی و کمان دوزی شهرت دارد، در گذشته تولید آن در بیشتر نقاط ایران رواج داشت ولی هم اینک استان هرمزگان و بویژه شهرهای بندر لنگه بندر عباس و میناب از مراکز عمده ی تولید آن به حساب می آیند. شعبه یی از هنر ظریف رودوزی EMB ROTDERY: است .

زردوزیهای ایرانی کلا قابل تقسیم به سه دسته است .

▪ گونه یی که زمینه ی اساسی پارچه را سراسر بخیه می پوشاند تا زمینه ی تازه ای از رنگ و نقش پدید آید مانند سوزندوزی های بلوچ و قلابدوزی رشت و پته دوزی کرمان.

▪ گونه یی که بر روی پارچه نقش چندانی دوخته نمیشود، بلکه با عبور نخ های رنگین از لابلای تا رو پود پارچه و دوختن این الیاف به یکدیگر پارچه ی ساده حالتی مشبک و رنگین بخود میگیرد. مانند سکه دوزی و قلابدوزی اصفهان.

▪ گونه یی که در آن زمینه ی پارچه به رنگ اصلی باقیمانده و به کمک الیاف دارای روکش های فلزی، نقوش متنوعی بر روی پارچه دوخته میشود مانند ده یک دوزی (که در حال حاضر منوسخ شده) نقده دوزی ، تافته دوزی ، خوس دوزی و زردوزی که گلابتون دوزی نیز نامیده میشود.

گلابتونGolab (e-a) tunطلایی است که از حدیده کشیده و به هیات ریسمانهای باریک ساخته باشند و گلابتوندوزی Golab (e-a) tun-duz-Iنوعی دوزندگی است که جنبه ی تزیینی دارد و در آن نخ گلابتون بکار میرود

در حال حاضر گلابتون دوزی با الیاف طلا بهیچ وجه در ایران رایج نیست و گلابتون دوزان به جای استفاده از نخ طلا، از نخ هایی که دارای روکش فلزی زرد یا سفید است و عمدتا در کشور پاکستان تولید میشود. استفاده میکنند.

و به کمک قلاب نقوش متنوعی را که اکثرا نیز ملهم از بینشها و برداشت های شخصی شان است بر روی پارچه میدوزند.

تولید کنندگان اصلی مصنوعات گلابتون دوزی شده در استان هرمزگان، بیشتر زنان و دختران خانه دار هستند و بط ور کلی در شهرهای بندر لنگه، بندر عباس، میناب و اکثر نقاط روستایی شهرستانهای یاد شده کمتر خانواده یی را میتوان یافت که زنان و دختران آن با هنر گلابتون دوزی آشنایی نداشته باشند. یک کارگاه وابسته به سازمان صنایع دستی ایران نیز از بهمن ماه 1355 فعالیت خود را در بندر لنگه آغاز نموده و از طریق آموزش علاقمندان کوشیده است موجبات رشد این هنر را فراهم سازد و همین مساله باعث شده تا تولیدات بندر لنگه نسبت به آنچه در بندر عباس و میناب تولید میشود دارای برتری هایی از نظ ر تنوع نقوش و نحوه ی دوخت باشد.

در این کارگاه که هم اینک به مرحله ی بهره دهی نیز رسیده و از یک کارگاه آموزشی به یک کارگاه آموزشی تولیدی تبدیل شده، به موازات آموزش کارآموزان جدید، گروهی از کار آموختگان دوره های پیشین نیز به دریافت و انجام سفارشات مشتریان که غالبا هم جزو سکنه ی بومی منطقه هستند اقدام میکنند. علاوه بر این ، بسیاری از هنرمندان نیز به طور آزاد در منازل خود به تولید اشتغال دارند و در صورت دریافت سفارش اقدام به تولید فرآورده های گلابتون دوزی شده میکنند و کمتر اتفاق می افتد که هنرمندی راسا به تهیه ی محصولی بپردازد.

حتی چند کارگاه فعال در بندر عباس نیز که بوسیله ی چرخ خیاطی اقدام به تولید مصنوعات شبه گلابتون میکنند فقط بر مبنای سفارش مشتری عمل میکنند و علت این امر نیز از یک سو محدود بودن میزان تقاضا و از سویی دیگر محدودیت زمینههای استفاده از گلابتون است و گرچه در کلیه ی مناطق استان هرمزگان استفاده از شلوارهای زنانه باد مپای گلابتون دوزی شده و نیز پیراهن های زنانه با سر آستین، پیش سینه و دور یقه ی گلابتون رواج دارد و علاوه بر این از مصنوعات تزیین شده بوسیله ی گلابتون به عنوان سجاده ، جلد قرآن، رویه ی پشتی، رویه ی کوسن ، لبه ی پرده ، دیوار کوب و... استفاده میشود، معهذا شکل و نوع محصول بستگی به سلیقه و نظ ر مشتری دارد و مرسوم این است که تولید کنندگان بعد از اخذ سفارش ، ابتدا پارچه را که معمولا از جنس کرپ ناز و دارای رنگ سبز، مشکی، زرشکی، زرد، فیروزه یی ،نارنجی و... است بر مبنای الگوی مورد درخواست مشتری بریده و ابتدا با کمک کاربن های رنگی نقش درخواستی سفارش دهنده را (که گاهی نیز از سوی خود وی ارایه میشود، ولی در بیشتر اوقات از میان طرحهای موجود در نزد هنرمندان انتخاب میگردد) بر روی آن کپی میکنند.

در مرحله بعد، پارچه را بر روی لبه ی دایره یی چوبی که کم یا کمان نام دارد قرار داده و اطراف آن را به وسیله ی یک تسمه ی چرمی ، یا زهواری چوبی که حالت دایره داشته و قطرش به وسیله ی یک پیچ کم و زیاد میشود محکم میکنند و پارچه را از اطراف میکشند تا همانند پوسته یی بر روی مساحت دایره ی چوبی قرار گیرد سپس هنرمند به کمک سوزن های خاصی که دارای نوک برجسته است و اصطلاحا قلاب نامیده میشود کار گلابتون دوزی را آغاز نموده و به کمک قلاب و نخ هایی که دارای روکش فلزی به رنگ نقره یی یا طلایی است عمل دوخت را انجام میدهد.

شیوه ی دوخت نیز به این ترتیب است که صنعتگر دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه قرار داده و قلاب را در دست راست نگه میدارد، آنگاه از روی کار قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با دست چپ نخ را که یک سر آن منتهی به قرقره و سر دیگرش گره خورده است به نوک برجسته ی قلاب آویخته و آن را از پارچه بیرون میکشد و مجددا در فاصله ی کوتاهی از محلی که قلاب خارج گردیده (و بر روی خط وط ترسیم شده بر روی پارچه ) قلاب را مجددا به داخل پارچه فرو برده و عمل آویختن نخ به قلاب و بیرون کشیدن آن از پارچه را ادامه میدهد و به این ترتیب دوختی زنجیره یی (شبیه آنچه در گلدوزی معمولی با سوزن بر روی پارچه ایجاد میشود) به وجود می آید که اساس و بنیان کار گلابتون دوزی است گاهی نیز گلابتون دوزان به نسبت نوع نقشی که قصد دوختن آن را دارند از پولک های پلاستیکی کوچکی که دارای لعاب رنگین است استفاده میکنند.

دستمزد گلابتون دوزی در استان هرمزگان بستگی به توافق طرفین دارد و به نسبت پر کار و یا کم کار بودن نقوش درخواستی مشتری و وقتی که صرف دوخت آن میشود بین 6000 تا 10000 ریال در نوسان است و معمولا هر گلابتون دوزخبره طی یک ماه قادر به دوخت دو عدد شلوار زنانه ی پرکار میباشد.

در پاره یی موارد نیز که گلابتون دوزان سفارش دوخت لباسی با الیاف نقره را دریافت دارند به دلیل دقت بیشتری که باید به خرج دهند دستمزد بهتری را پیشنهاد میکنند.

در حال حاضر علیرغم آنکه استفاده از لباسهای گلابتون دوزی و به ویژه شلوارهای زنانه بادمپای گلابتون دوزی شده بصورت یکی از سنتهای مردم نقاط مختلف استان هرمزگان درآمده، تولید مصنوعات گلابتون دوزی شده در این استان چندان چشمگیر نیست. زیرا از یک سو گروهی از اتباع پاکستان با بهرهگیری از چرخهای خیاطی و به کمک نخ های رنگین محصولاتی شبیه گلابتون تولید میکنند که به دلیل سرعت تولید و ارزانی قیمت، به ویژه در میان زنان طبقات کم درآمد خواستاران بیشتری دارد و از دیگر سو، بدلیل کمبود مواد اولیه که الزاما منجر به افزایش قیمت تولیدات میشود رغبت چندانی به استفاده از محصولات گلابتون دوزی در سکنه ی بومی منطقه احساس نمیشود. در حالیکه این هنر صنعت یکی از شاخص های اشتغال در استان فقیر و محروم هرمزگان و خصوصا نقاط روستایی آن است و با تامین مواد اولیه ی لازم به قیمت مناسب و بازاریابی صحیح جهت تولیدات که اکثرا نیز جنبههای قوی مصرفی دارد، علاوه بر تامین نیازهای منطقه که دارای بیش از 650000 نفر جمعیت است و نیز استان بوشهر که جمعیت آن به حدود 350000 نفر میرسد و اکثرا نیز مصرف کننده ی فرآورده های گلابتون هستند، مازاد تولید به پشتوانه ی ویژگی هایش قابلیت جذب در سایر بازارهای داخلی را داشته و حتی می تواند به بازارهای خارجی نیز راه یابد.

وسایل مورد استفاده
قرقره گلابتون یا خوس
در گذشته در شهر بندرعباس به قرقره گردوک می گفتند . قرقره یا گردوک گلابتون دوزی یکی از ابزار کارگاه گلابتون دوزی است که به وسیله ی آن جلبیل یا پارچه را گلابتون دوزی می نمایند .
نقشه
یکی دیگر از ارکان کارگاه گلابتون دوزی و خوس دوزی ، نقشه است . ابتدا خیاط نقشه ی مورد دلخواه مشتری را روی پارچه طراحی نموده و سپس آن را به وسیله ی خوس گلابتون یا نخ های رنگارنگ کار خوس دوزی و گلابتون دوزی را بر روی پارچه انجام می دهند .
هنرمندان ماهری هستند که بدون پیاده کردن نقشه برروی پارچه با همان کیفیت و با مهارت و زیبایی خاص برروی پارچه مطابق خواست مشتری این کار را انجام می دهند .
انگشانه
یکی از وسایلی است که در کار خیاطی از آن استفاده می شود . انگشتانه وسیله ی بسیار ضروری است که کار خیاطی را سرعت می بخشد . این ابزار را ( میرفرناوان بنشوتون ) اختراع کرده است .

نخ های خیاطی
نخ هایی که در امر خیاطی مورد استفاده است عبارتند از : نخ خیاطی ، نخ نامرئی ، نایلونی ، نخ های الوان ( به رنگ های سیاه ، سفید ، زرد ، نارنجی ، طلائی و آبی ) ، نخهای پشمی ، دامسه ، نخهای ابریشمی ( که به علت نرمی و ظرافت و استحکام فوق العاده ، یکی از معروفترین و ارزنده ترین نخ های مورد استفاده ی خیاطی سنتی و غیرسنتی استان است . )
انواع سوزن خیاطی
برای دوختن لباس هرمزگانی خیاطان از سوزن های مختلف استفاده می نمایند که هر کدام در زمینه ی دوخت خاصی به کار می رود . در این جا نوع سوزن را نام می بریم : سوزن شارپ ( که اغلب دوخت های لباس بندری با این سوزن انجام می گیرد ) سوزن بیتولی ، کرون ، چنایل و سوزن منجوق .
قلاب کم دوزی
میله ای است که از فلز ساخته شده است نوک آن گرد و قسمتی از بدنه ی آن باریک و قسمتی دیگر ضخیمتر می باشد . این قلاب ( سوزن ) در حدود 15 سانتیمتر بوده و یکی از وسایل کار کم دوزی است . برخلاف سوزن های دیگر خیاطی که در دنباله ی خود سوراخی دارند و خیاط نخ را از داخل سوراخ آن عبور می دهد . قلاب گلابتون دوزی به جای سوراخ ، نوک برجسته ای دارد که سر گلابتون به آن آویخته می شود و قلاب گلابتون دوزی را از پارچه بیرون آورده و آنگاه مجدداً آن را به داخل پارچه فرو می برد و کار دوخت و دوز را همچنان تکرار می نماید .

گلابتون دوزی همانند سایر رشتههای صنایع دستی فروعی نیز دارد که اگرچه در حال حاضر گستردگی چندانی نداشته و دست اندرکاران آن بسیار محدود است ، معهذا هنوز کاملا از رمق نیفتاده با اندک حمایتی قادر به تولد دوباره و ادامه ی حیات خود به عنوان یک عامل مکمل اقتصادی هست. این رشته های فرعی که کماکان در آنها از ابزار کاری ساده و ابتدایی استفاده بعمل می آید و دقت و مهارت هنرمند باعث بوجود آمدن محصولی جدید میشود عبارت است از:

خوس دوزی
این هنر که با کمک نوارهای نقره ای باریک ، بر روی پارچه ی توری ریز بافت و پارچه ی شیشه ای تجلی میابد ، بر روی ارچه ستاره های فلزی می نشانند . برای تزئین مقنعه ، جلبیل ( روسری کوچک ) به کار می رود . معمولاً پارچه ی مصرفی از رنگ سیاه و به ندرت رنگ های سبز ، زرشکی می باشد و هر دو روی پارچه شکل یکسانی دارد . این هنر که مهد تولد آن کشور هندوستان است و در پاکستان نیز رواج فوق العاده ای دارد ، همینک در حال فراموشی است ، جز بعضی از زنان بندرلنگه کس دیگری به تولید مصنوعات خوس دوزی اشتغال ندارد .
در بندرعباس هنوز افرادی هستند که به خوس دوزی مشغول می باشند . خوس دوزی یکی از انواع سوزندوزی هاست که تاریخ مشخصی ندارد ، آنچه مسلم است این هنر در زمان صفویه در بندرعباس و بلوچان از رونق بیشتری برخوردار بوده است . بعد از دوره ی صفویه ، در پیشرفت این سوزن دوزی قدم های مؤثری برداشته شد و این هنر به جالب ترین وجهی نمودار شد . نوار خوس دوزی در بازار بندرلنگه در حدود 4000 تا 5000ریال بود ، صنعتگرانی که امکان گفت و گو با آنها وجود داشت دستمزد دوخت را از قرار هر توله 15000 ریال تعیین کردند . با توجه به قیمت پارچه ی شیشه ای که در تاریخ بررسی صنایع دستی حدود 800 تا 1000 ریال بود بهای یک روسری خوس دوزی شده ، به ابعاد حداقل یک متر در یک متر ، به رقمی حدود 7500 تومان می رسد که به طور طبیعی نمی تواند مشتریان زیادی داشته باشد .
( این قیمت ها در حدود 15 سال پیش بوده اند . )
درحال حاظر جلبیل خوس موجود در بازار بندرعباس در حدود 2 تا 10هزار تومان خرید و فروش می شود . بنا به قول خانم دانش ( بازارچه ی شهرداری ) در بندرعباس بهای هر قرقره ، 450 تا 500 تومان خرید و فروش می شود . جلبیل های خوسی که در بازارچه ی شهرداری ، در پارک شهید دباغیان خرید و فروش می شدند ، بیشتر توسط زنان بندری و تازیانی ساخته شده بود .
خوس
نوار نقره ای باریکی است که با آن جلبیل و پارچه های توری را زینت می دهند ، خوس را در زمان قدیم از نقره درست می کردند . نقره فلز سفید و براق و زیبایی است که ظاهراً بعد از طلا و مس کشف شده است و از دوران بسیار قدیم مورد استفاده ی انسان قرار داشته است .
نقش این فلز در تمدن روم و شکوفایی استعدادهای بالقوه ی مردم آن تأثیر بسزایی داشت . در پایان دوران امپراطوری روم ، نقره به لحاظ اشتیاق طرفداران روز افزون خود ، به صورت فلزی نادر درآمد .

● با دله دوزی :

این هنر که در پاره یی از نقاط استان هرمزگان قلی بافی نیز نامیده میشود عبارت است از به هم پیوستن چند نوع زری به یکدیگر، به گونه یی که زری بزرگ در وسط و زری های کوچک در اطراف آن قرار گیرند.

از بادله که به شکل نوارهایی با پهنای 15 سانتی متر تولید میشود، برای لبه ی شلوارهای زنانه استفاده به عمل می آید شلوارهای بادله دوزی شده که معمولا مخصوص استفاده ی نو عروسان جنوبی است و گاهی در مراسم عروسی ، سایر زنان نیز بعنوان پوشش از آن استفاده میکنند دارای دکمه هایی با نخ ابریشمین نیز هست و با شیاری که در بغل ساق پا دارد باز و بسته میشود.

گلابتون دوزی

مطالب مشابه :

آموزش روبان دوزی و جواهر دوزی روی لباس

روش نگهداری و شست وشوی پارچه های سوزن دوزی

سوزن دوزی

آموزش سرمه دوزی روی ترمه

گلابتون دوزی

نمونه سوال درس پولک ومنجوق دوزی

جدول زمان بندی مهارت لباس عروس وپولک ومنجوق