- زيورآلات تركمن
البته علاوه بر نقره، از فلزات كم ارزش‌تر آلياژي نظير برنج و ورشو نيز زيور درست مي‌شود كه ارزش آنها كمتر است. به علاوه در زيورهاي نقره‌اي از ورقه‌هاي طلا و آب‌طلا نيز استفاده مي‌شود.
از زيورهاي نقره‌اي در گذشته زياد استفاده مي‌شد كه اين امر به علت قيمت كمتر نقره در مقايسه با طلا، امكان استفاده از آن در سطحي عمومي‌تر فراهم بوده است. كراهت استفاده از طلا براي مردان در دين مبين اسلام نيز يكي از علل عموميت استفاده از نقره مي‌باشد. امروزه اين زيورها علاوه بر استفاده در بازارهاي محلي و داخلي بعضاً به بازارهاي خارجي نيز صادر مي‌شوند كه در صورت سامان دهي مي‌تواند به عنوان يكي از توليدات صادراتي منطقه درآيد. علاوه بر آن اين صنعت مي‌تواند ميزان زيادي اشتغال ايجاد نمايد.
درباره تاريخ زيورسازي در ميان تركمن‌ها اطلاعات زيادي وجود ندارد ولي مراجعه به ادبيات شفاهي و داستان‌هاي مكتوب چند سده اخير تركمن نشان از استفاده از زيورآلات نقره‌اي در بين تركمن‌ها دارد و فن زيورسازي به عنوان يكي از تكنيك‌هاي مورد استفاده در بين هنرمندان تركمن نقل شده است.
ساخت زيورهاي تركمن در كارگاههاي استادكاران نقره‌كار با وسايل ابتدايي و روشهاي خاص صورت مي‌گيرد.
زيورآلات تركمن را بر اساس نوع كاربرد آنها مي‌توان به يازده گروه زيورهاي لباس، سر و پيشاني، مو، گوش، گردن و سينه، مچ دست، انگشت، كمر، ابزار كار زنان، كودكان و زيورهاي اسب تقسيم‌بندي نمود.
در هر يك از يازده گروه فوق مي‌توان چندين زيور را نام برد كه ما ذيلاً به بررسي جداگانه هر يك از آنها مي‌پردازيم.
1) زيورهاي لباس
الف) تِنِه‌چير[1]: زيوري است كه اغلب مثلث كوچك در وسط آن به چشم مي‌خورد و نقوش ريز هندسي ديگر در اطراف آن قرار دارد. از قاعده مثلث شرابه‌هايي با زنجير آويزان است، روي تكه‌هايي كه اشكال هندسي دارد، نگين‌هايي نشانده مي‌شود. بر سر اين زيور حلقه‌اي كوچك تعبيه مي‌شود كه به وسيله آن زيور به كُت زنان، در دو طرف بالاي سينه دوخته مي‌شود. «تنه‌چير» مثل گوشواره جفت و هم‌شكل ساخته مي‌شود كه يكي در طرف راست و ديگري در سمت چپ كت قرار مي‌گيرد. از «تنه‌چير» اغلب زنان «تكه» استفاده مي‌كنند.
ب) چاپراز[2]: نام اين زيور تركيبي از دو كلمه چپ و راست است كه دو تكه زيور متصل به يكديگرند و شكل‌هاي مختلف دارند. اين زيور در روپوش زنان تركمن (به نام «دون»[3]) مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
ج) سكّه: روي كت زنان و دختران تركمن در دو طرف لباس، بين «تنه‌چير» و «چاپراز» با سكه‌هاي قديمي و قلاب‌دار (حلقه) كه به لباس دوخته شده زينت مي‌يابد و روي آستين‌هاي كت نيز معمولاً رديف‌هايي از سكه‌هاي قديمي مي‌دوزند.
د) بازبند (بازوبند) يا «قول‌باغ»[4]: اين زيور به دو شكل است. يكي دايره‌اي شكل بوده و تك نگيني در وسط آن قرار دارد و شكل ديگر آن مربعي مي‌باشد كه دو شاخ قوچ نقره‌اي بر روي آن لحيم شده است. معمولاً اين زيور را با شرابه‌هايي مزين مي‌كنند. بازوبند به كت زنان و دختران در قسمت بازو دوخته مي‌شود.
2) زيورهاي سر و پيشاني
دختران تركمن پس از ازدواج به جاي كلاه از سربندهايي كه به صورت خاصي دور سر پيچانده مي‌شود، استفاده مي‌كنند. به سربند زنان عموماً «آلين‌دانگي» گفته مي‌شود. اين سربند را همانند كلاه دختران، با زيورهاي نقره‌اي مطلّا تزئين مي‌كردند. نحوه بستن اين سربندها در بين طوايف مختلف تركمن متفاوت بوده و به شكل زير مي‌باشد.
الف) خازاوا: زنان يموت سربند خود را «خازاوا[5]» و زيورهايي كه به آن مي‌دوزند را «خازاوا شاي[6]» مي‌گويند. سربند زنان يموت از پارچه قرمز و مربع شكل است كه آن را به صورت نواري چند لايه درآورده و به دو سر مي‌بندند. در پيشاني و دو طرف خازاوا زيورهايي به چشم مي‌خورد.
ب) اگمه: سربند طوايف «تكه» و «گوگلان[7]» بزرگتر و بلندتر از سربند زنان يموت است. زنان اين طوايف از پوشال جارو براي سربند استفاده مي‌كردند و دور پوشال را پارچه ابريشمي مي‌دوختند. اين زيور را «اِگمه[8]» مي‌گويند. اگمه برخلاف زيور پيشاني زنان يموت، كه از تكه‌هاي متصل به هم ساخته شده، از نقره مطّلا و يكپارچه است و عرض آن معمولاً 33 و ارتفاع (بلندي) آن 15 سانتيمتر است. روي «اگمه» را با نگين‌هايي از عقيق و ديگر سنگهاي گرانبهاي رنگي مرصّع مي‌كنند شرابه‌هايي در لبه پائيني و دو طرف برخي از «اگمه»ها هست كه به هنگام استفاده روي پيشاني قرار مي‌گيرد. به اين شرابه‌ها «شِلپه[9]» مي‌گويند.
ج) قبه[10]: زيوري به شكل نيمكره را گويند كه دورتادور آن شرابه‌هايي آويزان است. روي اين شرابه‌ها نگين‌هايي از عقيق مي‌نشانند كه نگين اغلب آنها به رنگ قرمز است. روي نيمكره را با سيمهاي بافته نقره‌اي كه «سيم بورما[11]» ناميده مي‌شوند، تزيين مي‌كنند. اين سيم‌ها به شكل زوج بوده و روي هر قسمت نگين‌هايي به رنگ قرمز قرار مي‌دهند. در بالاي نيمكره، استوانه‌اي كوچك است كه بر روي آن شرابه‌هاي كوچك مي‌آويزند، «قبّه» مختص دختران است و به كلاه‌هاي سوزندوزي شده به نام «بؤروك[12]» دوخته مي‌شود. به «قُبّه» زيورهايي به نام «قولاق‌چا» و «ينگسه‌ليك» نيز اضافه مي‌كنند. «قولاق‌چا[13]» زيور دوطرف «قبه» است و به شكل مستطيل كه با نگين‌هاي رنگي مرصّع مي‌شود. اين مستطيل از تكه‌هاي هندسي كه به هم وصل و زنجير شده‌اند، تشكيل مي‌شود اين بخش در دو طرف سر، از روي گوش‌ها آويزان مي‌شودو معمولاً تا سرشانه ميرسد.
«ينگسه‌ليك[14]» نيز هم‌شكل «قولاق‌چا» است و در پشت سر آويزان مي‌شود. اين زيور نيز همانند «قُبّه» به كلاه دوخته مي‌شود. «قولاق‌چا» بر اساس طرحي كه دارد، نام‌هاي مختلفي به خود مي‌گيرد. «اوچ‌قاشلي[15] قولاق‌چا» يعني «سه نگين‌دار» يا «اوچ قبه‌لي قولاق‌چا» يعني «سه قبّه‌دار» كه البته اين اسامي و طرحها را در زيورآلات ديگر نيز مي‌توان يافت.
بخش ديگري كه به «قُبّه» اضافه مي‌كنند، زيور پيشاني است. اين زيور نيز به شكل مستطيل و با طرحهاي مختلف است و به گونه‌اي به كلاه دوخته مي‌شود كه روي پيشاني را مي‌پوشاند. برخلاف دو نوع قبلي كه به صورت عمودي به كلاه دوخته و آويزان مي‌شود اين يكي به صورت افقي روي پيشاني قرار مي‌گيرد. به زيور پيشاني عموماً «آلين‌شاي[16]» گفته مي‌شود.
3) زيورهاي مو
زنان و دختران تركمن براي زيبايي گيسوان خود از زيورهاي گوناگوني استفاده مي‌كنند كه عبارتند از:
الف) «آسيق[17]»: اين زيور به شكل قلب بوده و در اندازه‌هاي مختلف تهيه مي‌شود. در وسط آسيق نگيني بزرگ از سنگهاي قيمتي تعبيه شده كه رنگ آن قرمز و جگري (زرشكي) مي‌باشد. در بالاي «آسيق» حلقه‌اي قرار دارد كه بندي پارچه‌اي را از اين حلقه عبور داده و به وسيله اين بند به گيسوان خود مي‌بندند. «آسيق» در پشت، روي كمر قرار مي‌گيرد و زيوري است براي زنان كه گيسوان خود را در پشت قرار مي‌دهند و معمولاً نوعروسان از آن استفاده مي‌كنند.
«آسيق» در اندازه‌هاي مختلف بوده و برخي از آنها به قدري بزرگ است كه كاملاً پشت كمر را مي‌پوشاند. «آسيق» كوچك را «آسيق‌چا» گويند. برخي از آنها داراي شرابه‌هايي هستند كه آن را «دؤكوريم‌لي آسيق[18]» مي‌گويند. «اوچ آسيق» نيز نوعي «آسيق» بوده كه در آن سه «آسيق» كوچك را با بند مهره‌دار به هم وصل مي‌كنند و به مو مي‌بندند. اگر اندازه «آسيق» بزرگ باشد، آن را علاوه بر بستن به مو با بندي به گردن نيز مي‌بندند تا سنگيني آن فقط بر مو وارد نشود «آسيق» از تكه‌هاي كوچك به هم زنجير شده‌اند كه زنان طايفه «يموت» مورد استفاده قرار مي‌دهند.
ب) مونجوق: زيوري است كه از قطعه‌هاي هندسي شكل در طول و عرض تشكيل شده است. تعداد قطعه‌ها متفاوت بوده و به بزرگي و كوچكي «مونجوق» بستگي دارد.
هر يك از قطعات مجموعه، داراي نام‌هاي مختلفي مي‌باشد. به قطعات مياني «قورباقا[19]» و قطعات زنگوله‌دار «قوبّا» و قسمت بالا را «حوزا[20]» گويند، «دؤرت حوزالي[21]» (چهار غوزه‌دار)، «اوچ قورباقالي» (سه قورباغه‌دار) «اوچ قوبّالي و بأش قوبّالي» (سه قبه‌دار و پنج قبه‌دار) نيز از اين نوع مي‌باشند. برخي از «مونجوق»ها قطعه‌هايي «آسيق» مانند دارند كه «آسيق‌لي مونجوق» (مونجوق آسيق‌دار) و «اوچ آسيق‌لي مونجوق» (مونجوق سه آسيق‌دار) گويند.
در انتهاي «مونجوق» يك رديف منگوله نقره‌اي آويزان بوده كه سر آنها نيز گلوله‌هايي كوچك توسط زنجير آويزان شده كه به آن «دوومه[22]» مي‌گويند. داخل اين «دوومه»ها سنگريزه، براده آهن يا ساچمه‌هاي كوچك قرار مي‌دهند تا هنگام حركت آنها صدا ايجاد شود. «مونجوق» را با بند پارچه‌اي، پشمي يا ابريشمي به نام «آلاجايوپ[23]» به مو مي‌بندند. اگر «مونجوق» سنگين باشد مثل «آسيق» علاوه بر مو با بندي به گردن يا سر نيز مي‌بندند.
«مونجوق» نيز مثل «آسيق» در پشت سر قرار مي‌گيرد و از زيورهاي خاص زنان است.
4) زيور گوش
زيور گوش فقط شامل گوشواره است كه به آن «قولاق حالقا[24]» مي‌گويند. گوشواره زنان يموت به شكل دايره و گوشواره زنان تكه به شكل مثلث مي‌باشد.
در گوشواره‌هاي دايره‌اي نصف دايره صفحه نقره‌اي مطلاست و روي آن طرح و نقوش كار شده و نگين‌هايي نيز روي آن نشانده مي‌شود.
نصف ديگر دايره خالي است و به وسيله سيم نيم‌دايره محيط آن مشخص مي‌شود. اين سيم از سوراخ گوش عبور داده مي‌شود. روزنه كوچك سر سيم به چنگه‌اي خروسك شكل در بالاي نيم دايره پائيني قفل مي‌شود. برخي از اين گوشواره‌ها به قدري بزرگ و سنگين است كه علاوه بر قرار گرفتن در سوراخ نرمه گوش آن را با بندي از بالاي گوش مي‌آويزند. گوشواره‌ها داراي طرح و نقوش زيادي مي‌باشد كه عبارتند از شاخ قوچ، نوك پرنده، سر پرنده، پرنده بال گشوده، قنديلي، سر مار، ستاره و هلال.
5) زيورهاي گردن و سينه (گردنبند و يا سينه‌ريز)
الف) گُل يقه: يكي ديگر از زيورآلات زنان تركمن است كه در واقع نقش دكمه يقه پيراهن را دارد. البته اين كاركرد مربوط به گذشته بوده است و امروزه گل يقه را با نخ جداگانه به گردن مي‌بندند. از نظر شكل، گل يقه دقيقاً شكل سپر را دارد و در واقع عيناً شكل كوچك سپر را به نام گل يقه درست كرده‌اند. به جاي دسته سپر در پشت گل يقه برجستگي وجود دارد كه در جادكمه يا نخ يقه قرار مي‌گيرد. گل يقه داراي چند رديف نگين از جنس عقيق و فيروزه مي‌باشد كه در اشكال دايره‌اي، شش ضلعي و مستطيل ديده مي‌شود.
ب) بيقاو[25] (طوق): حلقه بزرگ طوق مانندي را گويند كه يك طرف آن به وسيله گيره يا لوله باز و بسته مي‌شود و در قسمت جلو گردن قرار مي‌گيرد. روي آن طلاكاري شده و نگين‌هايي نيز بر روي آن مي‌نشانند و برخي از آن نيز با شرابه‌هايي تزئين شده است.
ج) تومار[26]: «تومار» آويزه گردني است كه غالباً به شكل مثلث بوده و بر قاعده آن استوانه توخالي لحيم‌كاري شده است. برخي «تومار»هاي بزرگ علاوه بر مثلث و استوانه، داراي اجزايي مستطيل و مربع شكل و با شرابه‌هاي زيادي كه انتهاي آنها با زنگوله‌هايي (به نام دوومه) به زنجير وصل شده است. اين زيور با بند پارچه‌اي يا نخي يا بند مهره‌دار (مثل تسبيح) و يا با تكه‌هاي هندسي كوچك كه به هم زنجير شده باشند از گردن آويخته مي‌شود. برخي از اين «تومار»هاي بزرگ را براي اين كه به صورت منظم روي سينه قرار گيرد، روي تكه پارچه‌هاي هم‌اندازه مي‌دوزند و روي آن را با نگين‌هايي تزئين مي‌كنند. در زمينه تومار نقش و طرح را روي صفحه نقره‌اي طراحي شده كار مي‌كنند و زمينه آن را با قلم خالي مي‌كنند.
در بخش استوانه‌اي «تومار» كه باز و بسته مي‌شود و داراي درپوش است، انواع دعا و طلسم قرار مي‌دادند. از اين تومارها براي انتقال يادداشت‌هاي سري خوانين و سلاطين توسط پيك‌ها استفاده مي‌شده است.
«آچار باغ[27]»، «هيكل[28]»، «دوغا قاپ[29]»، «داغدان[30]»، و «آدامليق[31]»، از جمله تومارها محسوب مي‌شوند.
د) داغدان: همان چوب درخت داغداغان است كه در بين تركمن‌ها درخت مقدسي مي‌باشد چوب خراطي شده داغداغان را به گهواره نوزادان مي‌بندند تا حافظ سلامتي كودك باشد. در نقره‌كاري نيز شكل چوب خراطي شده را گرفته و طرح آن را به نقره انتقال داده‌اند. و آن را با زنجير و زنگوله و شرابه تزئين نموده‌اند.
6) زيور مچ دست: بيله‌زيك[32] (النگو)
دستبندي است بزرگ و قطور كه دو سر آن در پشت دست به هم ميرسد ولي بين دو سينه باز بوده و دو طرف اين قسمت داراي دندانه مي‌باشد كه از اين قسمت دستبند را به دست مي‌بندند. دستبند با سيمهاي نازك به شكل مليله كاري و يا به روش برجسته‌كاري به قسمتهاي مساوي تقسيم و در هر قسمت يك رديف نگين‌گذاري شده كه هر يك از اين قسمتها را «قوشما[33]» مي‌گويند.
بزرگترين دستبندها داراي پنج قسمت هستند كه هر يك از آنها داراي پنج رديف نگين مي‌باشد و اندازه قطر دايره آن در قسمت بالاي دست نسبت به قسمتي كه در مچ دست قرار مي‌گيرد، بزرگتر است. به اين دستبندها «بأش قوشمالي بيله‌زيك» گفته مي‌شود. كوچكترين بيله‌زيك از يك قسمت تشكيل شده است.
7) زيور انگشت: يوزوك[34] (انگشتر)
زنان تركمن غالباً تك انگشتر به انگشت مي‌كنند اما گاهي 5-4 انگشتر كه با زنجير به هم متصل شده‌اند نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به اين نوع انگشترها «كوكن‌لي[35] يوزوك» گفته مي‌شود. گاهي اوقات اين انگشترها به جاي اتصال به هم، با زنجيرهايي به دستبند نيز وصل مي‌شوند، در اين صورت رديف قرار مي‌گيرند. انگشتر زنان تركمن اغلب تك نگين بزرگي بوده كه از جنس عقيق و سنگهاي قيمتي ديگر مي‌باشد.
8) زيور كمر (كمربند)
كمربند را در زبان تركمني «قوشاق[36]» مي‌گويند. استفاده از اين كمربند به عنوان زيور در بين زناني كه از استطاعت مالي بالايي برخوردار بودند، مرسوم بوده است. اين زيور سنگين و توپر بوده و عرض برخي از آنها به ده سانتيمتر مي‌رسيد. روي كمربند را با عقيق و فيروزه‌هاي دشت جواهر نشان مي‌كردند و انتهاي كمربند داراي سگك و قلاب زيبايي بوده است كه برخي از آن نيز با شرابه‌ها و زنگوله‌هايي در لبه پائيني تزئين مي‌شد.
9) ساير زيورهاي مربوط به زنان:
به غير از موارد ذكر شده فوق در نقره‌كاري تركمن وسايل نقره‌اي ديگري نيز ساخته مي‌شده است. از جمله آنها كاردهاي نقره‌اي و شانه يا باش داراق[37] مي‌باشد. باش داراق‌هاي نقره‌اي نگين‌دار و مرصّع شده مي‌باشند و براي شانه كردن گيسوان زنان و دختران كاربرد دارد. اين شانه‌ها دو طرفه هستند و يك طرف آنها داراي دندانه‌هاي ريز و نزديك به هم و طرف ديگر آن داراي دندانه‌هاي درشت و با فاصله مي‌باشند.
10) زيورهاي ابزار كار:
الف- سارماق[38]: از وسايل ريسندگي پشم است. پشم‌هاي فتيله شده را به دور «سارماق» مي‌پيچانند. در يك سر آن حلقه‌اي وجود دارد كه هنگام كار انگشت كوچك در اين حلقه قرار مي‌گيرد و در سر ديگر آن شرابه‌ها و زنگوله‌اي قرار مي‌دهند تا هنگام كار صدا دهد به اين وسيله «كوموش[39] سارماق» (سارماق نقره‌اي) مي‌گويند.
ب) ايقماچ: اين هم يكي از ابزار ريسندگي و تابندگي است كه آن را در انتهاي دوك نخ‌ريسي قرار مي‌دهند تا وزن آن سنگين شده و در هنگام تابندگي نخ ريسيده شده جمع نشود. ايقماچ مخروطي شكل است و داراي سوراخي به قطر دوك مي‌باشد كه دوك در داخل آن قرار مي‌گيرد. اين وسيله را نيز با شرابه و زنگوله تزئين مي‌كنند.
ج) يونگسه[40] (انگشتانه): از وسايل سوزندوزي است و غالباً يك انگشتري با رنجر به آن وصل است. انگشتانه در انگشت اشاره قرار مي‌گيرد تا سوزن آسيبي بدان نرساند.
11) زيورهاي مربوط به كودكان:
زيورهاي مربوط به كودكان شامل طوق زنگوله‌دار دور پا، كمان براي لباس بچه و سكه‌دوزي روي لباس مي‌باشد.
[1]- Tencir
[2]- Capraz
[3]- Don
[4]- Golbag
[5] - حازابا نيز گفته مي‌شود (Hazawa, Hazaba)
[6]- Hazawa say
[7] - يكي ديگر از ايلات تركمن.
[8]- Egme
[9]- Selpe
[10] - قبّا
[11]- Sim burma
[12]- Boruk
[13]- Gulakca
[14]- Yenselik
[15]- Uc gasly
[16]- Alyn say
[17]- Asyk
[18]- Dokurimli asyk
[19] - قورباغه Gurbaga
[20] - غوزه Hoza
[21]- Dort hozaly
[22]- Dumwe
[23]- Alaja yup
[24]- Gulak halka
[25]- Bykaw
[26]- Tomar
[27]- Acarbag
[28]- Heykel
[29]- Doga gap
[30]- Dagdan
[31]- Adamlyk
[32]- Bilezik
[33]- Gosma
[34]- Yuzuk
[35]- Kokenli
[36]- Gusak
[37]- Bas darak
[38]- Sarmak
[39]- Kumus
[40]- Yunse
مطالب مشابه :
هنر در ایران باستان
از ديگر جلوه هاي هنري اين دوره رواج هنر كنده كاري روي سنگ و نگين روي لباس
- زيورآلات تركمن
اين سيم‌ها به شكل زوج بوده و روي هر قسمت نگين در نقره‌كاري نيز شكل دوزي روي لباس
کار افرینی ایده پول ساز:آموزش ساخت زیورآلات
گيره اي است جهت گذاشتن جوش روي اتصال به نگين كاري ميرسد كه نگين چکمه / لباس
ss601 episode38
بعد نگين رفت توي آشپزخونه و موبايلش كه روي ميز نگين:مگه بايد هر كاري لباس و منم ميخوام
رمان بوسه تقدیر قسمت 15
تازه فكر ميكني همون نگين ميتونه وقتي تو زندون باشي خوشبخت زندگي كنه؟
گوشه از هزاران سال هنر در تاریخ ایران زمین
از ديگر جلوه هاي هنري اين دوره رواج هنر كنده كاري روي سنگ و نگين روي لباس
گفت وگو با پريچهر رحيمى استاد دانشكده در مورد سنگهای شفابخش (قسمت اول)
تاريخ لباس و طراحى كارى بسيار با نگين عقيق كه روى آنها نقش
شادي در خانه
به سراغ كمد لباس‌هايتان برويد و چراغ تزييني زيبا روي بنشينيد، كاري موثر و
يك عروسي رويايي با برنامه‌ريزي ايده‌آل
در مورد نگين‌هاي روي حلقه يا در بايد كت روي لباس شان را طوري كاري است كه شايد
برچسب :
نگين كاري روي لباس