روش پیمایش

1- پیمایش چیست؟

پيمايش به معني تكنيك

پيمايش به معني تكنيك خاصي در گرد آوري اطلاعات نيست هرچند عمدتاً از پرسشنامه استفاده مي شود اما فنون ديگري از قبيل مصاحبه عميق و مصاحبه ساختني مشاهده تحليل محتوي جزانيها هم به كار ميرود ( دواس 1991 : ص 13) .

تحقيق پيمايش عبارت است از اجراي پرسشنامه ها روي نمونه اي از پاسخگوياني كه از ميان جمعيتي انتخاب مي شوند .(ببي، 1381 : 574 )

2- سابقه تاريخي :

حكام مصر براي كمك به اداره قلمرو خود به سرشماري مي پرداختند . (ببي 1381ص 527) پيمايش هاي سازماني اولين بار در سالهاي آغازين پس از جنگ جهاني دوم و به عنوان ابزاري براي سنجش روحيه كاركنان انجام شدند و از آن بيشتر سازمانها حداقل يك بار نظر سنجي يا پيمايش سازماني را انجام داده اند . (هايزش ، 1991 )

3- مزايا و محدوديتهاي روش پيمايش :

تحقيق پيمايش بهترين روش موحود براي آندسته از پژوهندگان اجتماعي است كه علاقه مند به جمع آوري داده هاي اصلي براي توصيف جمعيتهاي بسيار بزرگي هستند كه نمي توان به طور مستقيم آنها را مشاهده كرد با نمونه گيري احتمالي دقيق مي توان گروهي از پاسخ گويان را فراهم آورد كه ويژگي هاي آنان منعكس كننده ويژگي هاي جمعيت بزرگتر باشد و پرسشنامه هاي استاندارد شده دقيق داده هايي را بدست مي دهند كه با داده هايي كه از همه پاسخگويان بدست مي ايند شباهت دارند . (ببي، 1381 : 568 )

پيمايش ها انعطاف پذيرند مي توان درباره موضوعي معين سوالهاي زيادي كرد و به نحو قابل توجهي در تحليلها انعطاف بوجود آورد و اين امكان را به محقق مي دهند كه از مشاهدات واقعي خود به تعريف عملياتي بپردازند . تحقيقي پيمايشي از لحاظ كم هزينه بودن و ميزان داده هايي و ميزان داده هايي كه جمع آوري مي شوند داراي امتيازهايي است . استاندارد كردن داده هاي جمع آوري شده نشان دهنده يكي از نقاط قوت تحقيق پيمايشي است . ( ببي ، 1386: 576 )

« پيمايش بيش از حد متكي به آمار است و پرسشهاي بسيار جالب توجهي را به اعداد غير قابل فهم تقليل مي دهد . پيمايش بر پرسشنامه هاي بسيار ساخته مندي متكي است كه لزوماً محدودند .

تحقيق پيمايشي ذاتاً به فريب كاري گرايش دارد و ماركسيست هاي فرانكور تي آن را فريبكاري عالمانه و ماهرانه مي خوانند به نظر متقدين اين فريبكاري به دو طريق صورت مي گيرد نخست اين كه شناختي كه پيمايش درباره دنياي اجتماعي فراهم مي آورد به كساني در مقام مسلط اند قدرت مي بخشند و اين خود مي تواند به به سوء استفاده از قدرت بيانجامد . دوم اينكه تحقيق پيمايشي به فريب ايدئولوژي منتهي مي شود پيمايش شناختي درباره واقعيت بعمل نمي آورد يك انديشه اي ايدئولوژيك است كه پذيرش آن توسط عموم به پيشبرد منافع خاصي منجر مي شود .» ( دواس، 1991 : 18 )

جدي ترين محدوديت روش پيمايش آن است كه اندازه گيري عليت با استفاده از روش پيمايشي دشوار يا غير ممكن است پيمايشها تقريباً هميشه متضمن پرسيدن سوال و بدست آوردن خود سنجي ها از پاسخ دهنده هاست پاسخ دهندگان پيمايش در برآورد كردن عليت بسيار ناشي اند يا به اين دليل كه واقعاً نمي دانند چرا آنان يا ديگرا ن به اين طرز خاص رفتار مي كنند يا به اين علت كه نمي خواهند بگويند چرا . ( الرك و ستل 1995 :ص 44 )

پاسخ دهندگان به برخي پرسشها پاسخ نخواهند داد براي اين كه اطلاعات به قدري حساس اند كه آنان آنقدر دست پاچه يا تهديد شده اند كه نمي توانند اطلاعات بدهند .( الرك وستل، 1995 : 44 )

پيمايشها وقت صرف مي كنند پول هزينه مي كنند و محتاج تلاش هوشمندانه وجهت دارند . پژوهش پيمايشي از لحاظي بي اندازه پرزحمت است .نتايج پيمايش قطعي نخواهد بود . ( الرك وستل، 1995 : 45 )

4- ويژگي هاي روش پيمايش :

4-1- انعطاف پذيري و چند منظورگي :

پيمايش را مي توان براي اندازه گرفتن اموري به سادگي و ويژگي هاي طبيعي يا جمعيتي پاسخ دهندگان يا به پيچيدگي نگرشها سليقه ها يا الگوهاي شيوه زندگي انان طراحي كرد . پيمايشها ممكن است فقط يك جنبه يا جنبه كوچكي از طرز فكر يا موقعيت پاسخ دهندگان را شامل شود .يا آنها ممكن است ده ها يا حتي صدها پرسش در مورد تقريبا ً هر جنبه اي از زندگي پاسخ دهندگان را در بر گيرد . پيمايشها را مي توان طوري طراحي كرد كه سر گذشت شخصي پاسخ دهندگان را كم وكيف زندگي كنوني آنان را ، اهداف انتظارات آنان را براي آينده يا تمامي زمانها ثبت كند . ( الرك وستل 1991 : 43 )

4-2- تخصص و كارآيي :

در برسي يك پيمايش سه پرسش فوراً پيش مي آيد :

پيمايش چقدر خرج بر ميدارد ؟

اين كار چقدر طول مي كشد ؟

چقدر اطلاعات كسب خواهد شد ؟

در ابتدا نمي توان به دقت به اين پرسشها پاسخ داد . جزئيات بسياري لازم است براي اين كه پژوهش پيمايشي ابداً يك دست نيست . اين مزيت مهم طرحهاي پيمايشي است .زيرا منظور اين است كه انها را معمولاً مي توان به دليل متناسب بودن با نياز ها ونيز بودجه هاي كساني خواهان اطلاعات هستند طبق سفارش مشتري انجام داد از آنجا كه پژوهش پيمايشي از نمونه گيري استفاده مي كند اطلاعات مربوط به حمعيت بسيار زياد را مي توان از نمونه اي نسبتا كوچكي از مردم بدست آورد. ( الرک و ستل . 1991 : ص 44 – 43 )

5- انواع تحقيقهاي پيمايشي :

5-1- تحقيق توصيفي 5-2- تحقيق تبييني

پس از انتخاب يك موضوع كلي بايد از خود بپرسيم « در پي شناخت چه چيزي درباره این موضوع هستم ؟» به طور كلي ما معمولاً يا به دنبال توصيف هستيم يا به دنبال تبيين يا هر دو . ( دواس 1995 : ص 37 )

5-1- تحقيق توصيفي :

«مي توانيم با يك موضوع كلي مثل طلاق كار را شروع كنيم سوالهاي زير مي تواند به تدقيق مساله تحقيق و مشخص تر شدن آن كمك كند .

1- دوره زماني مورد توجه ما كدام است ؟ آيا مي خواهيم درباره وضع فعلي طلاق چيزهايي بدانيم يا مي خواهيم بدانيم و ضع طلاق در گذشته چگونه بوده است ؟

2- منطقه جغرافيايي مورد نظر ما كدام است ؟ آيا ميخواهيم وضع طلاق را در بخشي از يك كشور مطالعه كنيم يا در سرتاسر كشور ؟

3- آيا خواهان توصيفي كلي هستيم يا مقايسه و مشخص كردن الگوي گروههاي فرعي ؟

4- در پي چه جنبه اي از موضوع هستيم ؟ ميزان طلاق ، قوانين ، امور مربوط به مالكيت و سرپرستي .

5- در چه سطحي ازانتزاع مايل به بررسي مسئله هستيم ؟ به داده هاي خام توجه داريم يا چيزي انتزاعي تر كه اين داده ها نشانه آن هستند ؟» ( دواس1995: ص 37 )

5-2- تبيين : جستجوي علل يا نتايج :

« اولين قدم در تحقيق تبييني مشخص كردن اين امر است كه در پي علل هستيم يا نتايج . قدم دوم تعيين چيزي است كه در پي علل يا نتايج آن هستيم . قدم بعد ي تهيه فهرستي از علل يا نتايج احتمالي و سپس گرد آوري داده هاي مربوط است .

طرق تهيه چنين فهرستي عبارت است از :

با مراجعه به كتابخانه مي توان از يافته هاي ساير محققان در باره آن موضوع اطلاع يافت .

توصيف مفصل اين پديده مي تواند به شكل گيري تصوراتي در باره علل ممكن بكشد .

پنداشتها ، برداشتها ، باورها و تجربه هاي خودمان منبع با ارزشي محسوب مي شود به شرطي كه به آزمون تجربي در آيند و خود را به آنها محدود نكنيم .

در اغلب موارد افرادي وجود دارند كه در زمينه موضوع مورد نطر از موقعيت خاصي برخوردارند و مي توانند انديشه ها و سرنخ هاي خوبي براي تحقيق عرضه كند . » ( دواس 1995 :صص 39 -38 )

1- انواع طرحهاي تحقيق پيمايشي :

طرح پانل طرح شبه پانل طرح پانل واپس نگر طرح آزمايش واپس نگر طرح همبستگي يا مقطعي مطالعه موردي

6-1- طرح پانل :

« در طرح پانل گروه معيني از افراد در طول زمان مورد بررسي قرار مي گيرند :سنجش متغيير در دو مقطع زماني و اعمال مداخله در فاصله اين دو مقطع صورت مي گيرد . تفاوت متغيير از زمان اول به زمان دوم ما را قادر به سنجش تغيير در آن دوره مي سازد و احتمال تغيير عقائد وجود دارد .»( دواس 1995 : ص 46)

6-2- طرح شبه پانل :

« اين طرح مانند طرح پانل است با اين تفاوت كه در دو مقطع زماني گروههاي مختلفي مورد مطالعه قرار مي گيرند اين طرح براي اجتناب از دشواري پيگيري وضعيت افراد معين در طول زمان است . مثلاً براي سنجش گرايش مذهبي نمونه از دانشجويان سال اول در ابتداي سال ورود به دانشگاه و سه سال بعد سنجش نمونه اي از دانش جويان سال سوم در آخر سال سوم تحصيلي خواهد بود . اين طرح علاوه بر مشكلات طرح پانل در استنباط علّي داراي مشكل عدم امكان جور كردن و همتا سازي كامل نمونه مقطع دوم با نمونه مقطع اول است . حتي نمي توان مطمئن بود كه تغيير را سنجيده باشيم . » ( دواس 1995 : ص 47 )

6-3- طرح پانل واپس نگر :

«طرح پانل دستخوش مشکل پيگيري افراد معين در طول زمان و انتظار طولاني براي رسيدن به مواقع مناسب است در اين طرح مي توان اطلاعات را در يك مقطع زماني گرد آوري كرد منتهي درباره دو يا چند مقطع زماني نيز از افرا پرسجو كرد و به وقايعي كه در اين فاصله زماني رخ داده است پي برد . اين طرح علاوه بر معايب طرح پانل با مشكل ياد آوري گزينش روبرو است و اين امكان وجود دارد كه افراد گذشته را در پرتو زمان حاضر تفسير كنند و با دو مشكل واپسنگري و عدم برخورداري از گروه كنترل روبروست . » ( دواس 1995 : ص 48 )

6-4- طرح آزمايش واپس نگر :

«در اين روش با دو گروه از افراد مصاحبه مي كنيم گروهي از دانشجويان سال سوم ( يعني بعد از آموزش دانشگاهي ) و گروه همتايي كه دانشگاه نرفته اند . ديد گاههاي مذهبي فعلي هر دو گروه و ديدگاههاي مذهبي سه سال پيش آنها را مي پرسيم . سپس مي توان ميزان تغيير هريك از دو گروه را از زمان اول تا زمان دوم محاسبه و مشخص كرد كه آيا اين تغيير در گروه آزمايشي بيشتر بوده است يا نه . » ( دواس 1995 : ص 48 )

6-5- طرح همبستگي يا مقطعي :

« رايج ترين طرحي كه در تحقيق پيمايشي به كار ميرود طرح مقطعي است . در اين رويكرد اندازه هايي از حداقل دو گروه از افراد در يك مقطع زماني جمع آوري مي كنيم و ميزان تفاوت دو گروه را در مورد متغيير وابسته مقايسه مي كنيم طرح مقطعي فاقد بعد زماني است و نمي توان از آن براي برسي تاثيرات علي سود جست و نمي توان با حذف آماري تفاوتهاي دوگروه در مقطع زماني دوم مشكل را رفع نمود .» ( دواس 1995 : صص 49-50)

6-6- طرح مطالعه موردي :

« اين طرح متضمن گردآوري اطلاعات از يك گروه در يك مقطع زماني است . شايد اين طرح براي توصيف مناسب باشد اما كاربردي در درك فرآيندهاي علي ندارد » (دواس 1995 :ص 50 )

« طرح پيمايش فرآيندي است با مجموعه اي از مراحل مرتبط با يكديگر .تصميم هايي كه در طي مراحل اوليه اتخاذ مي شود برانتخاب هاي عمومي در مراحل بعدي اثر مي گذارد . نيازهاي اطلاعاتي مشخص شده در مرحله نخست نشان ميدهد كه چه نوع نمونه اي لازم خواهد بود و چه نوع ابزار اندازه گيري مورد نياز است و چه روشهاي گرد آوري داده هاي مناسب ترين خواهد بود و غيره .اين ارتباط روبه جلو ( پيشرونده ) و اگر فقط ارتباطهاي روبه جلو وجود مي داشت پژوهشگر مي توانست به ترتيب با انجام دادن مجموعه اي از

وظايف يك گام به پيش بردارد.فقط تاثيرات بر مراحل بعدي را بايد در هر مرحله مورد بررسي قرار داد . در ارتباطهاي رو به عقب از مرحله گرد آوري داده ها و مرحله پردازش داده ها رو به بالا تا طراحي نمونه گيري و مراحل ابزار هاي اندازه گيري به عقب ادامه دارد تصميم هاي اصلي مربوط به گرد آوري داده ها را هميشه بايد پيش از طراحي و انتخاب نمونه يا تنظيم و تدوين پرسشنامه و موارد كار ديگر اتخاذ كرد.» (الرك وستل 1995 :ص 70 )

7- مراحل كار گرداوري داده ها در تحقيقات پيمايشي:« چون گرد اوري داده ها معمولاً پر هزينه ترين جنبه طرح پيمايش است انتخاب روش براي گرد آوردن داده ها به نياز ها و ارزش اطلاعات و همچنين به بودجه و منافع موجود و مقتضيات زمان بستگي دارد . گرد آوردن داده ها مستلزم تماس گرفتن با پاسخ دهندگان است و اين كار را ميتوان با گفتگو كردن با آنان به طور تلفني يا با فرستادن پرسشنامه اي از طريق پست كه بايد تكميل و برگردانده شود انجام داد.

سه روش گردآوری داده ها: بنا بر اين مصاحبه حضوري ، مصاحبه تلفني و پيمايش پستي مستقيم سه روش اصلي گرد اوري داده هاست . »(الرك وستل 1995 : ص 78 ) تفاوت اصلي در ميان اين سه روش گرد اوري داده ها قوت تماس ميان پژوهش گر و پاسخ دهندگان است .

7-1- مصاحبه حضوري :

«مصاحبه حضوري معمولاً به كار ميداني مصاحبه گران احتياج دارد پژوهش گران ميداني ممكن است به وسيله پژوهشگر استخدام شوند و آموزش ببيند يا موسسه هاي خارج از حوزه گرد آوري داده ها ممكن است براي جمع كردن داده ها استخدام شوند . اگر مصاحبه گران مستقيما براي پژوهشگر كار مي كنند بايد شرايط آن طرح را آموزش داد اين روش گرد آوري داده ها مستلزم بيشترين آموزش مصاحبه گر براي جلو گيري كردن از متداولترين منابع سوگيري مصاحبه گر است .

مصاحبه حضوري واقعي ترين تماس را با پاسخ دهندگان فراهم ميكند زيرا ارتباط رو در رو هم ارتباط شنيداري و هم ارتباط ديداري را با پاسخ دهندگان امكان پذير مي سازد . مصاحبه حضوري اغلب قادر است همكاري پاسخ دهنده را به دست آورد و براي مدت طولاني آن را حفظ كند . سو گيري بي پاسخی حد اقل است و اين روش براي نمونه هاي كوچك و از لحاظ جغرافيايي متمرمكز و سريع تر از پيمايش هاي پستي است . اين روش معمولا پر هزينه ترين روش به ازاي هر پاسخ دهنده است به خاطر مخارج سفر و هزينه هاي مصاحبه گر مخصوصا اگر پاسخ دهندگان در يك منطقه وسيع جغرافيايي پراكنده باشند .» (الرك وستل : صص 79-80 )

7-2- مصاحبه تلفني :

در مورد پيمايش تلفني مصاحبه گران مجبور نيستند به محل پيمايش بروند مصاحبه را مي توان يا از يك يا چند مركز تماس يا شايد حتي از خانه هاي مصاحبه گران انجام داد . مصاحبه تلفني معمولا خيلي سريع تمام مي شود مصاحبه تلفني فقط تماس شنيداري است نه ديداري . مصاحبه گر نمي تواند پاسخ دهنده را ببيند و بايد روحيه و رفتار پاسخ دهنده را از لحن صدا و واژگان و ساير علامت هاي شنيداري براورد كند . ايجاد رابطه نزديك محكم از طريق تلفن براي مصاحبه گر دشوار است . حضور مادي و فيزيكي معمولا به ايجاد اعتماد و اطمينان كمك ميكند. پاسخ دهندگان تلفني هم احساس مي كنند گمنامي بيشتري دارند . لذا ممكن است اگر از آنان خواسته شود به پرسشهاي مشخصي يا حساس پاسخ دهند راحت تر و آسوده تر باشند . چون مصاحبه گر را نمي توان ديد سو گيري مصاحبه ممكن است در مصاحبه تلفني كمتر باشد. » (الرك وستل 1995 :صص 81-82 )

7-3- گرد آوري داده هاي پستي :

تدوين ، تهيه ، چاپ و پست كردن پرسشنامه را اغلب يك نفر پژوهشگر و چند كارمند يا دفاتر خدمات خارجي مي توانند انجام دهند پژوهشگر معمولاً كنترل خيلي بيشتري بر پيمايش هاي پستي دارد تا بر مصاحبه تماس با پاسخ دهندگان امر پيمايش هاي كمتر قويست و از يك لحاظ اين روش برعكس پيمايش مصاحبه تلفني است پست وسيله تماس ديداري را فراهم مي كند ولي تماس شنيداري ندارد . مصاحبه كردن معمولاً از گرد آوري داده ها از طريق پست پر هزينه تر است اگر چه پست مستقيم اغلب بيشتر طول مي كشد زيرا پاسخ دهندگان بايد وقت داشته باشد تا پرسشنامه هايشان را پر كند و برگردانند .

بزرگترين امتياز پيمايشي پستي توانايي آن و دسترسي ارزان به پاسخ دهندگان و سيعاًَ پراكنده باشد پراكندگي جمعيتي پاسخ دهندگان اغلب دليل محكمي براي انتخاب اين روش گرد آوري داده هاست .» ( الرك وستل 1995 : 82-81 )

7-3-1- روشهاي گردآوري داده ها از طريق پست :

* شيوه توليد پرسشنامه را هماهنگ كنيد . تصميماتي راجع به هر كدام از اجزا تاثيرات آنها و ساير اجزاء و بر بسته پستي در كل اتخاذ كنيد .

* توليد را هماهنگ كنيد ، كاغذ ، چاپ صفحه آرايي و مونتاژي را انتخاب كنيد كه در ميان اجزاي پستي هماهنگ باشند .

* از خدمات خارجي استفاده كنيد با منابع فهرست اسامي ، پست خانه ، نوشت افزاري ها ، موسسه هاي حروفچيني كامپيوتري ، طراحان گرافيك ، چاپخانه ها و دفاتر پستي تماس بگيريد .

* شركتها را با دقت ارزيابي كنيد ارجاع ها يا نمونه هاي كار يا محصولات را بدست اوريد و شرايط هزينه و زمان را از ميان چندين منبع بيروني مقايسه كنيد .

* از پاكت نامه هاي مناسب استفاده كنيد از اصول و توصيه هاي مربوط به نوشتن نشاني ، نشاني برگشتي و انتخاب و چسباندن تمبر پيروي كنيد .

* نامه پيوست اثرگذاري تهيه كنيد از نمونه و مثال استفاده كنيد و مطمئن شويد كه تمام پرسشهايي كه گيرندگان ممكن است سوال كنند بوضوح در آن نامه پاسخ داده شده است

* هديه اي نتيجه بخش تهيه كنيد .

* زمان مناسب پي گيري را اعمال كنيد تاريخ مناسب ارسال پست را انتخاب كنيد وقت كافي براي پاسخ دادن در نظر بگيريد و برگشتي ها يا جوابها را كنترل كنيد .» (الرك وستل 1995 :صص 304-305 )

8- ابزار گرد آوري داده ها در تحقيقات پيمايشي :

« پرسشهايي كه از پاسخ دهندگان پرسيده مي شوند قسمت اصلي طرح پيمايش اند ، تمام تلاش متوجه پرسش و تحقيق است پرسشها عناصري هستند كه باز پرسي واقعي را انجام مي دهند . پرسشهايي كه پاسخ دهندگان را مخاطب قرار مي دهند اساسي ترين مولفه هستند اجراي آنها به طور معمول تاثير اساسي تري بر نتايج پيمايش مي گذارند كار بنيادي نوشتن پرسشها كه بايد به دقت و به درستي انجام شود و فوق العاده اهميت دارد .» ( الرك وستل 1995 : 151 )

8-1- ويژگي اصلي پرسشها عبارتند از تمركز؛ايجاز و سادگي.

8-1- 1- تمركز : « هر پرسشي در پرسشنامه بايد مستقيما بر موضوع يا مسئله اي منفرد و خاص تمركز كند .»

8-1-2- ايجاز : « هر چه پيمايشي ها طولاني تر باشند كار پاسخ گويي مشكل تر خواهد بود پرسشهاي كوتاه خيلي كم هم از سوي مصاحبه كنندگان و هم از پاسخ دهندگان دچار خطا و لغزش مي شود وقتي كه پرسشها طولاني مي شوند پاسخ دهندگان معمولاً قسمت اول آن را فراموش مي كنند هم چنين پرسشهاي طولاني به احتمال قوي فاقد تمركز وضوح مي باشند .

8-1-3- وضوح : معني و مفهوم پرسش بايد براي تمام پاسخ دهنگان كاملاً روشن باشد وضوح مستلزم آن است كه تقريبا هر كس پرسش را دقيقاً به يك نحو تعبیر كند .»

(الرك وستل 1995 :صص 152-154 )

هنگام نوشتن پرسش ها پژوهشگر بايد بارها و بارها بپرسد كه : آيا اين روش دقيقاً بر آن موضوع متمركز است؟ آيا اين پرسش آنقدر ايجاز دارد كه بتوان بيانش كرد ؟ آيا آنچه پرسيده مي شود كاملا روشن است ؟

8-2- نكاتي در باره پرسشهاي پيمايش :

الف : خيلي دقيق تمركز كنيد . هر پرسشي بايد خيلي صريح روي يك موضوع يا مسئله خاصي متمركز شود .

ب : هر پرسشي را مختصر كنيد هر چه پرسش طولاني تر باشد كار پاسخ گويي زياد تر و خطا و سو گيري بيشتر است.

پ : براي وضوح تلاش كنيد هر پاسخ دهنده اي بايد بداند كه دقيقاً چه چيزي از او پرسيده مي شود .

ت : از واژگان اصلي استفاده كنيد از همان كلماتي استفاده كنيد كه پاسخ دهندگان نه چندان تحصيل كرده در صحبتهاي معمولي از آنها استفاده خواهند كرد.

ث : از جمله هاي ساده استفاده كنيد . دو يا چند جمله ساده به مراتب بر يك جمله مركب ترجيح دارند .

ج : از منابع مشخص سوگيري يا خطا پرهيز كنيد . مطمئن شويد كه پرسشهاي عادي از عواملي هستند كه موجب سو گيري يا خطا مي شوند .

چ : از پرسشهاي ساختمنمد استفاده كنيد پرسشهاي فاقد ساخت معمولاً مقادير زيادي داده هاي داراي كيفيت پايين فراهم مي كنند .

ح : جوابها را به دقت طبقه بندي كنيد .

خ : از مقياس سازي به نحو كار آمدي استفاده كنيد .»(الرك وستل 1995 : 184 )

8-3- مقياس سازي پرسشها :

« مقياس اندازه تركيبي يك مفهوم است : اندازه اي مركب از داده هاي برآمده از چند پرسش و معرف . در خلق مقياس فقط اطلاعات ارائه شده در چند متغير نسبتاً معين را به متغير تازه و انتزاعي تر تبديل مي كنيم .به دلايلي سنجش مفهوم با استفاده از چند معرف مطلوب تر است تا با استفاده از يك معرف زيرا اين كا

- به دريافت پيچيدگي مفهوم كمك مي كند.

- تلاش براي ساختن مقياس به تدوين اندازه هاي معتبر تر مي كند .

- به افزايش پايايي كمك مي كند .

- دقت سنجش را بالا مي برد .

- با تبديل چند پرسش به يك متغيير اطلاعات زيادي تلخيص شده تحليل آنها بس ساده مي شود . ( دراس 1995 :صص 246 – 247 )

« از مقياسها براي به دست آوردن پاسخ هايي كه قابل مقياس با يكديگرند استفاده مي شود تمام پاسخها بايد در شرايط يكساني بيان شوند گاهي مقياس براي پاسخ دهنده روشن و اشكار است و گاهي لازم مي شود فقط آن مقياس را ذكر مي كنيم .» (الرك وستل 1995 : 185 )

8-4- مقیاس نوع لیکرت : (Likert-type scale) ( مجموع نمرات )

الف) ماهیت :

« این مقیاس یک مقیاس تجمعی متشکل از یک رشته گویه است . پاسخگویان مخالفت یا موافقت خود را با هر گویه بر روی مقیاسی فشرده (Intensive scale) مشخص می کنند . تکنیک لیکرت مقیاسی ترتیبی به بار می آورد که عموماً مستلزم آمار غیر پارامتری است .

ب) سودمندی : این مقیاس هنگامی که به ترتیب خاصی از مردم بر حسب نگرش خاص یا مجموعه ای از نگرش می رسد پایایی بالایی دارد . نمره مقیاس شامل ( اندازه شدت نگرش ابراز شده در تمام گویه است ) ( میلر ، 1913 : 208 )

ج) ساخت :

1- محقق تعداد زیادی گویه تهیه می کند که مربوط به نگرش مورد بررسی است و آشکارا موافق یا مخالف آن به شمار می آیند .

2- این گویه ها به گروهی از افراد که معرف نمونه ای هستند که پرسشنامه اصلی را پر خواهند کرد ارائه می شود .

3- نمره بندی پاسخ این گویه ها به گونه ای است که بالاترین نمره به پاسخی که از حداکثر موافقت با نگرش برخوردار بوده تعلق می گیرد .

4- نمره کل هر پاسخگو حاصل جمع نمره گویه های اوست .

5- پاسخ ها مورد تحلیل قرار می گیرند تا معلوم شود کدام گویه ها با وضوح بیشتری پایین ترین و بالاترین چارک نمره های کل را متمایز می سازند .

6- متمایز سازنده ترین گویه ها را برای تشکیل مقیاس به کار می برند .

یک مثال : جهت روشن تر شدن مراحل این مقیاس ، مثالی ارائه می گردد :

اول) انتخاب موضوع : اگر شخصی متعلق به قشر بالای جامعه باشد ، پس گرایش سیاسی محافظه کارانه ( ارتجاعی ) دارد . فرض کنید که یکی از معرف هایی که بوسیله آن می توان گرایش سیاسی را سنجید «موافقت یا مخالفت با رژیم سلطنتی باشد » ( میلر 1913 : 208 )

دوم) انتخاب گویه ها : برای بررسی موضوع و معرف فوق ( موافقت یا مخالفت با رژیم سلطنتی) بر اساس این طیف به تعداد گویه با شرایط زیر می باشیم :

1- تعداد گویه های مورد نیاز در این مقیاس 15 تا 30 گویه می باشد .

2- گویه ها را محقق تهیه می کند . ( با توجه به موضوع مورد مطالعه )

3- گویه ها باید هم گرایش و کم و بیش مخالف را می سنجد ، انتخاب کند .

4- گویه هایی که گرایش بی تفاوت را می رسانند و یا با موضوع بی رابطه و ابهام آور می باشند حذف شوند .

5- تعداد گویه هایی که گرایش موافق و مخالف را می رسانند باید تقریباً یک اندازه باشند .

6- در این مقیاس دیگر از داوران به عنوان تعیین کننده « ارزش طیف » گویه ها استفاده نمی شود و بلکه گویه ها ( عموماً پس از یک تحقیقات مقدماتی ) مستقیماً در اختیار پاسخگو قرار می گیرند .

7- در این مقیاس ، گویه ها هر چند در میزان موافقت یا مخالفت دارای تفاوت هایی باشند (گرایش بسیار منفی یا گرایش بسیار مثبت ) از نظر ارزش طیف یکسان و بع اصطلاح هم وزن تلقی می شوند . ( رفیع پور 1374 : صص 442- 440 )

« گویه های مناسب با ترتیب اتفاقی در اختیار پاسخگو گذاشته می شود و از پاسخگو درخواست می شود که میزان موافقت یا مخالفت خود را با هر گويه بر مبناي يك طيف بيان نمايد و بدين منظور به او طيفي كه معمولا از پنج قسمت (گاه 3يا 7 قسمت ) و با كلمات يا علائمي (اما نه با اعداد ! ) تشكيل شده به او داده مي شود .

پاسخگويان موظفند كه در مورد كليه ي گويه ها نظر بدهند و به فقط درباره گويه هايي كه با آنها موافقند . »(رفيع پور 1374 : 243 )

سوم) تحليل گويه ها : «به منظور تشخيص و تعيين گويه ها مناسب و پايدار (consistent ) از ظوابط دروني(internal) استفاده مي شود بدين يعني كه هر يك از گويه ها با مجموع گويه هاي ديگر در رابطه گذاشته مي شود و از روي ميزان هماهنگي و همبستگي آن با ساير گونه ها پايداري و مناسب بودن آنها تشخيص داده مي شود . » (رفيع پور 1374 : صص 246-243 )

چهارم) شماره گذاري : «پاسخ گويان گويه ها را بر مبناي طيف پنج قسمتي بررسي مي نمايند اين طيف با اعداد مشخص نشده است تا بر روي پاسخ گويان تاثير نگذارد لذا پس از بازگشت پرسشنامه ها طيف مذبور با اعداد شماره گذاري مي شود . (مثلا به گرايش كاملا موافق نمره 1 و به گرايش كاملا مخالف نمره 5 داد.) » (رفيع پور1374 : صص 247-246 )

پنجم) احتساب نمره گرايش پاسخ گو :

«1- پاسخ گو براي هر گويه نمره اي -كه شماره همان طيف است- دريافت مي كند

2- مجموع نمراتي كه پاسخ گو به دست مي آوردبيانگر گرايش اوستبه همين دليل اين طيف را مجموع نمرات مي گويند .» ( رفيع پور 1374 : 247 )

مجموع نمره = شماره طيف (از يك تا پنج ) × تعداد گويه ها

ششم) سنجش ميزان هماهنگي و پايداري دروني : « از دو راه به دست مي آيد :

الف: از راه احتساب ضريب همبستگي(correl ation coefficient ) هر گويه با ساير گويه ها

ب: از طريق تبعيض (discrimination ) گويه ها .» (رفيع پور 1347 : 249 )

هفتم) بحث و انتقاد :

1- «در اين طيف گويه ها از نظر سنجش ميزان گرايش با يكديگر هم وزن فرض مي شوند ، اگر چه در واقع هر يك از آنها ميزان تفاوتي از گرايش منفي و يا مثبت را بيان مي كنند .

2- فواصل بين درجات طيف يك اندازه پذيرفته شده است . مثلا فاصله بين «كاملا موافق » تا « موافق » به همان اندازه فاصله بين « بي تفاوت » تا « موافق » فرض شده است .

3- از سطح يك مقياس ترتيبي تجاوز نمي كند و هنوز نمي توان آنرا در سطح مقياس هاي فاصله اي دانست .» (رفيع پور 1374 : صص 261-260 )

8-5 - انواع پرسشها در تحقیقات پیمایشی

نوع اول) پرسشهاي چند گزينه اي : «پرسشهاي چند گزينه اي خيلي متداول اند زيرا ساده و چند كاربردي اند . از آنها مي توان براي بدست آوردن يك پاسخ يا چند پاسخ استفاده كرد. پرسشهاي چند گزينه اي داراي يك پاسخ يا پاسخ هاي متعدد اند . » (الرك وستل 1995 : 188 )

نوع دوم) پرسش هاي چند جوابي : در مورد پاسخ چند گزينه اي ، پاسخ دهندگان مي توانند يك يا چند بديل را مشخص كنند و به آنان تذكر می دهند كه هر كدام را در چارچوب خود آن پرسش علامت بزنند در اين صورت هر بديل متغيري مي شود كه قرار است تجزيه و تحليل شود. (الرك وستل 1995 : 188 )

نوع سوم) پرسش هاي چند جوابي : (وقتي قرار است پاسخ دهنده فقط يك بديل را از ميان چندين بديل انتخاب كند اين پرسش چند گزينه اي است . ولي پرسش تك پاسخي است . هيچ نوع هم مرتبگي مجاز نيست و پاسخ دهنده قرار است يكي را انتخاب كند . ) (الرك وستل 1995 : 188 )

نوع چهارم) پرسش هاي دو گانه : وقتي دو پرسش در يك گويه گنجانده شده باشند اين گويه به پرسش دو گانه معروف است . سوال غلط عملا دو پرسش مي كند . آيا شما ويتامين مي خوريد ؟ و اگر می خورد برای جلوگیری از بیماری می خورد ؟ شايد متداول ترين شكل اين پرسش دو گانه در بر گيرنده هم عمل و هم علت يا انگيزه در يك سوال باشد . صرف پرسيدن راجع به دو چيز در يك زمان نيز سوال دو گانه اي بوجود مي آورد . راه شناسايي كردن پرسشهاي دو گانه اين است كه مشخص كنيم كه آيا بخشي از سوال مي تواند درست و بخشي غلط باشد يا نه. (الرك وستل 1995 : 164 )

نوع پنجم)پرسش هاي جهت دار : وقتي پرسش ها پاسخ دهندگان را به پاسخي هدايت مي كنند سو گيري بسيار قوي ايجاد مي كنند و اغلب به داده هايي منتهي مي شوند كه كاملا بي اعتبارند . (الرك وستل : 1995 : 164 )

نوع ششم)پرسش هاي انحرافي : پرسش انحرافي حاوي عبارتي است كه گونه ظريفي از تاثير و نفوذ را به وجود مي آورد . اغلب پرسش هاي انحرافي به اين صورت در مي آيندكه علتي براي انجام دادن كاري در آن گويه گنجانيده مي شود . ( الرك وستل 1995 : 165 )

8-6- نكاتي براي ساختن پرسشنامه :

وجه اول) شکل پرسش ها

«الف : روي مقدمه تاكيد كنيد . بيشتر سر باز زدن ها فوراً اتفاق خواهد افتاد و همين كه پاسخ دهندگان دست به كار شوند خيلي كم پيش از موقع پايان مي دهند .

ب : توالي را به دقت بررسي كنيد پرسشهاي ساده جالب توجه و اطلاع دهنده بايد اول بيايند و پرسشهاي حساس يا تهديد آميز تا آنجا كه امكان دارد ‌آخر بيايند .

ت : انشعاب را محدود وكنترل كنيد . دستورات انشعاب را ساده ، روشن و مختصر كنيد و تا حد ممكن از انشعاب پيچيده يا انشعابهاي متعدد صرفنظركنيد .

ث : از دستورات به اندازه استفاده كنيد اگر ترديدي وجود دارد بايد دستوري را اضافه كنيد و آنها بايد براي پاسخ دهندگان كمتر كار كشته به اندازه كافي ساده باشند .

ج : مصاحبه كنندگان يا پاسخ دهندگان را پيش از حد ارزيابي نكنيد .

چ : از كارتهاي مدرج درست استفاده كنيد در مورد پيمايش هاي مصاحبه حضوري كارتهاي مدرج كار پاسخگويي را آسان خواهد كرد و پاسخ هاي موفق و معتبر را افزايش خواهد داد .

ح : حتماً پاسخها و قالبهاي ركود را پيش كد گذاري كنيد پيش كد گذاري بايد خيلي درست و دقيق انجام شود و مورد آزمون نهايي قرار گيرد .» ( الرك وستل 1995 : 266 )

وجه دوم) شکل پاسخ ها

وجه ديگر ساخت پرسشنامه تعيين شكل پاسخهاست . آيا شكل باز مورد نظر است يا شكل بسته ؟

الف: پرسش بسته :پرسشي است كه در آن به چند گزينه ارائه شده و پاسخگو بايد يك يا چند تا از آنها را برگزيند مساله عمده پرسش بسته اين است كه با ارائه گزينه هاي نا كافي يا ترغيب پاسخگو به ارائه پاسخ هاي مقبول در مورد پاره اي از موضوعات باعث ايجاد عقيده هاي كاذب مي گردد . علاوه بر اين اين شيوه براي به حساب آوردن واجد شرايط بودن پاسخگو در مورد گزينه اي كه انتخاب كرده چندان مناسب نيست .

پرسشنامه اي كه خوب طراحي شده باشد چندين مزيت دارد آنجا كه پرسشنامه طولاني است يا مردم انگيزه زيادي براي پاسخ دادن ندارند پرسشهاي بسته مناسب اند مخصوصاً وقتي كه پاسخگو نخواهد جواب پرسشنامه را دهد . براي تحقيق كد گذاري سوالات بسته ساده تر است ،‌تبعيضي نسبت به پاسخ گويان كم حرف و فاقد قدرت بيان روا نمي دارد ، ذكر مجموعه اي از شقوق مختلف پاسخ ياد آورنده مقيدي براي پاسخگوست .( دواس 1995 : 94 )

ب: پرسش باز :پرسشي است كه پاسخ گو هر طور كه بخواهد به آن پاسخ مي دهد . اطلاعات زيادي را در اختيار محقق قرار مي دهد كدگذاري پرسشهاي باز دشوار تر است .

9-نمونه گیری

9-1- طراحي نمونه :

تقريباً هر پيمايشي از نوعي نمونه گيري استفاده مي كند . نمونه گيري يعني مشاركت تعدادي از جامعه آماري براي نشان دادن كل جامعه آماري . صرفه جويي دليل اصلي نمونه گيري است پيمايش كردن تك تك افراد در يك جامعه آماري با استفاده از شمارش معمولا از جهت زمان ، پول ، و كاركنان فوق الاده پر هزينه است . با آن كه نمونه گيري فوق العاده عملي و اقتصادي است بايد آن را به طرز درستي انجام داد وگر نه انحراف يا سوگيري در نتايج بوجود خواهد آورد . نمونه را بايد به طور صحيح انتخاب كرد و گرنه آن كل را نشان نخواهد داد . نمونه بايد آنقدر بزرگ باشد كه نيازها را از لحاظ قابل اطمينان بودن برآورده سازد .( الرك وستل 1995 : 110 )

تعيين عملي طرح نمونه گيري با مشخص كردن جامعه آماري پيمايش آغاز مي شود . براي تشخيص جامعه هاي آماري :

1- بايد مطمئن شويد كه آن جامعه آماري متشكل از كساني است كه واقعاً اطلاعاتي دارند كه پيمايش در جستجوي آن است .

2- همه عوامل ممكن را كه از جهات ديگر پاسخ دهندگان را واجد شرايط و پاسخ هاي آنان را براي حامي مالي معني دار خواهد كرد مشخص كنيد .

3- ملاكهايي براي گنجاندن و حذف پاسخ دهندگان همراه با قوائد تصميم كه بايد به كار روند فهرست كنيد . ( الرك وستل 1995 : 110 )

9-2- تعيين واحد نمونه : واحد نمونه كوچكترين واحد مستقلي است كه يك پاسخ فراهم مي آورد براي تعيين كردن واحد هاي نمونه بايد :

1- واحد نمونه گيري را بايد تعيين كرد بنابراين واحد نمونه گيري كوچكترين واحد مستقل يا يگانه است كه مي توان داده ها را از آن بدست آورد .

2- اگر اين واحد شامل چندين نفر است كه ممكن است داده هاي مختلف را در اختيار گذارند تعيين اين واحد بيش از حد گسترده است و بايد محدود شود .

3- اگر داده هاي پيمايش قرار است با داده هاي موجود يا ثانوي پيمايش مقايسه شود از همان واحد هاي نمونه براي پيمايش بايد استفاده كرد اگر نه داده ها مقايسه پذير نخواهند بود .

تعيين واحد نمونه نبايد نه بيش از حد گسترده ونه بيش از حد محدود باشد . اگر بيش از حد گسترده باشد كوچكترين واحد يگانه نخواهد بود و اگر تعيين واحد نمونه گيري بيش از حد محدود باشد ايجاد زيادگي ميكند يا گمراه كننده خواهد بود . ( الرك وستل 1995 : 111 )

9-3- انتخاب چهارچوب نمونه :

چهارچوب نمونه فهرستي يا مجموعه اي از نشاني هايي است كه تمام افراد واحدهاي نمونه را در جامعه آماري مشخص مي كند چهارچوب نمونه ممكن است سياهه اي از اسم ها و شماره تلفن ها براي پيمايش تلفني نقشه نشان دهنده منطقه مسكوني خاص براي مصاحبه هاي در محل يا در منزل ، يا فهرستي از اسمها و آدرسها براي پيمايش پستي باشد . براي انتخاب چهارچوب نمونه براي پيمايش سه معيار وجود دارد : چهارچوب بايد در برگزيده همه يا شمول باشد . يا به منحصر به آن جامعه آماري تحت مطالعه باشد و واحد هاي مشخص شده در آن چهارچوب بايد دقيقاً به همان نحوي تعريف و تعيين شوند كه واحد هاي نمونه چهارچوب نمونه در برگزيده همه چهارچوب نمونه اي است كه شامل هر عنصر جامعه آماري مي شود كه قرار است پيمايش شود اين چهارچوب بايد انحصاري باشد از اين لحاظ كه فقط افراد آن جامعه آماري را در بر گيرد . ( الرك وستل 1995 : 112 )

9-4- روشهاي انتخاب نمونه : نمونه گيري به دو نوع مختلف تقسيم مي شود: نمونه گيري احتمالي و غير احتمالي. نمونه گيري احتمالي نمونه گيري است كه در آن هر فرد جمعيت شانس برابري يا دست كم معيني براي انتخاب شدن دارد در حاليكه در نمونه گير ي غير احتمالي پاره اي از افراد شانس بيشتر ولي نامعيني براي انتخاب شدن دارند . ( دواس 1995 : 67 )

اول) انواع نمونه گيري احتمالي:

1-اول 2- اول 3- اول

احتمالی تصادفي احتمالی طبقه بندي احتمالی خوشه اي

دوم) انواع نمونه گيري غير احتمالي :

1- دوم 2- دوم 3- دوم 4- دوم 5- دوم

غیر احتمالی اتفاقي غیر احتمالی سهميه اي غیر احتمالی تعمدي يا قضاوتي غیر احتمالی انباشتي غیر احتمالی تئوريك

1-اول: نمونه گيري احتمالی تصادفي : مطلوب ترين نوع نمونه گيري براي تقريبا هر پيمايشي است . نمونه هاي تصادفي از لحاظ قابليت اعتبار و اعتماد داده ها اهميت دارند وقتي پاسخ دهندگان به طور تصادفي انتخاب مي شوند احتمال هر شخصي در نظر گرفته شده در آن نمونه دقيقا مساوي احتمال گنجانيدن هر شخص ديگر است . كمترين احتمال را دارد كه به سوگيري منتج شود.(الرك وستل 1995 : صص 129-130 )

2- اول: نمونه گيري احتمالی طبقه بندي : تقسيم كردن جامعه آماري به دو يا چند طبقه و نمونه گيري كردن از بخش هاي متفاوت . انتخاب طبقه ها معمولا بر اساس نوعي ويژگي جمعيتي است . نمونه طبقه بندي وقتي عملي است كه براي نمونه گيري كردن بخش خيلي بزرگتر يا خيلي كوچكتر برخي طبقه ها مطلوبتر از سايرين باشند . (الرك وستل 1995 : 130)

3- اول) نمونه گيري احتمالی خوشه اي : گاهي آن جامعه آماري كه قرار است پيمايش شود از لحاظ جغرافيايي از هم جدا هستند يا وسيعا پراكنده اند . تمركز جامعه آماري براي پيمايش هاي مصاحبه حضوري بسيار اهميت دارد (الرك وستل 1995 : 132 )

«خوشه واحدي است حاوي جمعي از عناصر جمعيت است نمونه گيري خوشه اي در هر انتخاب پيش از يك عنصر جمعيتي را انتخاب مي كند . (بليكي2000: 261 )

1- دوم) نمونه گيري غیر احتمالی اتفاقي يا سهل و ساده : افراطي ترين و نامطلوب ترين شكل نمونه گيري غير احتمالي است . اين روش احتمالا نمونه هايي به غايت نا معرف توليد مي كند . استفاده از چنين روش هايي ممكن است نشانه تنبلي يا خام و سستي پژوهشگر باشد و يا در پژوهش هاي سر هم بندي شده مورد استفاده قرارگيرد . نمونه مشهور آن است كه مصاحبه گر در گوشه اي از خيابان مي ايستد و از ميان رهگذران به طور اتفاقي پاسخ گويان را انتخاب مي كند چنين پاسخ گوياني معرف هيچ جمعيت خاصي نيستند . (بليكي 2000 : 265 )

2- دوم) نمونه گيري غیر احتمالی سهميه اي : ضرورت تعيين صلاحيت كردن پاسخ دهندگان احتمالي عام مهم است كه نمونه گيري سهميه اي را از ساير نمونه ها متمايز كند وقتي چار چوب نمونه عضويت طبقاتي را نشان نمي دهد مصاحبه كنندگان به آن طبقه يا گروهي كه پاسخ دهنده احتمالي تطبيق دارد پي نمي برد لذا مصاحبه كنندگان سهميه اي را در نظر مي گيرند . (الرك وستل 1995 : 267 )

3- دوم)نمونه گيري غیر احتمالی تعهدي يا قضاوتي : در وضعيت هايي است كه شناسايي يك جمعيت خاص غير ممكن يا بسيار پر هزينه است يعني وقتي فهرستي از عناصر جمعيت در دسترس نيست و انتخاب معدودي از يك نوع خاص (بليكي 2000 : 267 )

4- دوم) نمونه گيري غیر احتمالی انباشتي : در جمعيت هايي كه شناسايي آنها دشوار است مثل معتادان تزريقي مي توان با يك يا دو پاسخگو تماس حاصل كرد و سپس از آنها نام و نشان معتادان را پرسيد به همين ترتيب . (بليكي 2000 : ص 267 )

5- دوم)نمونه گيري غیر احتمالی تئوريك : وقتي پژوهشگر طي فرآيند پيوسته و مستمري داده ها را جمع آوري كد گذاري و تحليل مي كند نظريه داده نگر تصميم هاي مربوط به حجم نمونه همراه با پيشرفت كار اتخاذ مي شوند . اولين مورد يا موارد طبق مقاصد نظري انتخاب ميشوند و مواردي بعدي افزوده مي شود تا رشد و نمود نظريه نو ظهور را تسهيل كنند . (بليكي 2000 : 267 ) و(الرک و ستل 1995 : 146)

10- قابليت اعتبار تحقيقات پيمايشي :

نتيجه معتبر سنجه اي است كه همان چيزي را بسنجد كه مورد نظر است اعتبار يا فقدان اعتبار به وجود سنجه مربوط نمي گردد بلكه به كاربرد آن براي سنجش مورد موضوع مورد بررسي بر مي گردد . ممكن است از سطح تحصيلات براي سنجش پايگاه اجتماعي استفاده كنيم در اين جا مسئله اين نيست كه تحصيلات را به طور متناسب سنحيده ايم يا نه بلكه مسئله در اين جاست كه سطح تحصيلات سنجه مناسبي براي پايگاه اجتماعي هست يا نه .(دواس 1995 : 63 )

روش پیمایش

مطالب مشابه :

فاطمه کلهر /نقد پرسشنامه /

چگونه يك پرسشنامه علمي تنظيم كنيم ؟

چگونه يك پرسشنامه علمي تنظيم كنيم ؟

بررسي رابطه‌ي بين سلامت سازماني و استفاده مدير از الگوهاي رفتار سازماني مدارس متوسطه نظري شهرستان خر

مراحل استفاده از روش دلفي در تحقيقات

روش پیمایش

بررسي و نقد روانسنجي پرسشنامه ها در پژوهش هاي پرستاري

مقدمه اي بر روش پژوهش

خلاصه قسمت روش پايان نامه/مرجانه اتابكي

فاطمه کلهر /اصلاح نقد پرسشنامه