سازشناسی در تعزیه نواحی ایران

نی: سازی است بادی که آن را اغلب از نی وبه صورت استوانه می سازند. لوله این ساز از هفت بند و شش گره تشکیل یافته است. از همین روی، ساز مزبور به« نی هفت بند» هم شهرت دارد. قطرش از 5/1 تا 3 سانتی متر و طولش حدودا 30 تا 70 سانتی متر است. شش سوراخ دارد که 5 سوراخ آن در یک طرف و سوراخی در سمت دیگر آن قرار دارد. نی از انواع سازهای بی زبانه می باشد. نی نواز، هوا را از دهانه لوله به درون آن می دمد و با باز وبسته کردن سوراخ ها با انگشتان هر دو دست، طول هوای داخل لوله را کم و زیاد می کند و در نتیجه صورت های زیر و بمی به وجود می آورد. در تعزیه ها، در مواردی چند از جمله در فواصل خواندن آوازهای اندوهبار، نی زده می شد. نوای نی معمولا با صدای ملایم شیپور و طبل همراه بود. مهمترین کاربست نی در تعزیه « طفلان مسلم » بود. در این تعزیه، مانند چوپان موقع چراندن گوسفندان خویش، آهنگ های غمباری همانند دشتستانی، چوپانی و امیری نی می زد. از این رو، افرادی که در این تعزیه، نقش چوپان را به عهده داشتند، می بایست نی زن نیز باشند.

کرنا یا کرنای: سازی است بادی و معمولا فلزی، درازای آن 2 تا 7 متر است. سرش خمیده و به عصا شباهت داشته و لوله اش بدون سوراخ می باشد. صدای کرنا، خشن، گوش خراش و هراس انگیز است. در تعزیه ها این ساز به هنگام نبرد، پیکار و تاخت و تاز اسب ها و برای ایجاد رعب و وحشت و آشوب سود می جسته اند. در ابتدای تعزیه و اعلام و فراخوانی و مبارزه خوانی هم کرنا را همراه با طبل و شیپور می نواختند.

سرنا یا سورنای: ساز بادی چوبی است مخروطی شکل. سرنای تعزیه دو زبانه و طول لوله اش تقریبا نیم متر است که 6 سوراخ در یک ردیف و سوراخی در عقب دارد. این ساز در بیشتر نواحی کشور، بخصوص در روستاها به کار می رود. در رقص های محلی، جشن های عروسی و احیانا در مراسم عزاداری ماه محرم آن را همراه با دهل و طبل می نوازند. در تعزیه خوانی ها، سورنا نواز با شیپور زن و طبال در نواختن آهنگ های غم انگیز یا نشاط بخش همراهی می کرده است.

*سازهای کوبی

طبل: سازی است کوبی و رزمی، کوچکتر از دهل و در اندازه های متفاوت. تنه اش را از چوب و به شکل مخروط ناقص یا استوانه ای شکل می سازند و روی دو قاعده اش پوست می کشند. بعدها، طبل های فلزی هم ساخته شد. طبل را با دو چوب یا چوبک که سرشان گره یا توپوز دارد، می نوازند. حدود تنوع صدای طبل به وسعت پوست و مخصوصا مهارت نوازنده بستگی دارد. طبل نیز همانند شیپور، ساز اصلی و مهم تعزیه بوده است. طبل نوازها، جدا از این که آواز تعزیه خوانان را با آواز همراهی می کنند، به هنگام سکوت یا حرکت تعزیه خوانان و در فواصل آوازها با نواختن ضربات ملایم، آرام و متوالی به طبل، گذشت لحظه ها و زمان و گهگاه هم چونی حالات تعزیه خوان را مجسم می نمایند. کلا طبل در نمایاندن تقطیع و تغییر صحنه در تعزیه، نقش مهم و اساسی داراست.

دهل: سازی است کوبه ای و به شکل استوانه، نظیر طبل، اما بزرگتر از آن. تنه اش از چوب و قطر دهانه اش تقریبا 1 متر و ارتفاع آن 25 تا 30 سانتی متر است. بر دو سطح دهانه آن پوست کشیده شده است. نوازندگان موقع دهل نوازی، آن را با تسمه ای که به تنه اش وصل می باشد به گردن می آوریزند. دهل در جلوی شکم نوازنده به طور مایل قرار می گیرد و دو دهانه پوست کشیده شده آن به سوی پهلوی راست و چپ نوازنده است. نوازنده در دست راستش چوبی به شکل عصا، به اسم کجک و در دست چپ، ترکه نازکی می گیرد و با آن ها بر روی سطح پوستی دهل می کوبد. ارتفاع صدای چنین سازی، نامعین است.

سنج یا صنج: سازی است کوبی از دو صفحه یا سینی برنجی مدور که درون آن کمی گرد است. سنج یکی از سازهای باستانی ایران بوده است که در مراسم سوگواری های مذهبی و تعزیه به کار می آید. جهت نواختن آن، دو صفحه را به هم می کوبند یا برهم می لغزانند. طنین سنج، آمرانه و پر قدرت می باشد. کاربرد سنج در مجالس تعزیه جنبه عمومی ندارد و بیشتر در دسته گردانی ها، نوحه خوانی ها و سینه زنی ها از آن بهره می برند.

نقاره: دو طبل کوچک متصل یا جدا از هم است؛ یکی بزرگتر با صدای بم تر و دیگری کوچک تر با صدای ریزتر. نقاره را با دو عدد ترکه که به چوب نقاره معروف است، می نوازند. گاه یک چوب با بم و چوب دیگر با ریز کار می کند و برخی اوقات هر دوچوب به بم یا به زیر می خورد. کاربرد اصلی نقاره در نقاره خانه های شهرهای بزرگ بود که به هنگام طلوع و غروب آفتاب نقاره می زدند. افزون بر این، در مراسم دسته گردانی و عزاداری به کار می رفت. به تدریج در تعزیه خوانی ها، به ویژه در تکیه دولت و تکایای اعیانی و اشرافی هم مرسوم شد.

*سازهای بادی فرنگی

همان گونه که یادآور شدیم، از اواخر عهد ناصری چند نوع ساز بادی فرنگی هم در مجالس تعزیه باب شد، از بین آن ها، ترومپت پیستون دار، بوگل و قره نی را می توان نام برد

ترومپت پیستون دار: یکی از سازهای بادی است که میان مردم به شیپور معروف است. این ساز را، همچون شیپور ساده، از مس یا برنج می سازند. ساز مورد بحث دارای سه کلید سوپاپ ( پیستون ) است. نوازنده، همراه با حرکت لب ها و فشار دم در دهانه ترومپت و حرکت انگشتان روی کلیدهای آن، تعدادی از نواهای موسیقی را تولید می کند. به جای شیپور ساده قدیمی، از ترومپت نه تنها در تکیه دولت و تکایای اعیان و اشراف که در بعضی از تکیه ها و تعزیه خوانی های عمومی هم استفاده می کردند. چون ترومپت پیستون داشت، گروه نوازندگان تعزیه می توانستند پاره ای از نغمه ها، آهنگ ها و گوشه ها را با آن بنوازند. بنابراین با کاربرد ترومپت، نوعی تحول در موسیقی تعزیه پدیدار شد. نوازندگانی که در نواختن ترومپت و بوگل پیستون دار، تبحر و ورزیدگی داشتند، در بسیاری موارد، تعزیه خوانان را در آوازخوانی همراهی می کردند و همان گوشه ها و نغمه هایی را می نواختند که تعزیه خوان می خواند.

بوگل: سازی است فلزی و دوزبانه چون ترومپت. لوله اش کله قندی و کوتاه تر از ترومپت می باشد. بوگل دو نوع است؛ بوگل بزرگ و کوچک. تفاوت بین این دو در صداست. صدای بوگل کوچک، تیزتر از بوگل بزرگ می باشد. بوگل ساده، نظیر شیپور بود و پیستون و سوپاپ نداشت و با آن 2 تا 6 صوت مختلف را در می آوردند. در تعزیه ها از هر دو ساز یعنی از بوگل و ترومپت استفاده می شد. کاربرد بوگل و ترومپت پیستون دار در تعزیه، بر تنوع آهنگ ها و نغمه ها می افزود.

قره نی: سازی است بادی از دسته سازهای یک زبانه کلیددار. این ساز اقسام مختلفی دارد که متداول ترین آن ها قره نی است که آن را از چوب می ساختند. در تعزیه خوانی های تکیه دولت و برخی از تکایای اعیانی، از قره نی نیز استفاده می شده است. در تکایا و تعزیه های عمومی معمولا سرنا به کار برده می شد.

سازشناسی در تعزیه نواحی ایران

مطالب مشابه :

چندمارش شیپور و نی از عباس صالحی

ساز شناسی در تعزیه ایران

دانلود شیپوراز عباس صالحی