مدیریت جامع آبخیزداری ابزاری برای مدیریت منابع آب و توسعه اقتصادی و اجتماعی

حوزه آبخیز جایگاهی برای مدیریت منابع طبیعی :

.امروزه اکثریت مردم و مسئولین بخشهای مختلف مدیریت منابع طبیعی به این امر واقف میباشند که تنها راه حل دائمی و پایدار جهت استفاده مناسب از منابع آب برای اراضی کشاورزی و منابع طبیعی همانا استفاده صحیح از فعالیتهای آبخیزداری در عرصه های کشاورزی و منابع طبیعی میباشد. سه عامل آب ، خاک و گیاه سه عامل تعیین کننده در مدیریت حوزه های آبخیز میباشند. مدیریتهای ناقص و نامناسب این منابع سه گانه باعث تخریب محیط زیست ، کاهش تولید و بهره وری ، کاهش درامد و نهایتا ناپایداری توسعه منطقه خواهد شد.

بنابر این بهترین و مناسب ترین و طبیعی ترین جایگاه و ظرف مدیریت منابع سه گانه ،حوزه های آبخیز با رویکرد توسعه پایدار بشمار میرود. حوزه های آبخیز محل اخذ ریزشها و تولید آب نیز هستند و اصولا این تفکر باعث بوجود امدن مقوله آبخیزداری در سالهای نه چندان دور در جهان گردید. آبخیزداری بر این نکته تاکید میکند که منابع آب در یک حوزه آبخیز بنحوی تفکیک ناپذیر با سایر منابع طبیعی حوزه از قبیل خاک ، اتمسفر و پوشش گیاهی در ارتباط میباشد. بنا بر این هدف عمده در مدیریت حوزه های آبخیز و یا همان آبخیزداری حفظ سلامت اکولوژیکی منابع طبیعی بعنوان پیش شرط نیل به توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی میباشد. نگرش‌ جامع‌ گرا و نظام مند آبخيزداري‌ در بعد وسيع‌ آن‌ با رويكرد به‌ تمامي‌ جنبه‌هامي‌تواند به‌ تعادل‌ در امر توسعه‌ و رشد در يك‌ جامعه‌ بيانجامد .

بر اساس اصل وحدت هیدرولوژیکی حوزه آبخیز ،روابط فیزیکی بین تمام ابراهه ها و رودخانه های موجود در حوزه باعث ایجاد یک سیستم یکپارچه و واحد میگردند که به سمت یک خروجی واحد و معین جریان می یابند . براین اساس در برنامه ریزی ها و اجرای پروژه ها باید حوزه آبخیز به عنوان یک واحد یکپارچه مورد توجه قرار گیرد. این راهکار در راستای اصل یکپارچگی اکولوژیکی مورد نظر در توسعه پایدار ، اولین و مهمترین رویکرد در مدیریت منابع طبیعی محسوب میگردد.

بنابراین آبخیزداری بعنوان یک پارادایم جدید در برنامه ریزی ، توسعه و مدیریت منابع طبیعی با توجه به مسایل اجتماعی و اقتصادی حوزه های ابخیز و با رویکردی مشارکتی مطرح میباشد که نهایتا بدنبال یکپارجه سازی مدیریت منابع اجتماعی و طبیعی است.

چالشهای پیش روی آبخیزداری :

همزمان با گسترش و تعميم مباحث مديريت آبخيزداري به كشورهاي مختلف جهان ،سياستگزاران و برنامه ريزان در كشورهاي در حال توسعه احساس نوعي سردرگمي و عدم هماهنگي در قبال پتانسيل ها و اهداف برنامه هاي مديريت آبخيزداري ،حفاظت خاك و توسعه روستايي مي كردند. اين سردرگمي و ناهماهنگي باعث اجراي برنامه هاي غلط و ناهماهنگ و نهايتا اتلاف منابع گرديد

چالش اساسی و عمده در این زمینه ( مدیریت منابع آب و آبخیزداری ) توزیع یکنواخت و مناسب و عادلانه منابع آب بین ذینفعان در بالادست و پایین دست حوزه میباشد. در اكثر كشورهاي در حال توسعه مردم بالا دست عمدتا شامل كشاورزان خرده پا ميباشند در حاليكه اهالي پايين دست را ساكنين شهرها و روستائيان و كشاورزان متوسط تشكيل مي دهند.

تلاش دولتهاي در حال توسعه در اجراي برنامه هاي آبخيزداري بيشتر بر روي حفاظت از اراضي و امكانات زير بنايي پايين دست از قبيل حفاظت از مخازن ، سيستم هاي آبياري ، سيستم هاي تامين آب ، توليد برق و حفاظت از جاده ها،و پلها از رسوب گرفتگي و سيل گرفتگي متمركز ميباشد. حفاظت از تاسيسات عمومي و نواحي نسبتا توسعه يافته پايين دست يك اولويت جدي براي اكثر دولتهاي كشورهاي در حال توسعه است. مساله اساسي اين است كه اجراي چنين برنامه هايي متضمن منافع اهالي بالا دست نخواهد بود. اهالي بالا دست عمدتا فاقد برق، سيستمهاي آبياري و آ اشامددني سالم ميباشند. با توجه به اينكه حفاظت از پايين دست يك راهكار كلاسيك است سئوال مهم و اساسي اين است كه چگونه و چطور ميتوان كشاورزان بالا دست را متقاعد ساخت كه در برنامه هاي آبخيزداري كه هيچگونه منافعي در آن ندارند مشاركت نمايند؟ از طرف ديگر برخي از دولتهاي كشورهاي در حال توسعه، تاكيد و تمركز زيادي بر روي نقش برنامه هاي آبخيزداري بر افزايش توليد محصول غلات و توليدات دامي در مزارع انفرادي در حوزه هاي آبخيز دارند كه منجر به كاهش توجه به حفاظت از پايين دست و منافع ناشي از آب مي گردد.

علاوه بر چالش فوق، امروزه تغییرات آب و هوایی در مقیاس جهانی (Global Climate Change) و تغییر شرایط زیست محیطی ناشی از آن نیز به این چالشها افزوده گردیده است .

درنتيجهذوبشدنيخهايقطبي،سطحآبدرياهاتااواخرقرن بيستويكم بین 28 تا 43 سانتيمتربالاخواهدامدوخسارتزياديبهاراضيزراعيومسكونيپاييندستسواحلدرياهادركشورهايمختلفجهانواردخواهدشد. شدتبارندگيدرمناطقاستواييوطوفانهايدريايي نظيرگونوسال 1386 درخليجفارسبهمراتبافزايشخواهديافت . تناوب دورهخشكساليدربيشترمناطقجهانازجملهدرآفريقا , خاورميانهوايرانگسترشمييابدوتوزيعبارندگيساليانه بشدتتحتتاثيرتغييراقليمقرارخواهدگرفتومقدارآندربسياريازمناطقجهانكاهشمييابد. بحرانآب تشديدخواهدشدورقابتبخشهايمختلف صنعتيوخانگيباكشاورزيبمنظورتخصيصبيشترمنابعآبافزايش خواهديافت. پراكنشگونههايگياهيتحتتاثيرپديدهتغيراقليمقرارخواهدگرفتوآفاتوبيماريهايجديدگياهي دربعضيمناطقجهانگسترشمييابد. اینها پاره ای از چالشهایی است که ناشی از پدیده تغییرات آب و هوایی میباشد.

مدیریت جامع حوزه های آبخیز راهکاری کارامد:

جهت نیل به اهداف مدیریت منابع آب و آبخیزداری و برون رفت از چالشهای موجود پیش روی ، امروزه اندیشمندان علوم آبخیزداری و مدیریت منابع آب راهکار مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز(Integrated Watershed Management) را پیشنهاد و اجرا می نمایند. در این راهکار توجه جدی به حوزه آبخیز بعنوان واحد برنامه ریزی و اجرا مد نظر میباشد. تهیه و تامین بهینه منابع آب در محدوده حوزه های آبخیز و در راستای حفظ یکپارچگی اکولوژیکی همیشه بعنوان یک بحث جدی و چالش برانگیز مابین جوامع مدنی ، بخش خصوصی و دولت مطرح بوده و هست . درک واقعی و درست از آبخیزداری و مدیریت حوزه های آبخیز در گرو شناخت ذینفعان متعدد در داخل حوزه ها میباشد که متضمن ترکیب اجرایی سیاستهای دولتی بالا به پایین ( Top -Down) و فرایندهای مشارکت مردمی بشکل پایین به بالا ( Bottom - Up ) میباشد. این امر باعث تقویت روابط نهادهای فرا بخشی و بین بخشی خواهد شد. همچنین درک تفاوت دیدگاهها و نقاط مطلوب هر یک از این بخشها میتواند بعنوان یک فرصت مناسب برای شروع مباحثات و نشستهای جدی برای مدیریت منابع و نیز شناخت نقاط تفرق و مورد چالش در خصوص نحوه و میزان دسترسی به منابع طبیعی موجود در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی بدل گردد.

این نوع نگاه و درک از آبخیزداری در سرتاسر جهان به منصه ظهور رسیده است . در کشور ما نیز تفکر مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز و تلفیق سیاستهای دولتی و راهکارهای مشارکت مردمی در حال رشد و گسترش است . بحث مدیریت آبخیزداری کلان حوزه هایی نظیر کارون، کرخه ، سفیدرود و گلستان و تاسیس ستادهای هماهنگی این کلان حوزه ها و یا طرح مدیریت پایدار منابع آب و خاک در حبله رود با هدف مشارکت مردم دقیقا در این راستا صورت گرفته است . هر چند در مقام عمل هنوز جایگاه واقعی این ستادها و طرحها تبیین و روشن نگردیده است معهذا نفس این حرکت و برنامه میتواند بسیار مثبت و در راستای مدیریت جامع و یکپارچه حوزه های آبخیز ارزیابی گردد.

نقش مشارکت مردم در مدیریت جامع حوزه های آبخیز:

مدیریت جامع محلی برای اعمال برنامه ها و راهکارهای جمعی و جامعه محور است لذا برای تضمین موفقیت چنین برنامه هایی منافع مردم و آبخیزنشینان باید بدرستی شناخته شده و مورد توجه قرار گیرند . امروزه مشارکت مردمی بتدریج جایگاه خود را در بین سازمانها و ارگانهای دولتی مسئول در کلیه زمینه ها بدست می اورد. راهکارهای مشارکتی در برنامه ریزی ، طراحی، اجرا و ارزیابی پروژه های مختلف بعنوان راهکارهایی مطمئن و کارا مد نظر قرار گرفته و بکار گرفته میشوند. در بحث مشارکت موضوع اساسی و مهم هدف از مشارکت میباشد . آنچه که در بین تمامی اشکال مشارکت از قبیل مشارکت اقتصادی ، اجتماعی، سیاسی، آموزشی ، فرهنگی و ... بعنوان وجه مشترک مطرح است علاوه بر هدفمندی و همگرایی فعالیتها ، وجود نوعی اگاهی و شناخت نسبت به موضوع مورد مشارکت است. یعنی اینکه افراد مشارکت کننده لزوما می دانند که برای چه گرد هم امده و بدنبال نیل به کدامین هدف هستند.

قبول این مطلب که مشارکت در جوهره خود نوعی اگاهی را در بر دارد و این اگاهی بعنوان اساسی ترین عنصر در مباحث مشارکتی است راه را برای ورود سرفصل های دیگری در بحث مشارکت باز میکند که عمده ترین انها عبارتند از :

- احساس نیاز و ضرورت : گروهی که قصد مشارکت در امری را دارد بدون تردید نیاز و احتیاج خود و جامعه اش را به امر مذکور احسا س کرده و با مشارکت خود در صدد رفع نیاز و کمبود خود خواهند بود . بدون احساس نیاز و ضرورت جوامع امید به مشارکت مردم خیالی خام و بیهوده است.

- اراده و خواست مردم: اقدام به انجام هر نوع کار جمعی که افراد بدون میل و اراده خود آن را انحام می دهند و اجبار در پشت ان نهفته است حداکثر میتواند به عنوان بیگاری مطرح گردد هر چند که دارای وجوهی از مشارکت همچون هدفمندی و همگرایی باشد.

- انتخابی بودن : یکی از مهمترین عناصر در بازشناسی رفتارهای مشارکت جویانه بحث انتخابی بودن رفتار می باشد. رفتاری و عملی مشارکت جویانه است که بر اساس انتخاب افراد از بین گزینه های مختلف پیشنهادی صورت گرفته باشد. ارائه یک راه حل واحد و توقع مشارکت مردم در اجرای این راه حل منحصر بفرد را نمیتوان امری مشارکت جویانه نامید. در صورت ارائه گزینه های مختلف و انتخاب گزینه مورد نظر توسط افراد مسئولیت پذیری و پاسخگویی نیز به نحوی مناسب نهادینه خواهد شد.

با توجه به مسائل مطرح شده چنین می توان گفت که مشارکت فرایندی است فعال، اگاه، ازاد و مسئول.

هرگاه مشارکتی با چنین عناصر و فاکتورهایی همراه باشد میتوان به آن "مشارکت مردمی " participation) ( people's اطلاق کرد.

سیاستهای اتخاذ شده در قرن گذشته و بویژه در دهه های 60- 70 میلادی مبنی بر ملی سازی منابع همانند جنگلها و مراتع بتدربج جای خود را به یک مفهوم نوینی می دهد که بر اساس آن موفقیت برنامه های حفاظت از منابع طبیعی منوط به مشارکت فعال جوامع محلی در مدیریت منابع و نیز استفاده از منافع مستقیم و غیر مستقیم ناشی از حفاظت و بهره برداری منطقی از منابع می باشد.

هرچند این تغییر در دیدگاهها بسادگی از جانب دولتها وسازمانهای مسئول صورت نمی گیرند چرا که قبول این راهکار بمعنای شکست راهکارهای صرفا دولتی و بالا به پایین در جهت نیل به توسعه پایدار می باشد.

سایر عوامل موثر در مدیریت حوزه های آبخیز:

همانگونه که اشاره شد حوزه آبخیز منطقی ترین و کاراترین واحد مدیریت و برنامه ریزی منابع طبیعی بشمار میرود . حوزه های ابخیز ظرف و معرف فرایندهای جغرافیایی و اکولوژیکی مرتبط با اب سطحی و حرکت آن بسمت یک خروجی واحد هستند. دست اندازیهای بشر بر روی خاک و پوشش گیاهی این واحدها تاثیر مستقیمی بر میزان اب ، رسوب و مواد مغذی تولید شده در حوزه خواهد داشت . بنا بر این حوزه های آبخیز محل تجمیع و برایند تعاملات منابع طبیعی و فعالیتهای بشری در محدوده یک واحد جغرافیایی و زیستی است . بواسطه وجود چنین مولفه هایی است که حوزه های آبخیز بهترین جایگاه مدیریت منابع آب بشمار رفته و مفهوم آبخیزداری (Watershed Management) بر این اساس ابداع گردیده است. ( فائو 2006)

نقطه ثقل تمرکز بر روی آبخیزداری بواسطه حفظ سلامت اکولوژیکی در داخل حوزه آبخیز است . این امر بواسطه کنترل کیفیت و کمیت منابع آب صورت میگیرد. این امر موضوعی چند بعدی و فعالیتی کاملا مشارکت جویانه است که نیازمند همکاری و همراهی کلیه ذینفعان و مشارکت متخصصان بخشهای علمی از قبیل زمین شناسی ، اکولوژی ، اقتصاد محیط زیست ، خاکشناسی ، هیدرولوؤی و علوم اجتماعی میباشد. این امر بمنزله راهنمایی و سازماندهی مردم بمنظور استفاده بهینه و پایدار از منابع حوزه های آبخیز از قبیل آب و خاک و پوشش گیاهی و .... در راستای تامین انواع کالاها و خدمات مورد نیاز بدون ایجاد تاثیرات مخرب بر محیط زیست و اکولوژی حوزه میباشد. ارتباط ما بین کاربری اراضی ، خاک و آب همجنین ترکیب نواحی و اراضی پایین دست و بالا دست و نیز ارتباطات ذینفعان متعدد حوزه از موارد اساسی و مورد توجه در این زمینه میباشد. بنابراین مشارکت و همکاری کلیه ذینفعان جهت نیل به مدیریت موفق و پایدار حوزه های آبخیز بسیار تعیین کننده میباشد.

توسعه منابع انسانی مرتبط با آبخیزداری ( ظرفیت سازی):

جهت اجرای مناسب و موفق برنامه های طراحی شده ابخیزداری و بمنظور رفع مسایل و مشکلات موجود در عرصه های منابع طبیعی و در راستای نیل به توسعه پایدار ، افراد و سازمانها نیاز مبرم به ایجاد ظرفیتهای جدید در زمینه های فناوریهای جدید و ابداع نواوریهای مطابق با شرایط محیطی خود را دارند. ایجاد و یا توسعه ظرفیتهای جدید در عرصه ابخیزداری با هدف تامین و ایجاد اطمینان برای آبخیزنشینان است که نیازها و احتیاجات انان بدرستی شناخته و محترم شمرده میشوند و آنان نقش موثری در برنامه ریزی ، طراحی و اجرا خواهند داشت . پایداری و موفقیت مدیریت منابع طبیعی منوط به ظرفیتهای مناسب فعالین و نهادهای مرتبط با ان بمنظور تامین همکاریها و نظارتها و حمایت از فرایندهای مورد نظر میباشد. البته توسعه ظرفیتها بتتهایی کافی نمیباشند اما عدم توسعه ظرفیتهای مناسب باعث میگردد که همکاریها و کمکهای مالی ، سازمانی و نهادی و غیره نه موفق و نه پایدار باشند. کمک و همیاری در زمینه توسعه و بهبود ظرفیتها در سطوح مختلف دولتی و غیر دولتی و در سطح نهادهای مختلف را میتوان با برپایی کارگاههای اموزشی در زمینه های مرتبط ، ارتقا و بهبود شبکه های اماری و اطلاعاتی ، ارتقا و تسهیل روشهای دسترسی به اطلاعات مورد نیاز جهت مدیریت پایدار حوزه های آبخیز و تقویت مشارکت مردم میتوان اجرایی نمود. توسعه و بهبود ظرفیتها را میتوان بعنوان رکن اساسی و جدایی ناپذیر از فعالیتهای سیاستگزاری ، نهاد گرایی و تصمیم سازی بشمار اورد.

اهداف و منظور اصلی از توسعه ظرفیتها در مدیریت آبخیزداری بشرح ذیل میباشند:

- ایجاد زمینه ها و بسترهای علمی و فنی بمنظور تسهیل و بهبود مذاکرات و تصمیم سازیها

- بهبود و اصلاح مهارتهایی که جهت تغییر شرایط مورد نیاز میباشند

- بهبود فعالیتها و روشهای مدیریتی

- پرورش و تاسیس نهادهایی بمنظور تقویت و ارتقا همکاریها

اهدافی که باید این فعالیتها را راهبری کنند شامل تقویت و ارتقا و روزامد ساختن دانشها ، ارتباطات و مهارتهای مدیریتی ضروری جهت تغییر کارامد موارد موجود در مدیریت پایدار منابع آب و همچنین ارتقائ سطح انتشار اطلاعات در میان جوامع محلی ، سیاستگزاران ، دانشگاهیان و سایر نهادها میباشند.

علاوه بر بخشها و سازمانهای مختلف دولتی و غیر دولتی ، آبخیزداری بسیاری از بخشهای دیگر از قبیل جنگلداری ، کشاورزی ، آبزی پروری ، صنعت را نیز درگیر کار خواهد نمود. بنابراین دانشی مورد نیاز است که قابلیت توسعه سطح مهارتهای تمامی آبخیزنشینان و ذینفعان حوزه را داشته و بعنوان سیاستگزار بتواند ابزار لازم برای مواجهه یا همزیستی با انواع شرایط ممکنه را در شرایط متغیر اجتماعی و زیست محیطی ارائه نماید . بهرحال مجموعه ای از اقدامات و راهکارهای آموزشی مختلف میتواند در این راستا و در جهت ارزیابی دقیق تر نیازهای توسعه ظرفیتها در جوامع مختلف بکار گرفته شود این اقدامات و راهکارهای آموزشی میتواند شامل موارد ذیل گردد:

- بسته اجرایی جهت سیاستگزاران و مدیران ارشد که میتواند حاوی اطلاعات پیشرفته و اساسی باشد

- بسته ای برای مدیران منطقه ای که مسئولیت آبخیزداری و بخشهای مربوط به ان را عهده دار میباشند.

- بسته ای برای مدیران محلی بعنوان روسای ادارات و سازمانهایی که مستقیما در مدیریت حوزه ها دخیل میباشند و همچنین برای صاحبان مزارع و مسئولین شوراهای روستایی

- بسته های تحلیلی سیاستی و برنامه ریزی برای طراحان و برنامه ریزان در سطح ملی

- بسته های آموزشی جهت افرادی که مستقیما در حوزه ها مشغول بکار میباشند

اطلاعات و مدیریت دانش در مدیریت حوزه های آبخیز:

جهت مدیریت منابع طبیعی با یک روش منطقی ، منابع اطلاعات و دانش ها میبایست بطور موثری مدیریت شوند. مدیریت اطلاعات متضمن ایجاد و برقراری فرایندها و سیستمهایی است که قادر به جمع اوری ، سازماندهی ، تلخیص و بسته بندی و ترکیب اطلاعات باشند. علاوه بر این ارائه بموقع و مناسب اطلاعات مورد نیاز تصمیم گیران در شرایط خاص نیز از اهمیت وافری برخوردار است . در مقابل مدیریت دانش بر روی فرایندها و افرادی متمرکز میگردد که در خلق ، تقسیم و کاربرد این اطلاعات در میان علوم ، جوامع ، مدیران منابع و سیاستگزاران دخیل میباشند. این بدین معنا است که من حیث المجموع مدیریت اطلاعات و دانش بر روی قسمتهای مختلف یک زنجیر بهم پیوسته متمرکز میگردد.

بنا بر این در مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز مساله اساسی طراحی اطلاعات مناسب و جریان دانش و توسعه استانداردها و فرایندهایی است که دسترسی به اطلاعات و دانش را تسهیل نماید. بعبارت دیگر اطلاعات و دانشها را باید بشکل مناسبی مدیریت نمود تا تاثیر مناسبی از این اطلاعات در نیل به مدیریت و توسعه پایدار منابع طبیعی گرفته شود.

فرایند جمع اوری امار تا تولید اطلاعات و دانش

هدف غایی در مدیریت اجزاء اطلاعات و دانش ، طراحی و جهت دهی مدیریت اطلاعات و دانش در مدیریت پایدار حوزه های آبخیز و نیز استفاده از ایده ها و پیشنهادات جدید در زمینه استراتژی مدیریت اطلاعات و دانش میباشد. بنابراین یک سیستم اطلاعات جامع ، قابل انعطاف و مناسب مدیریت منابع طبیعی می بایست مستقر گردد تا سیاستگزاران مربوطه و نهادهای متولی توسعه در کشور با علم و اگاهی از این اطلاعات و نیز توان دسترسی و کاربرد انها قادر به مدیریت منابع طبیعی در یک حوزه آبخیز گردند. برای دستیابی به اهداف در این زمینه ، اطاعات و دانشها باید فهرست برداری و جمع اوری شده و در تحکیم و بهبود ساختار اقتصادی و طبیعی منطقه مورد استفاده قرار گیرد. علاوه بر این بخشهای مختلف اطلاعات و دانشها که مورد ملاحظه قرار میگیرند به لحاظ سرعت استفاده از انها تلخیص و ارزشیابی شده و انتخاب میگردند.

مراجع:

-اثرتغييراقليمدركشاورزيوپايداريخاكهايمناطقخشكونيمه خشكايرانوجهان محمدحسن روزيطلب

-Important and controversial watershed management issues in developing countries (Ted. C. Sheng)

-Watershed Management Permanent solution for water scarcity (: P.C.Jain)

Director, Natural Resources Management Council, Thiruvananthapuram

مدیریت جامع آبخیزداری ابزاری برای مدیریت منابع آب و توسعه اقتصادی و اجتماعی

مطالب مشابه :

بسته جامع آموزشی مهندسی عمران

دانلود پلان _ نما _ برش بناهای قدیمی شوشتر

مهندسی عمران،معرفی رشته مهندسی عمران:

همه چیز در مورد رشته نقشه برداری

جزوه کلاسی آموزش نرم افزار مطلب و کاربرد آن در محاسبات عددی

مدیریت جامع آبخیزداری ابزاری برای مدیریت منابع آب و توسعه اقتصادی و اجتماعی

توضیحاتی در مورد مسجد شیخ لطف الله اصفهان