تعریف آبخیزداری و حوزه فعالیت آن

تعریف آبخیزداری و حوزه فعالیت آن به علت گستردگی این علم تعاریف مختلفی در رابطه با آن ارائه شده که در هر یک از این تعاریف از زاویه ای خاص بهآن نگریسته شده است ولی در نهایت در همه آنها تقریباً موارد مشترکی مد نظر می باشد که تعدادی از آنها اینجا ذکر می گردد: قبل از تعریف آبخیزداری لازم است آبخیز تعریف شود. تعریف آبخیز River basin، Catchment، Watershed
1) تعریف کلمن Colman آبخیزداری عبارت است از سطح شیبداری که آب را از خود تخلیه می سازد(1959).
2) تعریف استالینگر Stalinger آبخیزدار مانند واحدی از طبیعت است که در آن اثرات متقابل پوشش گیاهی، خاک و تشکیلات زمین شناسی بین خود و نزولات آسمانی عمل کرده و تکلیف آن را از نظر هرز آب، نفوذ به اعماق زمین و تبخیر و تعرق مشخص می سازد. مهمترین وظیفه در مدیریت حوزه های آبخیز ارزشیابی اثرات متقابل عوامل بر روی هرز آب می باشد. از نظر ژئومرفولوژی آبخیز ممکن است منشأ تکتونیکی، فرسایشی و یا ولکانیکی داشته باشد و شاخص حوزه های آبخیز، شرایط توپوگرافی آنها ست (1959).
3) تعریف ویلیافر (Willams) آبخیز، واحد طبیعی برای برنامه های حفاظت اراضی طبیعی و مرتعی است (1961).
4) کتاب فرهنگ و بستر آبخیز حدود توپوگرافیک منطقه است که آب از آن نقاط جمع شده و به یک یا چند رودخانه وارد می گردد (1983). 5) هیأت وزیران آبخیز پهنه ای است که تمام رواناب ناشی از بارش وارد بر آن را یک رودخانه، آب رو، دریاچه و یا یک آب انباشت دریافت می نماید (1985).
6)F.A.O
آبخیز واحد هیدرولوژی است که به عنوان واحد فیزیکی، بیولوژیکی و نیز به عنوان واحد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی برای برنامه ریزی و مدیریت منابع تعریف و به کار گرفته می شود (1986).
7)ESCAP، V.N آبخیز واحد منطقی برای آمایش و مدیریت هماهنگ سرزمین و مدیریت م‍ؤثر و پایدار منابع و محیط زیست است (1997).
تعریف آبخیزداری    Watershed
         marayement Catehmentmanagement
Riverbasin management
1) تعریفBenson

آبخیزداری یعنی حفاظت از آبخیزها و پیشگیری از سیل (1955).
2) تعریفKrygier
آبخیزداری یعنی مدیریت یکپارچه منابع یک حوزه آبخیز با هدف پایداری خاک و کنترل جریان آب. بنابراین اراضی زراعی، مرتعی، جنگلی شهرها و دیگر منابع و چیزها داخل یک آبخیز را شامل می گردد(1963).
3) تعریف Satter Lund

آبخیزداری مدیریت همه منابع طبیعی یک حوزه آبخیز است برای حفاظت، نگهداری و بهبود آبدهی حوزه (1972). 4) هیأت وزیران آبخیزداری مدیریت منابع زیست محیطی یک آبخیز است به نحوی که به بهترین وجه اهداف مدیریت طرح برای بهره برداری مداوم از این منابع را برآورد سازد (1985).
F.A.O (5
آبخیزداری فرایند فرموله کردن و اجرای یک رشته اقدامات شامل ایجاد تغییرات ضروری در منابع کشاورزی و انسانی آبخیز برای دست یابی به اهداف مورد نظر با توجه به عوامل اقتصادی، اجتماعی و سازمانی مؤثر در آبخیز (1985)
F.A.O (6 آبخیزداری فرآیند تنظیم و اداره منابع طبیعی، کشاورزی و انسانی یک حوزه آبخیز به منظور تأمین منابع جامعه، بدون آسیب به منابع آب و خاک می باشد(1987). k.Breok (7
آبخیزداری فرآیند راهبری و سازماندهی کاربردی اراضی و دیگر منابع حوزه برای تأمین کالاها و خدمات مطلوب بدون تأثیر منفی بر منابع آب و خاک (1991).
علاوه بر موارد فوق چند تعریف دیگر از آبخیزداری را می توان به صورت زیر بیان نمود:
8) آبخیزداری عبارت است از مدیریت جنگل ها و مراتع و زمین های کشاورزی و خاک ها و منابع آب به منظور افزایش تولید منابع و حفظ تعادل اکولوژیک در محدوده حفاظت منابع طبیعی. 9) آبخیزداری عبارت است از ترکیبی از علوم و فنون و هنر برای استفاده بهینه از مجموعه منابع و قابلیت های یک حوزه آبخیز. 10) آبخیزداری به مفهوم مدیریت جامع و هماهنگ بر کلیه منابع موجود حوزه های آبخیز و بهره برداری اصولی و قانون مند بر مبنای حفظ آب و خاک و محیط زیست (توسعه پایدار) می باشد. - آبخیزداری عبارت است از مدیریت جامع منابع طبیعی موجود در یک آبخیز به منظور حفظ و بهره برداری بهینه و مستمر از این منابع (آب و خاک و گیاه) جهت تولید آب با کمیت و کیفیت مناسب. با توجه به این که تمام مناطق در محدوده آبخیز واقع می شوند، حوزه فعالیت آبخیزداری مشخص می گردد و گسترش کاری آن تمام مناطق کوهستانی، دشتی، اراضی کشاورزی، مناطق شهری و غیره را شامل می گردد.
هداف و وظایف آبخیزداری شاید در یک جمله بتوان گفت هدف آبخیزداری برخوردار با مشکلات ناشی از بهره برداری از آب و خاک می باشد که این هدف بر این اصل که تمامی منابع به یکدیگر وابسته می باشند و بایستی توأماً تحت بررسی قرار گیرد استوار است. ارتباط پیچیده خاک، گیاه و آب با یکدیگر و تأثیر فعالیت های انسانی توماً وضع خاصی را در حوزه های آبخیز ایجاد می کند که نتایج آن به صورت مرحله ای ظاهر می گردد. شناخت مراحل و عوامل مؤثر بر آنه از اهداف اولیه مدیریت آبخیز است.
اساساً هدف ها سه نقش مهم بر عهده دارند 1) هدف ها معرف سازمان بوده و موجودیت آن را در جامعه توجیه می کنند. 2) هدف ها زمینه هماهنگی فعالیت ها را فراهم کرده و وظایف گوناگون را به هم مرتبط می سازند. آبخیزداری یک فعالیت جمعی و سازمان یافته است و یک فرد به تنهایی قادر به اداره حوزه آبخیزی نخواهد بود. در اینجا کلمات سازمان و مدیریت آبخیز لازم و ملزوم یکدیگرند و وجود یکی بدون دیگری معنی ندارد. سازمان عبارت است از هماهنگی معقول تعدادی از افراد که برای تحقیق هدف یا منظوری مشترک از طریق تقسیم وظایف و برقراری روابط منظم و منطقی به طور مستمر فعالیت می کنند و مدیریت علم و مهارت خاصی می باشد که در به کار بردن، به کار گرفتن کنترل و هدایت صحیح و مفید عوامل مؤثر در انجام فعالیتی برای رسیدن به هدفی مشخص به کار گرفته می شود. هنری فایون (1930) وظایف مدیریت را به طور واضح به شرح زیر مشخص کرده است:
1) برنامه ریزی یعنی پیش نگری و تدارک فعالیت های آینده
2) سازماندهی ترکیب و تخصیص افراد و عوامل و منابع بر انجام کار
3) فرماندهی
هدایت و جهت دهی فعالیت ها
4) هماهنگی
به هم پیوستگی و وحدت کوشش ها و فعالیت ها 5) کنترل
رسیدگی به تطابق فعالیت ها و برنامه و دستورات در مدیریت حوزه های آبخیز، شناسایی موقعیت فعلی از نظر محیطی، اقتصادی و اجتماعی اولین قدم محسوب می شود. سپس شناسایی مشکلات حوزه های آبخیز که حاصل به هم خوردن تعادل اکولوژیکی است قدم بعدی را تشکیل می دهد. و آنگاه نوبت شناسایی هدف یا اهداف است و مدیریت آبخیز وسیله ای است جهت رسیدن به هدف. بودن هدف هر نوع مدیریتی بی معناست و هدف عبارت است از نتیجه مطلوبی که رفتار در جهت آن هدایت می شود. در شرایط و موقعیت هایی که مدیریت اعمال می شود، همیشه مجموعه ای از نتایج مطلوب وجود دارد که مسیر و جهت فعالیت ها را معین می کند. مدیریت منابع آبخیز نیازمند به اداره کردن حوزه های آبخیز به صورت جامع می باشد که با کمک عده ای از متخصصین مختلف، برای کنترل و اصلاح شرایط نامطلوب حوزه ها به فعالیت می پردازند و اهدافی را که دنبال می کنند به شرح زیر است:
1) افزایش تولید آب 2) کاهش فرسایش و خطرات سیل 3) تأمین آب مداوم و پیوسته در پائین دست 4) اصلاح جنگل ها، مراتع و چراه گاهها 5) اصلاح زمین های کشاورزی و توسعه تولید مزارع 6) ایجاد استاندارد ویژه برای کیفیت آب 7) حفظ تفریحگاه ها و حیات وحش وظایف عملیاتی یک اداره کننده حوزه آبخیز در راستای اهداف فوق، عملیات اجرایی در حوزه ها معمولاً به صورت زیر سازماندهی می شود: 1) انتخاب پوشش مناسب برای زمین 2) انتخاب روش مناسب بهره برداری 3) طراحی محصولات و انتخاب گونه های مناسب 4) مدیریت محصول 5) انتخاب محل مناسب برای ذخیره آب و منابع 6) توسعه آب های زیرزمینی و سطحی برای شرب انسان، دام و آبیاری جایگاه آبخیزداری در برنامه های توسعه کشور خاک زیربنا و اساس کشاورزی است و ادامه حیات و بقای انسان و حیوان و گیاه بدون آن غیر ممکن است بنابراین در برنامه ریزی اقتصادی – اجتماعی هر کشور حفاظت و بهره برداری اصولی از منابع خاک بایستی در اولویت خاصی قرار گیرد. تخریب و انحطاط خاک در گذشته باعث سقوط تمدن های زیادی از جمله اطراف بین النهرین و اقوام مایا شده و در حال حاضر نیز با شدت بیشتری در تمام جهان ادامه دارد. حفظ و بهره برداری از آب و گیاه و در نتیجه تولید مواد غذایی همه در گرو وجود خاک می باشد. با فرسایش و از بین رفتن خاک اراضی کارآیی خود را از دست داده و پتانسیل تولیدی آنها از بین می رود. به همین علت است که سالیانه بین 5 تا 7 میلیون هکتار از اراضی زراعی جهان که تقریباً معادل مساحت زراعی آبی در کشور خودمان و برابر 0/3 تا 0/5 درصد کل اراضی کشاورزی جهان است، عملاً از قابلیت و استفاده و تولید خارج می شود. از طرف دیگر سالیانه حدود 8 میلیون هکتار از اراضی زراعی جهان در اثر تبدیل به مصارف غیر کشاورزی نظیر توسعه شهر ها و مناطق روستایی و کارخانجات و صنایع و غیره کاهش می یابد که طبق برآورد سازمان خوار و بار جهانی تا 20 سال آینده تقریباً 13 درصد اراضی مستعد کشاورزی جهان از بین خواهد رفت و قدرت تولید خاک ها در کشور های در حال توسعه حدود 1/5 درصد کاهش خواهد یافت. کویرزایی و فرسایش سریع خاک، حیات اقتصادی – اجتماعی بسیاری از کشورهای جهان را در اقالیم خشک و نیمه خشک تهدید می کند. به طوری که حدود 35 درصد مساحت کل اراضی جهان (4500 میلیون هکتار ) و 19 درصد جمعیت (850 میلیون نفر) در معرض آن (کویرزایی) قرار گرفته اند و طبق برآورد موجود ضرر و زیان ناشی از اثرات منفی کویرزایی در جهان به علت کاهش تولید محصولات زراعی در حدود 26 میلیارد دلار تخمین زده می شود. در کشور ما با آن که آمار و اطلاعات دقیقی بر مبنای اندازه گیری از منابع جنگل ها و مراتع در دست نیست، لکن مطالعه آمار در دهه گذشته نشان دهنده مسیر کاهش سطح در کمیت تولیدی جنگل ها و مراتع می باشد.
جدول زیر این موضوع را نشان می دهد:
جدول 1- آمار کاهش سطح جنگل ها و مراتع در بیست سال گذشته

لازم به ذکر است که مقدار فرسایش خاک سالانه در سطح کشور در طول بیست سال گذشته در محدود پیش از یک میلیارد تن بوده که در حال حاضر شدت آن بسیار زیاد شده است و طبق برآورد به عمل آمده بیش از 2 میلیارد تن در سال می باشد. با توجه به جدول صفحه قبل این نتیجه به دست می آید که روند تخریب جنگل های کشور 130000 هکتار و مراتع کشور 1000000 هکتار در سال است و روند توسعه کویر نیز بیش از 0/01 سطح کشور در سال می باشد. بر اساس مطالعات انجام شده مقدار متوسط فرسایش ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک حدود 13 تن در هکتار در سال می باشد که این مقدار در نقاط مختلف کشور متفاوت است.
آبخیزداری و اقتصاد منطقه ای با هدر رفت آب و فرسایش خاک به مرور، بازده تولیدی حوزه های آبخیز کاهش یافته و با کمبود آب سطح اراضی کشاورزی آبی تقلیل می یابد و تولیدات دامی حوزه به علت تخریب مراتع و کمبود علوفه کم می شود و گذشته از آن وقوع سیل هایی که به همین علل بروز می کند، هست و نیست ساکنین حوزه های آبخیز را در هم می پیچد و اینجاست که مشکلات اقتصادی و به دنبال آن شخم زدن بیشتر اراضی ملی و چرای بیش از حد مراتع و ... جهت تأمین مایحتاج اولیه آغاز می شود و این اقدامات غلط مشکل را بیشتر و فقر اقتصادی حوزه را شدیدتر می نماید و به دنبال آن مردم ناچار به مهاجرت و در نتیجه آن مشکلات جدید شروع می گردد. مهاجرت افراد به شهر ها که غالباً سرمایه و مهارت کافی جهت سازگاری با محیط جدید را ندارد معضلات بیشماری را به دنبال می آورد. حال پیشگیری مشکل بایستی از ابتدا شروع شود تا مراحل بعدی پیش نیاید یعنی عاقلانه ترین اقدام این است که سعی در حفظ آب و خاک گردد تا اکوسیستم منطقه غنی بماند و تولید بیشتر شود و در نتیجه آن وضعیت اقتصادی بهبود یابد و به تبع آن امکان زیست میسر باشد. جهت حفظ آب و خاک نیاز به اقدامات آبخیزداری می باشد که بسته به نوع شرایط و وضعیت حوزه این اقدامات متفاوت خواهد بود. شکل زیر رابطه فرضی بین تولید و زمان در شرایط اجرا و عدم اجرای عملیات آبخیزداری را نشان می دهد (شکل 1)
همان طور که از نمودار مشخص می شود، فعالیت های آبخیزداری هر چند ممکن است منابع نداشته و در کوتاه مدت تولید را افزایش ندهد ولی در دراز مدت با تقویت منابع حوزه های آبخیر و احیا و اصلاح این منابع به نحو قابل توجهی تولید این منابع را افزایش داده و اقتصاد منطقه را شکوفا می نماید.
ایران به لحاظ شرایط فرهنگی و اجتماعی خاص خود از لحاظ اقتصادی وابستگی شدیدی به کشاورزی و دامداری داشته و منابع موجود در حوزه های آبخیز کشور (آب، خاک، پوشش گیاهی) محور اصلی اقتصاد آن محسوب می گردد که زیر بنای فعالیت های کشاورزی، دامداری و صنایع وابسته به آب و غیره می باشد. لذا جهت شکوفایی اقتصاد کشور و بهبود معیشت مردم به خصوص قشر روستایی توجه به مسائل آب و خاک و اصلاح و احیاء و بهره برداری اصولی از منابع موجود در حوزه ها اولویت نخستین را دارا می باشد. چرا که فعالیت های صحیح آبخیزداری و حفظ و احیاء خاک، آب و پوشش گیاهی حوزه ها علاوه بر ایجاد اشتغال و بهبود وضع اقتصادی مردم استمرار بهره برداری از این منابع درآینده را نیز بیمه نموده و یک توسعه پایدار در وضعیت اقتصادی مملکت ایجاد می نماید که تغییرات فیزیکی حاصل از آن و نیز منافع و اثرات حاصله از این فعالیت و در نهایت بهبود وضعیت تولید و اقتصاد منطقه و نیل به خود کفایی را به دنبال دارد.
معضلات موجود در آبخیزداری کشور ما با توجه به وسعت زیاد و تنوع اقلیمی و ادافیکی و نیز تنوع اشتغال و سیستم معیشتی ساکنان آن با معضلات مختلف و متعددی در حوزه های آبخیز رو به روست که بعضی از این مسائل اکولوژیکی و برخی دیگر اقتصادی و اجتماعی می باشد می باشند که عناوین آنها به این قرار می باشد:
مسائل اکولوژیکی حوژه ها 1) فرسایش خاک این مشکل در اغلب حوزه های کشور مشکل اصلی محسوب می شود که از یک طرف باعث کم بازده شدن اراضی کشاورزی و از طرف دیگر پر شدن مخازن و سدها و مدفون شدن اراضی کشاورزی و باغات در پائین دست می گردد. بر اساس مطالعات انجام گرفته متوسط فرسایش خاک در اکثر مناطق ایران بیش از حدود 13 تن در هکتار در سال می باشد. در صفحات آتی مطالب بیشتری در این زمینه بیان می شود.
2) تخریب خاک که عبارت است از شور و قلیایی شدن و موارد دیگر که باعث از دست رفتن بازدهی تولید اراضی می گردد.
3) وقوع سیلاب یکی از مواردی که در سال های اخیر در ایران شدت گرفته وقوع سیل می باشد که هر ساله باعث خسارت فراوانی به نقاط مختلف کشوری می گردد که ریشه در تخریب حوزه های ابخیز دارد چرا که تخریب پوشش گیاهی و خاک باعث عدم نفوذ آب در خاک و در نتیجه جاری شدن آن و ایجاد سیل می گردد. مطالب بیشتری در رابطه با انواع سیلاب و روش های پیش بینی آن در صفحات بعدی آمده است.
4) خشکی و کمبود آب با توجه به این که ایران یک کشور نسبتاً خشک محسوب می شود و در اغلب نقاط آن کمبود آب یک مسئله جدی است، تخریب منابع آبخیز (خاک و پوشش گیاهی) باعث می گردد که همان مقدار اندک آب حاصل از آب حاصل از بارش ها نیز به جای نفوذ و تقویت سفره های آب به صورت رواناب از دسترس خارج و تبخیر گردد و در نتیجه خشکی و کمبود آب بیش از پیش در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور ایجاد محدودیت نماید. 5) تخریب جنگل ها و مراتع و کمبود علوفه جنگل های کشور به علت بهره برداری بی رویه و غیر مجاز روز به روز در حال کاهش می باشد و نیز به علت این که تعداد دام استفاده کننده از مراتع که بیش از چند برابر ظرفیت این مراتع است چرای بی رویه، زودرس و غیر اصولی به شدت باعث سیر قهقرایی مراتع شده و در نتیجه ثبات اکوسیستم های مرتعی و در نتیجه اقتصاد دامی مناطق به شدت در معرض خطر نابودی قرار گرفته است. 6) برهم خوردن زیستگاه حیات وحش و نیز کاهش پتانسیل های تفرجگاهی این مشکل نتیجه تخریب پوشش گیاهی حوزه ها و بر هم خوردن تعادل اکولوژیکی در آنها است که باعث کم شدن جاذبه های توریستی کشور می گردد. 7) فعالیت های غیر اصولی عمرانی در حوزه ها این فعالیت ها عبارت است از احداث غیر اصولی جاده ها، بهره برداری معادن بدون توجه به مسائل زیست محیطی و نیز احداث ساختمان در حریم رودخانه و ... است که باعث تشدید موارد فوق می گردد.
8) بحران آب های زیر زمینی به خاطر هدر رفت آب و عدم نفوذ آن در خاک به علت تخریب منابع حوزه ها این مشکل حادث گردیده است. در اثر تشدید رواناب و عدم نفوذ و تغذیه سفره های زیر زمینی اغلب این سفره ها (که در تأمین منابع آبی مورد نیاز کشور نقش بسزایی دارند) با افت سطح و بیلان منفی مواجه هستند که میزان این افت سالانه 40 – 30 سانتی متر می رسد. ب) مسائل اقتصادی و اجتماعی حوزه ها رشد بیش از حد جمعیت باعث افزایش نیاز جوامع به مواد غذایی، مواد الیافی، انرژی، چوب، علوفه، و غیره گردیده است و در نتیجه انسان را مجبور به استفاده بیش از حد از طبیعت کرده است. توسعه شهر نشینی، تبدیل اراضی منابع طبیعی به کشاورزی بدون توجه به قابلیت آنها، استفاده مفرط از جنگل ها و مراتع، استفاده مفرط و غیر اصولی از منابع آب و خاک، کاربرد بیش از حد سموم، علف کش ها کود های شیمیایی و آلودگی آب و خاک و هوا همه مسائلی هستند که در حوزه های آبخیز ظاهر گردیده و تعادل بیولوژیک و هیدرولوژیک را به هم زده و باعث تشدید مسائل اکولوژیکی که در گذشته تشریح شد، می گردد. اهم مشکلات و مسائل اجتماعی و اقتصادی حوزه ها عبارتند از: مسائل فرهنگی، مسائل مربوط به مصرف، مساله جمعیت، مسائل مربوط به ارتباطات که باعث عدم موفقیت در اجرای طرح های آبخیزداری می گردد. مهاجرت روستائیان به شهرها که اغلب مجبور به اشتغال به شغل های کاذب نیز می شوند، نتیجه تخریب منابع آبخیزها می باشد. این مسأله یک مشکل حاد اجتماعی اقتصادی بوده که ریشه در نامناسب بودن وضع اقتصادی روستائیان دارد که تخریب و هدر رفت آب و خاک عامل اصلی پائین بودن درآمد این قشر در روستاها است. مهاجرت بخشی از مردم یک کشور از بستر تولید و کشاورزی (روستاها) به بستر مصرف و مصرف گرایی (شهرها) معضلی است که نمی توان نقش آن را در توسعه آن کشور نادیده گرفت.

تعریف آبخیزداری و حوزه فعالیت آن

مطالب مشابه :

حوزه نفوذ و روابط شهرو روستا در کرمان

منطقه و روشهای تعیین آن

شناسایی حوزه نفوذ آقابابا

سه مفهوم مهم

تعریف آبخیزداری و حوزه فعالیت آن

تاثیر نفوذپذیری در پاسخدهی محیط

حوزه نفوذ تاریخی اهر و بازار آن را مراقبت کنیم

شناسایی حوزه نفوذ آقابابا

داده کاوی و تکنیک های آن برای سیستم های تشخیص نفوذ

نفوذ پذیری در محیط های پاسخ ده