کتابخانه سیار
كتابخانههاي سيار
كتابخانههاي سيار[1].اين نوع كتابخانه وسيله نقليهاي است كه براي تحويل مواد و خدمات كتابخانهاي در مناطقي كه مردم به كتابخانه عمومي دسترسي ندارند، تجهيز شده و بهكار گرفته ميشود. كاركرد اصلي كتابخانه سيار نيز همانند ساير كتابخانهها، به جريان انداختن اطلاعات و خدمت به جامعه تحتپوشش است.
تاريخچه. نخستين كوشش منظم براي توزيع كتاب در روستاها، در 1847 در انگلستان آغاز شد و در نيمه دوم قرن 19 گسترش يافت. نخستين كتابخانه سيار، گاري يك اسبهاي بود كه صندوقهاي مخصوص كتاب را با آن حمل ميكردند. در دهه 1920، كتابخانههاي سيار كه تا آن موقع غالبآ با نيروي اسب كشيده ميشدند، جاي خود را به وسايل نقليه موتوري دادند. درست در همين دوران، طرح ايجاد كتابخانههاي شهري نيز به گسترش كتابخانههاي سيار كمك كرد در حدي كه تا 1955، 41 شهر انگليس مجهز به ناوگان سيار بودند.
در 1935، كتابخانه كِنت كانتي، نخستين كتابخانه سيار را راهاندازي كرد. در 1965 انجمن كتابداري انگلستان، گروه ويژهاي را، متشكل از افراد علاقهمند به اين موضوع، تشكيل داد. اين گروه تا امروز به فعاليت خود ادامه داده و نشريه >مركز خدماتي<[2]را هر ماه منتشر ميكند. در يك سرشماري جديد مشخص شد 480 كتابخانه سيار در انگليس و 60 كتابخانه سيار در ولز وجود دارد (3: 287-289).
كتابخانههاي سيار روستايي در ايالات متحده امريكا ديرتر از انگلستان شكل گرفت، اما با حمايت كتابخانههاي ايالتي از كتابرساني به مدارس روستايي، سريعتر و مؤثرتر عمل كردند.
در اين كشور، كتابخانههاي سيار نخستين بار توسط افراد دستاندركار، اداره كتابخانههاي روستايي، داير و راهاندازي شد. نخستين كتابخانه سيار روستايي كه در 1905 داير شد (6: 14) از واگن چهارچرخهاي، ويژه كتابرساني، تشكيل شده بود كه عمر چنداني نداشت و در تابستان 1910 بهعلت تصادف با يك قطار باري از بين رفت. دو سال بعد با كمك مالي بنياد كارنگي[3] ، كتابخانه سيار ديگري بر روي شاسي يك دستگاه اتومبيل فورد شروع بهكار كرد. ساخت اين كتابخانه در تاريخ كتابخانههاي سيار نقطه عطفي بهشمار ميآيد. دو قفسه كه در طرفين بدنه كتابخانه تعبيه شده بود، استفاده از كتابهاي مجموعه را براي مراجعان سادهتر ميكرد. با توفيق اين كتابخانه در ارائه خدمات فرهنگي و تجربياتي كه از آن كار بهدست آمد، تدارك تأسيس كتابخانههاي سيار در نقاط مختلف امريكا ادامه يافت و طراحان صنعتي مراكز اتومبيلسازي با همكاري كتابداران، طرحهاي تازهاي براي كتابخانه سيار ارائه دادند.
با توسعه كار كتابخانههاي سيار روستايي در ايالات متحده امريكا در 1937، قريب 60 كتابخانه سيار، هريك به روش خود، در روستاها اقدام به ارائه خدمات توزيع و تعويض كتاب كردند و در 1965 تعداد آنها به بيش از 2000 واحد رسيد. در حال حاضر در اين كشور، كتابخانههاي سيار جديد به پيشرفتهترين ابزار ديداري و شنيداري و وسايل عالي ايجاد نور و حرارت تجهيز شدهاند و بهعنوان موزه و نمايشگاههاي سيار مورد استفاده قرار ميگيرند.
در فرانسه، كتابخانههاي سيار، كوچكتر از استاندارد انگليسي و امريكايي است و اغلب روي شاسي اتومبيلهاي رنو، پژو، و سيتروئن اتاقسازي شدهاند، علاوه بر اتومبيل از قطار نيز براي كتابرساني استفاده ميشود كه بيبليوترن[4] نام گرفته است.
در شوروي سابق و بلوك شرق، از 1945، كوششهاي دامنهداري در زمينه كتابخانههاي سيار بهوجود آمد. از جمله در 1948 و 1949 در حدود 55 وسيله نقليه در اين كشور آغاز بهكار كرد، و در عرض 10 سال غالب نقاط دور از دسترس شوروي از خدمات كتابخانه سيار برخوردار شدند. در مناطق سرد شمالي براي شكارچيان و ماهيگيراني كه در آن نواحي بهسر ميبردند، براي كتابرساني از هليكوپتر استفاده ميشد، كه به آنها بيبليوكوپتر[5] ميگفتند.
در ژاپن، نخستين كتابخانه سيار در 1946 آغاز بهكار كرد كه توسط كتابخانه حوزه كوچي[6] اداره ميشد. دو سال بعد به تأسي از يك نمونه امريكايي، دومين كتابخانه سيار ژاپن توسط كتابخانه حوزه چيبا داير گرديد كه داراي قفسههاي باز خارجي بود. در ،1958 كليه كتابخانههاي عمومي 51 حوزه ژاپن داراي يك يا چند كتابخانه سيار روستايي بودند كه در مجموعه هريك علاوه بر كتاب، مواد آموزشي ديگري مانند فيلم و ابزارهاي ديداري و شنيداري نيز وجود داشت (3: 290-296).
كتابخانههاي سيار چين در 1980 پديد آمدند. اكنون بيش از 160 كتابخانه سيار، ايالتها و مناطق خودمختار برخي شهرهاي بزرگ و متوسط و نيز نواحي روستايي كشور را تحتپوشش قرار دادهاند. از وقتي كه اتوبوس وسيله نقليه اصلي شد، كتابخانهها را نيز كتابخانه اتوبوسي ناميدهاند. براي مثال ميتوان به كتابخانه اتوبوسي هاربين[7] (1987) اشاره كرد كه قدمت آن بيش از ديگر كتابخانههاي اتوبوسي در اين كشور است. طي هشت سال، خدمات اين كتابخانه به مركز شهرستان و واحدهاي روستايي مانند كارخانهها، بخشداريها، مدارس پي.ال.اِي.[8] ، زندانها، و مراكز بهزيستي معلولان رسيد (2: 153-157).
كتابخانه سيار در ايران. از دهه 1320 كوششهاي متناوبي در زمينه راهاندازي كتابخانههاي سيار روستايي مشاهده شده است. از 1326، پس از بهوجود آمدن اداره تعليمات روستايي در وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش وقت) و تأسيس نخستين دبستانهاي چهار كلاسه در روستاها، طرح تهيه و رساندن كتابهاي مكمل مواد درسي به كودكان روستايي مورد توجه قرار گرفت. بعد از ايجاد سپاه دانش در 1342، كتابرساني به روستاها جديتر شد. در اين فاصله و بعد از آن اقدامات گسستهاي در زمينه برپاداري كتابخانههاي سيار روستايي صورت گرفت و سهمي از فعاليتهاي عمراني به احداث كتابخانه سيار روستايي اختصاص داشت. كتابخانه ملي ايران در آغاز دهه 1350 وجود يك سرويس كتابخانه سيار را گزارش ميكند (3: 312). اين كتابخانه براي كساني بهوجود آمد كه در حومه يا مراكز دورافتاده از مركز شهر تهران بودند. اين سرويس از يك دستگاه كتابخانه سيار تشكيل ميشد كه با كمك يونسكو تهيه شده بود و مجموعه آن 1500 جلد بود (1: 145). انجمن كتاب نيز كتابخانه سيار برپا كرد، اما كار آن تداوم نيافت.
سازمان انتشارات فرانكلين نيز با استفاده از صندوقهاي چوبي مخصوصي كه براي حمل كتاب تدارك ديده بود، در 1342، به توزيع و تعويض كتاب در چند روستاي جنوبي شهرستان قزوين پرداخت، ولي اين كار نيز بعد از چندي متوقف ماند.
بعدها ادارات كل فرهنگ و هنر در مراكز استانها واحدهايي براي توزيع كتاب در مناطق روستايي ايجاد كردند كه با استفاده از مجموعه كتابخانههاي عمومي به حومه شهرها كتاب ميرساندند، ولي نامناسب بودن مجموعه و نيز صعوبت راههاي روستايي از گسترش اين فعاليتها ميكاست.
اما برجستهتر از همه، تلاشهاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان از آغاز دهه 1340 بود. كانون پرورش فكري، كتابخانههاي روستايي بسياري برپا كرد و تلاش پيگيري در اين زمينه نشان داد (5). كانون از 15 مهر 1345 كتابرساني به 39 دبيرستان محله جواديه و نازيآباد واقع در جنوب تهران را آغاز كرد. اين كتابخانه كه بر روي يك اتوبوس قديمي، توسط شركت واحد اتوبوسراني اتاقسازي شده بود، گنجايش تقريبي 2000 جلد كتاب داشت. با افزوده شدن يك كتابخانه اتوبوسي ديگر، كتابرساني به 200 دبستان و بخشهاي كودكان بيمارستانهاي تهران، در نقاطي كه كتابخانه وجود نداشت، گسترش يافت.
ايجاد كتابخانههاي كودك در روستاها نيز از آغاز موردنظر كانون بود. يافتن روشي براي توزيع منطقي كتاب در روستا به تجربه و شناخت نياز داشت. كانون با امكانات مالي محدودش در 1345 قادر به خريد وسيله نقليه مناسب براي پيمودن راههاي صعبالعبور روستايي نبود، از اينرو، در اين سال تجربه خود را با داير كردن كتابخانه كودك سيار عشاير دره شوري فارس آغاز كرد. وسيله نقليه كتابخانه ابتدا قاطر و بعد موتورسيكلت بود. دو سال بعد دو اتومبيل جيپ به اين مجموعه اضافه شد و طوايف تحتپوشش به 50 تيره افزايش يافت. سپس با افزودن وسيله نقليه ديگري، كتابخانه كودك سياري نيز براي توزيع كتاب در مناطق عشاير كشكولي فارس داير شد. در 1352، اين دو كتابخانه سيار، به اتفاق سه كتابخانه سيار ديگر براي طوايف دشمن زياري، عمله، و عرب باصري كتاب ميرساندند و در منطقه عشايري فارس بهكار مشغول بودند. هر پنج كتابخانه وسيله نقليه مناسب داشته و مجموعه هر يك 6000 جلد كتاب بود.
كتابخانه سيار در منطقه عشايري همراه با كوچهاي فصلي ايل، ييلاق و قشلاق ميكرد و كودكان عشايري را تحتپوشش خدمات كتابرساني خود قرار ميداد. در 1352، تعداد كتابخانههاي سيار روستايي و عشايري كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان به 17 واحد رسيد. بهجز پنج منطقه عشايري فوق در مناطق جم و دشتي، دشت ميشان، زاهدان، كرمان، كرمانشاه، گيلان، مازندران، سمنان، و اروميه خدمات توزيع و تعويض كتاب بهراه افتاد. در مجموع، كانون با همكاري سازمانهاي ديگر به متجاوز از 2000 روستا كتاب ميرساند.
علاوه بر كتابرساني، براي شكوفايي خلاقيت و استعدادهاي دروني روستازادگان در هر روستاي تحتپوششِ كتابخانههاي سيار، يك شوراي نويسندگان متشكل از سه كودك و دو نوجوان علاقهمند به داستاننويسي تشكيل شد تا ضمن تشويق بچهها به نوشتن داستان، قصههاي خوب بچهها نيز انتخاب و به كانون ارسال شود. بدينترتيب، قريب 7000 قصه از روستازادگان تحتپوشش كتابخانههاي سيار گردآوري شد و بهترين آنها در كارنامه كانون درج شد. ضمنآ مركز پژوهش، طرحي براي جمعآوري بازيها و سرگرميهاي روستاييان تحتپوشش كتابخانههاي سيار تهيه كرد كه هدف آن شناخت نحوه گذران اوقات فراغت روستاييان، و بهرهبرداري از آن براي تهيه داستانها و نمايشنامهها در ارتباط با زندگي و نوع معيشت روستازادگان بود.
در 1354 چهار كتابخانه سيار روستايي جديد در خراسان، اصفهان، يزد، و جيرفت برپا شد. وسيله كتابرساني، اتومبيلهاي لندرور بود. در اين سال 22 كتابخانه روستايي در 1600 روستا فعاليت ميكردند. در شهريورماه همان سال همايش كتابداران روستايي در تهران تشكيل گرديد.
در سال بعد (1355)، شمار كتابخانههاي سيار روستايي به 29 واحد و روستاهاي تحتپوشش آن به 2390 واحد رسيد. فعاليتهاي فرهنگي اين كتابخانهها شامل جمعآوري فولكلور و نوشتههاي اعضا، نقاشي، شطرنج، داستانسرايي، تئاتر، و نمايش فيلم و فيلماستريپ بود. در پاپان 1381 تعداد 12 واحد كتابخانه سيار شهري در شهرهاي تبريز، اروميه، اردبيل، مشهد (توسط كتابخانه آستان قدس رضوي، 1377)، زنجان، سمنان، قزوين، و همدان، 77 منطقه يا محله شهري را تحتپوشش قرار داده بودند و 7500 عضو داشتند. 40 كتابخانه سيار روستايي در هشترود، اروميه، اردبيل، اصفهان، نطنز، ايلام، بوشهر، شهركرد، بيرجند، مشهد، سبزوار، زيركوه قائن، اهواز، زنجان، زابل، كازرون، فسا، آباده، قزوين، سنندج، بافت، شهر بابك، كرمانشاه، ياسوج، آستارا، ساري، اراك، همدان، ملاير، نهاوند، و كبودرآهنگ با تحتپوشش قرار دادن 8920 روستا و 44080 عضو فعاليت داشتهاند.
خودروهاي كتابخانه سيار شهري اتوبوس و مينيبوس هستند و در فضاي داخلي آنها قفسههاي كتاب و ميز و صندليها طوري تعبيه شدهاند كه اعضا ميتوانند كتاب دلخواه خود را امانت گرفته و در همانجا مطالعه نمايند. خودروهاي كتابخانههاي سيار روستايي اغلب از نوع لندرور و پاژند و تعدادي نيز مينيبوس است (5).
شيوه كتابرساني سيار به اين ترتيب است كه براي تعدادي از روستاها (50 تا 60 روستا) كه در يك منطقه قرار دارند يك مجموعه بزرگ كتاب تهيه ميشود و هر بار قسمتي از اين مجموعه در هر روستا توزيع ميشود و بار ديگر تمام كتابهاي توزيع شده پس از مطالعه روستازادگان كتابخوان با كتابهاي روستاي ديگر تعويض ميشود.
براي هر واحد كتابخانه سيار يك مجموعه كتاب توسط كميته انتخاب كتاب كتابخانه كانون تهيه ميشود كه شامل 5 تا 6 هزار جلد كتاب است. كتابها پس از آماده شدن، توسط تداركات مركزي كانون، در 50 تا 60 صندوق مخصوص توزيع قرار ميگيرند، بهنحوي كه توزيع منطقي و حسابشدهاي ميان كتابها از نظر محتوا، كيفيت، و پراكندگي سني و سوادي وجود داشته باشد. كتابدانها، كه قبلا چوبي بود، از فلز سبك و محكمي تهيه ميشود كه وقتي باز شود يك قفسه كتاب را تشكيل ميدهد.
منطقه تحتپوشش هر كتابخانه سيار در حدود 50 تا 60 روستاست كه با شماره مشخص شدهاند و توزيع صندوقهاي كتاب در منطقه از شماره يك به ترتيب در روستاهاي مربوط انجام ميشود و برنامه به نوعي تنظيم ميشود كه پس از قريب يكي دو ماه با صندوق كتاب روستاي مجاور معاوضه شود. بدينترتيب، مجموعه كتابهاي كتابخانه سيار شبيه حلقههاي زنجير پيوسته در روستاهاي منطقه عملياتي كتابخانه سيار به حركت درآمده و روستاييان هريك از روستاها، ماهانه قسمتي از مجموعه كتاب يك كتابخانه بزرگ را دريافت ميكنند. با توجه به اينكه كتابهاي صندوقها با يكديگر تفاوت دارند، لذا مطالعه آنها در هر روستا قريب چند سال بهطول خواهد انجاميد كه طي اين مدت با ورود كتابهاي تازه به مجموعه، هنگام ورود صندوق به هر روستا، كتابخوان روستايي با كتابهاي تكراري مواجه نخواهد شد.
هر واحد كتابخانه سيار روستايي مركب از يك نفر كتابدار و يكنفر كتابرسان (راننده) با وسيله نقليه و مجموعه كتاب است. كتابرسان، كه رانندگي وسيله نقليه كتابخانه سيار برعهده اوست، طبق برنامه تنظيمشدهاي در منطقه عملياتي محدود و مشخصي به خدمات توزيع و تعويض كتاب ميپردازد. منطقه عملياتي هر واحد كتابخانه سيار روستايي عبارت از مجموع آباديهاي مسكوني مشخصي است كه طي بررسيهاي مقدماتي براي كتابرساني درنظر گرفته شدهاند و مشخصات هر قريه در پرونده عملياتي كتابخانه سيار روستايي نگهداري ميشود.
همچنين اين امكان وجود دارد كه براي هر روستا نيز يكنفر كتابدار روستايي انتخاب شود كه همه ماهه هنگام ورود كتابخانه سيار علاوه بر تعويض كتابهاي دريافت شده ماه قبل با قسمتي از مجموعه كتابهاي كتابخانه سيار و توزيع و مبادله آن ميان روستاييان برنامههاي ديگري اجرا كند كه مكمل كتابخواني است، مانند گردآوري مجموعههايي از طبيعت و شناسايي علمي و مقايسه آنها با استفاده از كتابها و همچنين برگزاري مسابقاتي چون زندگينامهنويسي و غيره.
در بيشتر موارد، كتابداران روستايي از ميان علاقهمندان ساكن روستا انتخاب ميشوند و اغلب از آموزگاران و يا حتي دانشآموزاني هستند كه بهطور داوطلبانه و غيرموظف كتابرسان كتابخانه سيار را در اجراي برنامه توزيع و تعويض كتاب ياري ميكنند.
امانتگيري كتابها هيچ تشريفاتي ندارد و حقعضويتي در كار نيست. كودك يا نوجوان و يا بزرگسال روستايي ميتواند براي مدت زماني كه كتابها تعويض ميشود كتابهاي مورد علاقه را به امانت نزد خود داشته باشد.
با اينكه در انتخاب كتابرسانان و كتابداران ضوابط علاقهمندي و كارآيي آنان درنظر گرفته ميشود و طي دوره كارآموزي مقدماتي با شيوه كار كتابخانه سيار آشنا ميشوند، ولي همه كتابداران و كتابرسانان روستايي براي آموزشهاي حين خدمت به مدت يكهفته در همايشي شركت ميكنند كه توسط كانون يكبار در سال برگزار ميشود. طي اين همايش مسائل و مشكلات هر يك از كتابخانههاي روستايي مطرح ميشود و براي رفع مشكلات و پيشبرد بهتر كارها تبادلنظر و چارهجوييهاي لازم انجام ميگيرد.
كتابدار روستايي علاوه بر خدماتي كه در زمينه توزيع و مبادله كتاب در روستاها انجام ميدهد در اجراي برنامههاي ديگري نيز كه مكمل كتابخواني است سهيم است و در آخر هر ماه بر اساس برنامههايي كه اجرا كرده گزارشي را كه مخصوص همين كار تنظيم شده تكميل كرده و همراه با گزارش امور مالي و خط سير حركت كتابخانه سيار به كانون ارسال ميكند (3: 286-290).
كتابخانه سيار الكترونيك. امروزه در راستاي برقراري خدمات اطلاعرساني الكترونيك در كتابخانهها، كتابخانههاي سيار جديد نيز مجهز به فناوري بيسيم پيچيدهاي براي ارسال و دريافت دادههاي اينترنتي شدهاند. زيرساختهاي ارتباطات دوربرد، مانند دورنگارها، خطوط تلفن، رايانهها، و ماهوارهها موجب شده است كيفيت خدمات كتابخانه سيار به شهروندان، بهصورتي مؤثر و كارآمد بهبود يابد، بهگونهاي كه كتابخانههاي سيار در نقاط دوردست ميتوانند ايستگاههاي بيشتري داشته، با استفاده از شبكهها، پايگاههاي اطلاعاتي و مواد چند رسانهاي دستيابي به منابع الكترونيكي را تدارك ببينند. بعضي از نويسندگان، اينگونه كتابخانه سيار را "كتابخانه سيار الكترونيك" يا "سايبرموبايل"[9] مينامند (4: 207).
پروژه كتابخانه سيار الكترونيكي در سالهاي 1992/ 1993 در زمره پروژههاي تحقيقاتي جداگانه ولي كاملا مرتبط بههم در هلند، بلژيك، و انگلستان شكل گرفت. موضوع اين پروژه در رابطه با نحوه عمل خدمات كتابخانههاي سيار در اروپا در مواجهه با فناوريهاي اطلاعاتي و ارتباطي بود، و اينكه آيا دستگاههاي ارائه خدمات سيار ميتوانند از فناوريهاي مزبور در ارائه ميزان وسيعي از خدمات اطلاعرساني به جوامع مربوط به صورتي اقتصادي و بهينه بهرهمند شوند يا نه.
بههرحال امروزه، كساني كه در مناطق دورافتاده بهسر ميبرند نيز به اندازه ساير افراد به خدمات پيشرفته كتابداري نياز دارند. در آينده تقاضاهاي روزافزوني از جانب كودكاني كه در نواحي دوردست زندگي ميكنند و به مدرسه ميروند و خوانندگان سالخورده و خانهنشين وجود خواهد داشت. براي اين قبيل افراد امكان رفتن به كتابخانه و گشتوگذار در اينترنت وجود ندارد. دولت بايد كاري كند كه عصر اطلاعات را به اين نواحي بياورد. رها كردن اين نواحي و محروم گذاشتن آنها از دستيابي به اطلاعات الكترونيكي براي رفع نيازهاي اطلاعاتيشان غيرقابل قبول است و همين امر به نقش كتابخانه سيار در برنامه كلي ارائه خدمات، اهميت بيشتري ميبخشد (3: 296-298).
[1]. Mobile Library
[2]. Service Point
[3]. Carnegie
[4]. Biblio-Train
[5]. Bibliocopter
[6]. Kochi
[7]. Harbin Bus Library
[8]. PLA (Project Labor Agreements)
[9]. Cybermobile Library
مطالب مشابه :
پاسخ هاي شفاف دكتر منصوري به سوالاتي پيرامون انفصال دانشگاه علوم پزشكي ايران
اینجا کنار هم جمع شدیم که در کنار امور دانشگاه علوم پزشكي تهران و مالي دست و پنجه
راه و رسم مراقبت از بيمار سرطاني
پرستاران دانشگاه علوم امور مالي و قانوني علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران
امضاي تفاهم نامه بودجه رفاهي دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 88
رفاهي دانشگاه علوم پزشکي تهران ابلاغ به امور مالي دانشگاه علوم پزشكي
وزارت بهداشت - دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران
دانشگاه علوم پزشكي تهران مسائل مالي و پذيرش ها در امور روزمره
نمونه صورتهای مالی دانشگاه علوم پزشکی به همراه توضیحات
نمونه صورتهای مالی دانشگاه علوم مالي سراسر دانشگاه ها و دانشكده هاي علوم پزشكي
بررسي نيازهاي بخش بهداشت و درمان در راستاي اصلاح نظام عمليات حسابداري وتقويت ساختار مالي دانشگاهها
ودانشگاه علوم پزشكي تهران امور مالي بعنوان ساختار مالي دانشگاه راه
قوانين متناقض اجازه پرداخت كامل فوق العاده شغل كاركنان را نميدهد
جمعي از پرسنل و پرستاران دانشگاه علوم پزشكي تهران در تماس با خبرنگار اجتماعي فارس اعلام
کتابخانه سیار
كتابداران دانشگاه علوم پزشكي هاي تهران، در با گزارش امور مالي و خط سير
برچسب :
امور مالي دانشگاه علوم پزشكي تهران