لزوم ارزیابی فنی و اقتصادی اجزای پروژه

فصلنامه علمی-راهبردی پیام(شماره 30-تابستان 1390)

سهيل آل ‏رسول، عضو هيات مديره کانون مهندسان فارغ‏التحصيل دانشکده‏های فنی تبريز و عضو هيات مديره انجمن مهندسی ارزش ايران

تصمیمگیری آگاهانه و منطقی متولیان، موفقیت یا شکست تمامی پروژههای خرد و کلان عمرانی یا اقتصادی را تضمین می‏کند. مقدمه این تصمیم‏گیری‏های آگاهانه انتخاب فرآیندی جامع و مؤثر به‏منظور مساله‏یابی و انتخاب راه‏حل مناسب آن مساله است. گردآوری کامل و صحیح اطلاعات، در گام مساله‏یابی یا شناخت همچون متدولوژی بسیاری از راهبردهای مشابه مدیریت و پایش پروژه‏ها، بسیار حائز اهمیت است. از دیگرسو علی‏رغم تکنیک‏های متنوع حل مساله، توجه به تکنیک مناسب هر موضوع و به‏کارگیری سطح مناسبی از خلاقیت راهگشا و حیاتی است.

یکی از مهم‏ترین نیازهای مدیران و متولیان برای تصمیم‏گیری آگاهانه، به‏کارگیری تکنیک مقایسه و ارزیابی فنی و اقتصادی طرح‏هاست که انتخاب از میان مجموع راهکارها بر اساس حداقل‏های مورد پذیرش، شرایط مطلوب اقتصادی و کارایی مناسب فنی تلقی می‏شود.

بنابراین هر پروژه مالی یا عمرانی باید پيش از اجرا، مورد ارزیابی قرار گیرد یا امکان‏سنجی شود. فرآیند امکان‏سنجی نیز به‏منظور ارزیابی قابلیت تامین خواسته‏های طرح و شناخت پیش‏نیازها انجام می‏پذیرد. در ارزیابی‏های مالی در فضای اقتصاد مهندسی از روش‏های ریاضی- که بر پایه ارزش زمانی پول، تعادل بین بهره و نرخ‏های رشد می‏باشد- برای ساده‏کردن مقایسه‏ها و شفاف‏ساختن آن برای مدیران استفاده می‏شود. اما ارزیابی‏های فنی حائز دشواری‏هایی بیشتر است و این صعوبت در ترکیب ارزیابی‏های فنی و اقتصادی بیشتر می‏شود.

اصولاً جنبه‏های فنی بسیار متنوعی در یک طرح دخیل هستند. روش اجرا، نیروهای انسانی، مواد اولیه، انرژی، ایمنی و ... برخی از موارد مشترک قابل طرح هستند که با توجه به تنوع آن، انتخاب روش مناسب برای ارزیابی دقیق و منطقی را پیچیده می‏کند.

به عبارت دیگر، ارزیابی‏های فنی دارای گستره وسیعی از انواع حالت‏های تصمیم‏گیری است. در هر تصمیم‏گیری فضای تصمیم‏سازی به‏صورت پیوسته یا گسسته است. از سویی دیگر ممکن است این تصمیم‏گیری تک‏معیاره یا چندمعیاره باشد که در عین حال این معیارها می‏توانند به‏صورت کمی، کیفی یا تلفیقی از چند حالت مختلف باشند. (نمودار 1)

نمودار 1: حالت‏های مختلف تصمیم‏گیری

در ارزیابی‏های فنی- اقتصادی طرح‏ها، سعی بر این است که با توجه به تنوع معیارهای کمی و کیفی، فضای حاکم بر تصمیم‏گیری، گسسته فرض شود. یک سیستم کارآمد و قابل اطمینان ارزیابی باید:

- امکان فرموله‏کردن مساله و تجدید نظر را بدهد.

- هر دو معیار کمی و کیفی را در تصمیم‏گیری دخالت دهد.

- نظرات افراد مختلف را در مورد گزینه‏ها و معیارها لحاظ کند.

- قابلیت در نظرگرفتن گزینه‏های مختلف را داشته باشد.

- امکان تلفیق قضاوت‏ها برای محاسبه شاخص مقایسه پایانی را دارا باشد.

- معیارهای متضاد را به‏نحوی موازی و اثربخش باهم منظور کند.

- امکان تلفیق قضاوت‏ها برای محاسبه نرخ نهایی را بدهد.

- بر مبنای یک تئوری قوی استوار باشد.

یکی از روش‏های کارآمد برای این منظور، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی است که امکان فرموله‏کردن مسائل را یکی پس از دیگری به هر دو صورت کمی و کیفی فراهم می‏کند. این روش که بر مبنای مقایسه زوجی بنا شده است قضاوت‏ها را به‏صورت مستقیم بسیار آسان می‏کند و درنتیجه محاسبات پایانی از سازگاری و دقت بهتری برخوردار می‏شود.

آنچه در این مقطع اهمیت کلیدی می‏یابد این است کهمعلوم گرددارزیابی‏های فنی و اقتصادی با ویژگی‏ها و پیش‏شرط‏هایی که پیشتر اشاره شد با چه کیفیتی در طرح‏های مالی و عمرانی کشور به‏کار گرفته می‏شود و جایگاه آنها نزد تصمیم‏گیرندگان و مدیران ارشد چگونه است. چون این روزها در سطح پروژه‏های درون‏شهری و برون‏شهری کشور، قید "فوریت" به بخش جدانشدنی طرح‏ها تبدیل شده است. بی‏تردید هیچ‏یک مخالف به سرانجام‏رساندن به‏موقع و قانونمند پروژه‏ها نیستیم و برنامه‏ریزی و کنترل پروژه را جزء لاینفک آن می‏دانیم. هنوز هم یادگارهای نابسامان زیاد از پروژه‏هایی که بهره‏برداری و اتمام آن بعضاً تا چند دهه به درازا کشیده در سراسر کشور به چشم می‏خورد و وجدان بیدار مهندسی کشور را می‏آزارد. لیکن قید فوریت و اهتمام به اتمام طرح در زمان مقرر باید مختص مراحل مشخص طرح و اجرا باشد، نه آنکه از خلق ایده و طرح تا بهره‏برداری آن در یک ظرف آن‏هم به‏صورتی فشرده بیان شود.

این روزها بسیاری از ما درک مشترکی از طرح‏های مطالعه‏نشده یا کم‏مطالعه‏شده داریم. متأسفانه بزرگ‏ترین قربانی در چنین فضای دستپاچه‏ای امکان‏سنجی و ارزیابی‏های فنی و اقتصادی به‏منظور آغاز پروژه‏هاست. اول، از آن جهت که فرآیند منطقی گردآوری اطلاعات و طبقه‏بندی منطقی آن به‏منظور حصول تصمیمی آگاهانه عموماً فرآیندی زمان‏بر است و دوم، آنکه تصمیم‏گیری بدون طی مقدمات تصمیم‏سازی عموماً حکم دستوری می‏یابد که به نوبه خود حکم را قبل از فضای کارشناسی صادر کرده است و عملاً کسی انتظار پاسخ جدید یا راهکار متعالی را ندارد بلکه صرفاً توجیه طرح را طلب می‏کنند. واژه طرح توجیهی این روزها شاید مشتری‏های زیادی برای خود دارد. حال بپندارید آیا کسی انتظار دارد نتیجه چنین ارزیابی، رد عملکرد پیشنهاد طرح شده- آن‏هم با قید فوریت- باشد.

اما آنچه در این مجال، فارغ از هیجانات حاکم بر برخی پروژه‏ها می‏توان طرح کرد، لزوم تسری ارزیابی‏ها در اجزای پروژه می‏باشد. زیرا همان‏گونه که در سطوح کلان ارزیابی‏های فنی و اقتصادی می‏توانند راهگشا و تصمیم‏ساز باشند، در اجزای پروژه نیز استفاده از آنها رویکردی منطقی و پربار به طرح خواهد داد. به‏عنوان نمونه، احداث راه یا راه‏آهنی ارتباطی میان دو شهر بنا به تقاضای بار و سفر امکان‏سنجی شده و با معیارهایی چون هزینه‏های احداث، هزینه‏های بهره‏برداری، درآمد ناشی از جابه‏جایی بار و مسافر، سهولت ارتباط، توسعه‏های آتی و ... مقایسه دقیق فنی و اقتصادی شده است که خروجی آن استخراج یک کریدور بهینه ارتباطی جهت شروع مطالعات مراحل تکمیلی باشد؛ این مرحله در کلان پروژه راهگشا و مؤثر می‏باشد. لیکن آیا اجزای طرح و اجرا بی‏نیاز از ارزیابی‏های فنی و اقتصادی میان گزینه‏ها محتمل است؟

در مثال فوق شاید ابنیه مهمی چون پل و تونل در قالب احداث مسیر مفروض وجود داشته باشد در این صورت به‏نحو معمول مقایسه‏ای در حد یک جدول و شاید مشروحه‏ای چندصفحه‏ای آن‏هم صرفاً با ملاحظات طراحی و هزینه‏ای انجام پذیرد که نه‏تنها کافی نیست که عموماً پوشش‏دهنده کمتر از 50 درصد الزامات چنين طرحی خواهد بود.

در طرح‏های مختلف دیگر و پروژه‏های متفاوت نیز می‏توان این مثال را تسری داد. آنچه به‏صورت مناسب می‏توان خواست‏های کارفرما و بهره‏برداران را به صورت توأم تأمین کند و در به‏کارگیری منابع اعم از منابع مالی، انرژی، مواد اولیه و نیروی انسانی توازن و تعادل ایجاد کند شبکه‏ای از ارزیابی‏های فنی و اقتصادی به‏هم‏پیوسته است که در ارتباطی تعاملی زیرمجموعه طرح را از ارزیابی‏های مقدماتی که زمینه‏ساز سیاستگذاری و توجیه طرح بوده، تأثیرپذیر کند.

در این شبکه ارزیابی‏ها می‏بایست وزن حاکم میان معیارهای مختلف در حدی منطقی حفظ گردد چراکه به‏عنوان نمونه اگر معیار ايمنی در کلان طرح بر معیار زیبایی یا روش اجرا ارجحیت داشته باشد این ایده طرح باید در کلیه اجزای پروژه نیز به‏نحو مثبت انعکاس یابد.

درصورت به‏کارگیری از چنین مجموعه ارزیابی‏های پیوسته که حائز مشخصات مورد اشاره یک ارزیابی جامع باشد می‏توان انتظار داشت تا ضمن ارتقای شاخص ارزش پروژه به‏صورت کمی و کیفی دیگر ساختارهای نظام‏مند مدیریت همچون برنامه‏ریزی و کنترل پروژه و مهندسی ارزش نیز با سرعت و سهولت بیشتری در طرح استقرار یابد. زیرا سیستم کلی و اجزای طرح ضمن حفظ پیوستگی و هم‏راستایی دارای تعاریف مشخص و معیارهای شفاف طرح هستند که خود زمینه‏ساز بهبود مستمر و پایش بی‏درنگ است.

مراجع:

1- ارزیابی طرح‏های صنعتی. داوود مجریان. انتشارات سازمان مدیریت صنعتی

2- اصول و روش‏های ارزیابی اقتصادی پروژه‏ها. مؤسسه مدیریت پروژه آریانا

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA

3- فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP). دکتر سیدحسن قدسی‏پور. انتشارات دانشگاه صنعتی اميرکبير

لزوم ارزیابی فنی و اقتصادی اجزای پروژه

مطالب مشابه :

درسنامه ارزیابی فنی و اقتصادی طرح ها و پروژه ها

لزوم ارزیابی فنی و اقتصادی اجزای پروژه

ضرورت توجه به ارزيابي هاي اقتصادي در پروژه ها

کتاب ارزیابی اقتصادی پروژه

دوره آموزشی ارزیابی اقتصادی پروژه ها و COMFAR III

دوره های آموزشی مهندسی صنایع

مفهوم گزارش توجیهی