وضعيت پسته در ايران

تاريخچه كشت پسته

محصول پسته از زمانهاي قديم در ميان ايرانيان از ارزش و اهميت والايي برخوردار بوده است و در نواحيي چون خراسان و ماورالنهر كشت مي شده است .كشور ايران در طول سالهاي گذشته با توجه به تجزيه بخشهاي وسيع و پهناوري از مناطق پسته خيز خود باز عمده ترين توليد كننده پسته جهان است. بدون هيچ ترديدي مي توان گفت هيچ يك از ملل جهان سابقه و تجارت ايرانيان را در باب امور زراعت و تجارت پسته ندارند مبدا هر درختي بطور مسلم رويشگاه طبيعي آن است ، با توجه به مستندات تاريخي مبدا درختان پسته محدوده اي در قلمرو ايران بوده است .سرزميني كه بعد ها پارت و سپس خراسان نام گرفته است .حد غربي دامنه رويش اين گياه تا نواحي نيشابور و حد شرقي دامنه رويش اين گياه تا نواحي بلخ در دو سوي رود جيحون بوده است . دامنه اين درختان تا سرزمينهاي شمالي رود جيحون كه مرز طبيعي شمال خراسان يعني تا ماورالنهر و بخشهايي از خراسان قديم و جمهوري هاي تازه استقلال يافته اي چون تركمنستان ، ازبكستان ، تاجيكستان و قسمتي از كشور افغانستان را تشكيل مي دهد.

قديمي تر ين اثري كه از پسته در جهان به دست آمده ، قطعه چوب نيم سوخته اي است مربوط به عصر حجر كه در حدود هزار سال پيش در اطراف شهرستان فسا (استان فارس) پيدا شده و هم اكنون در موزه پارس نگهداري ميشود.

هرودوت مورخ مشهور يوناني نيز در نوشته هاي خود اشاراتي به كشت پسته ايران كرده است . بنابراين درخت پسته در ايران سابقه تاريخي دارد و گمان مي رود كه اين محصول از چهار هزار سال پيش در ايران كشت ميشده است.

ايرانيان از دورترين ايام تاريخ خواص خون ساز و حيات بخش و هوش افزاي محصول پسته را به فراست دريافته اند. في المثل به روايت منابع باستاني ضحاك مغلوب ايرانيان پارسهاي پيروزمند را «پسته خوار» خطاب كرده است و پارتها مرداني وصف شده اند كه از كودكي پسته را به عنوان خوراكي نيرو بخش، مقوي و كم حجم همواره به همراه داشته اند به روايت حكيم طوس فردوسي پادشاه ساساني در واپسين ايام عهد باستان فرمان مي دهد پسته را همچون خوراكي حياتي و انرژي بخش در دژهاي خراسان انبار كنند تا بتوانند در مقابل هجوم دشمن مقاومت كند در حمله تاتاران نيز دژنشينان ايراني در قلعه معروف كاليون خراسان مدت طولاني در محاصره مغولان مقاومت ميكنند در حاليكه خوراك آنها تنها پسته و گوشت خشك بوده است.

كلمه لاتين Pistachio از اسم آن در زبان فارسي Piste or Peste مشتق شده است جنگلهاي وحشي و خودروي پسته ايران در منطقه شمال شرقي ايران، ناحيه سرخس و مناطق جنوبي آن تا تربت جام پيشينه اي باستاني دارند، تصور ميشود درخت پسته حدود 4ـ3 هزار سال قبل در ايران اهلي شده و مورد كشت و كار قرار گرفته است و پس از ايران به ساير نقاط جهان بخصوص كشورهاي اطراف درياي مديترانه منتقل گرديده است.

بررسي وضعيت سطح زير كشت و توليد پسته در استان كرمان

از ميان استانهاي توليد كننده پسته در كشور استان كرمان با طي دوره 83-1368 با حدود 83% توليد رتبه اول ، استان خراسان در حدود 5% توليد رتبه دوم ، استان يزد با حدود 8/4% توليد رتبه سوم و ساير استانها نيز مجموعا 2/5% توليد پسته كشور را در اختيار دارند.

بر اساس آمار ، آمار نامه هاي استان سطح زير كشت پسته در استان در سال 1383 برابر 289802 هكتار بوده است كه از اين مقدار 65967 هكتار نهال و 223835 هكتار بارور مي باشد . بيشترين سطح زير كشت مربوط به شهرستانهاي رفسنجان ، زرند ، سيرجان و كرمان ميباشد و شهرستان رفسنجان با 1/38 درصد از مجموع سطح زير كشت نهال و بارور رتبه اول سطح زير كشت پسته را به خود اختصاص داده است .ميزان توليد پسته استان حدود 7/89 هزار تن مي باشد كه شهرستان رفسنجان با 8/39 درصد توليد استان مقام اول را دارد و سه شهرستان زرند ، سيرجان و كرمان به ترتيب با 6/20 و 8/14 درصد و 6/13 درصد مقام هاي دوم تا چهارم را به خود اختصاص داده اند .

ارقام پسته ايران

محصول پسته ايران از نظر شكل ظاهري و كيفيت داراي تنوعي چشم گير و مشتمل بر دهها رقم است. از حدود نيم قرن پيش تعداد ارقام فزوني يافته است، اين تعداد و تنوع بر اثر تلاش باغبانان و باغداران ايراني مخصوصا در استان كرمان و به ويژه در منطقه رفسنجان ايجاد شده است. باغبانان و باغداران با جابجايي نهال يا بذر ارقام بومي ديگر مناطق پسته خيز به كرمان و رفسنجان، و با پيوند ارقام موجود و ارقام انتقالي بر روي يكديگر ، ارقام پسته بسيار بديع و متنوعي به دست آورده اند. برخي از ارقام بسيار درشتند، برخي جلوه و زيبايي خاص، بعضي جلا و شفافيت، بعضي رنگ سفيد يا حتي طلايي، برخي شكل جالب و گاهي عجيب و بسياري پوست نازك دارند. در مجموع ارقام پسته ايران از نظر شكل ظاهري و رنگ داراي پوست سخت و حتي رنگ پوسته روي مغز متنوع و هر يك از ارقام ويژگي دلپذيري دارند به طوري كه از نظر كيفيت طعم و تنوع در شكل پسته ايران در دنيا بي همتا است. پسته ايران از نظر شكل ظاهري به دو دسته پسته بادامي و پسته فندقي تقسيم مي شوند كه در دنيا به عنوان پسته كشيده و گرد معروف مي باشند . از نظر گياه شناسي تا كنون 60 رقم پسته در ايران شناسايي شده است كه مهم ترين آنها به شرح زير است: ارقام مهم كرمان: اوحدي حدود 60 درصد كل سطح زير كشت استان كرمان، كله قوچي 20 تا 25 درصد و فندقي ، اكبري ، احمد آقايي و ساير رقم ها 15 تا 20 درصد است.

ساير ارقام كرمان عبارتند از: شيخ پسته، جباري، ركن آبادي، ايتاليايي، غفوري، واحدي، سيد علي آقايي بادامي، بادامي كج، سيف الديني، هراتي، نيش كلاغي، خانداني، حيدر آبادي ، عبداللهي، موسي آبادي، سرخي، محسني، كريم آبادي، غلامرضايي، پوست كاغذي، سي ريزي، فروتني، بادامي راور، ابراهيمي، حسني، بهشت آبادي، شاه پسند، ابراهيم آبادي، ممتاز تاج آبادي ، فندقي ريز، حسن زاده، خنجري راور و ....

مهمترين پسته هاي استان كرمان كه براي صادرات متداول مي باشند به شرح ذيل مي باشند.


پسته كله قوچي (Jumbo)	پسته فندقي (Round)	پسته اكبري (Long)	پسته احمد آقايي (Long)	پسته بادامي (Long)

مقايسه عناصر موجود در پسته با ساير خشكبار

تخم كدو	تخم هندوانه	گردو	بادام	فندق	بادام زميني	پسته	عناصر غذايي
590	578	694	569	582	573	630	كالري
4.5	6.1	3.2	4.7	5.2	6	6.1	آب (گرم)
30.3	32.3	15	18.6	23.5	25.5	20	پروتئين (گرم)
47	45.7	64.4	54.1	51.5	44	53.8	چربي (گرم)
11.4	9.4	13.5	16.9	61.1	18.8	15.5	موادقندي (گرم)
2.2	2.7	2.1	2.5	5.6	3.4	1.9	سلولز (گرم)
40	50	83	254	0	66	140	كلسيم (ميلي گرم)
9.2	8.5	2.1	4.4	0	3	14	آهن (ميلي گرم)
0.23	221	0.4	0.25	0	0.91	0.8	ويتامينB1 (ميلي گرم)
0.16	16	0.2	0.67	0	0.21	0.24	ويتامينB2 (ميلي گرم)
2.9	2	1.5	4.6	0	17.6	1.5	ويتامينP.P يا نياسين (ميلي گرم)
0	0	0	0	0	30	200	ويتامينA ( واحد بين المللي)

وضعيت پسته در ايران:

1- سطح زيركشت:

ايران در سال 1381، 380 هزار هكتار برآورد گرديده است كه از اين مقدار 114 هزار هكتار نهال و 266 هزار هكتار باغات پسته بارور است. نمودار چهار تغييرات سطح زيركشت نهال و بارور باغات پسته ايران را از سال 1373 تا 1381 نشان مي دهد. بطور متوسط از سال 1373 تاكنون، سالانه 9/8 درصد سطح زيركشت پسته افزايش يافته است .

نمودار 4 : سطح زير كشت پسته در ايران (1381-1373)

همانگونه از نمودار مشخص است، سرعت افزايش سطح زيركشت پسته در ايران با توجه به محدوديت منابع آب و خاك در حال كاهش است و در سال 1381 به 2/4 درصد رشد رسيده است.

جدول 4 : آمار سطح زيركشت پسته در استانهاي مختلف ايران در سال 1381

استان	سطح زير كشت
نهال	بارور
سمنان	7200	5843
كرمان	58236	236813
يزد	-	20483
خراسان	11454	12722
قم	2230	452
قزوين	1399	2335
سيستان و بلوچستان	3273	1938
فارس	7618	7953
اصفهان	2709	1541
مركزي	5/3356	3307
جمع	97476	293386

3/77% از سطح زيركشت بارور پسته مربوط به استان كرمان مي باشد كه بيشترين سطح زيركشت پسته را در بين استانهاي كشور به خود اختصاص داده است بعد از استانهاي يزد، خراسان، فارس، سمنان، مركزي، قزوين، سيستان و بلوچستان و قم قرار دارند (جدول 4 ) (نمودار 5).

نمودار 5: توزيع سطح زير كشت بارور پسته استانها نسبت به كل كشور در سال 1381

2- توليد و عملكرد:

ميزان توليد پسته ايران از سال 1998 تا سال 2003 در نمودار شش نشان داده شده است. همانگونه كه ملاحظه مي شود با توجه به سال آوري پسته ميزان توليدي پسته در سالهاي مختلف داراي نوسانات شديدي مي باشد. ميزان توليد پسته ايران در سال 2002 و 2003 به ترتيب 200 و 150 هزار تن برآورد شده است.

نمودار 6: ميزان توليد پسته ايران (2003-1998)

همچنين ميزان توليد و عملكرد استانهاي مختلف ايران در سال 1381 در جدول پنج آورده شده است.

جدول 5: آمار ميزان توليد و عملكرد در استانهاي مختلف ايران از سال 1381

استان	توليد (تن )	عملكرد (كيلوگرم در هكتار)
سمنان	11686	2000
كرمان	182127	769
يزد	25000	1250
خراسان	15544	1222
قم	226	500
قزوين	5/1938	830
سيستان و بلوچستان	4/1419	8/732
فارس	6579	827
اصفهان	2209	1432
مركزي	3307	1000
جمع	250036

اطلاعات نشان مي دهد كه بيشترين پسته توليدي ايران مربوط به استان كرمان بوده و بعد از آن به ترتيب استانهاي يزد، خراسان، سيستان و بلوچستان. سمنان و فارس در رتبه هاي بعدي قرار دارند و استان كرمان 8/72% از پسته توليدي را به خود اختصاص داده است (نمودار 7).

نمودار 7: توزيع ميزان توليد پسته استانها نسبت به كل كشور در سال 1381

3- صادرات:

پسته يكي از اقلام مهم صادراتي محصولات كشاورزي مي باشد و حدود 69 درصد از صادرات محصولات كشاورزي را به خود اختصاص داده است (نمودار 8).

نمودار 8: ميزان صادرات پسته نسبت به ساير محصولات كشاورزي صادراتي در سال 1380

صادرات پسته ايران و آمريكا از سال 1992 تا 2003 در نمودار نه آورده شده است. بطوريكه ملاحظه مي شود ميزان صادرات پسته در سال 1381(03-2002) داراي افزايش 35 درصدي نسبت به سال 1380 بوده و به 150 هزار تن رسيده است كه در كل سالها بي نظير است. ميزان صادرات پسته ايران نسبت به صادرات پسته آمريكا، 75/3 برابر است ولي اگر درصد رشد صادرات پسته ايران و آمريكا را از سال 1992 تا 2003 با هم مقايسه كنيم متوجه مي شويم كه ميزان صادرات ايران داراي فراز و نشيب هاي زيادي بوده بطوريكه ميزان صادرات در سال 1992، 109 هزار تن بوده ولي در برخي از سالها به كمتر از اين مقدار رسيده است (در سالهاي 98-1997 و 2000-1999 به ترتيب به 81، 84 هزار تن رسيده است. بطور كلي ميزان صادرات پسته آمريكا در همان سالها 60 درصد رشد داشته است.

نمودار 9 : صادرات پسته ايران و آمريكا (2003-1992)

با بررسي آمار مقايسه اي عملكرد بازار جهاني پسته مشخص مي شود كه سهم ايران در بازارهاي اروپايي از 73 درصد مربوط به ده ماه اول سال 2001 ميلادي ، به 67 درصد در دوره مشابه سال 2002 تنزل كرده است . اين در حالي است كه صادرات پسته ايران به كشورهاي غير اروپايي افزايش محسوسي داشته است كل واردات اين كشورها از ايران حدود 26570 تن بوده كه نسبت به ارقام دوره مشابه سال قبل ، نزديك 15 درصد برتري دارد (جداول 2 و 3 )

افزايش صادرات پسته ايران به كشور هاي غير اروپايي از افزايش واردات هنگ كنگ ناشي مي شود كه در سال 2002 به حد نصاب 15938 تن رسيد كه 46 درصد از ارقام دوره مشابه سال 2001 بيشتر است . افزايش محدودي در صادرات مستقيم به چين از كاهشي به ميزان 69 درصد در دوره مورد بررسي برخوردار بود.

در سالهاي نه چندان دور بيش از 70% پسته صادراتي ايران به كشورهاي اروپايي صادر مي شده است كه در حال حاضر به كمتر از نصف ميزان پسته صادراتي رسيده است (نمودار 10).

نمودار 10: ميزان صادرات پسته به كشورهاي اروپايي نسبت به كل صادرات پسته ايران (2003-1992)

بررسي ميزان صادرات پسته به اروپا را نشان مي دهد. بيش از 80 هزار تن از پسته توليدي ايران تا سال 97/1996 به كشورهاي اروپايي صادر شده است كه در سالهاي 98-1997 تاكنون به حدود 40 هزار تن (به نصف) تقليل يافته است.

نمودار يازده صادرات پسته كشورهاي مختلف به كشورهاي اروپايي را نشان مي دهد. بطوريكه ملاحظه
مي شود تا سال 97-1996 بيش از 90 درصد واردات پسته كشورهاي اروپايي مربوط به ايران بوده است كه در اين سالها صادرات پسته آمريكا به كشورهاي اروپايي كمتر از 10 درصد بوده است. از سال 97-1996 به بعد به تدريج سهم ايران از بازارهاي اروپايي كاهش يافته و به 66% كل بازار اروپا رسيده است در حاليكه از همان سال به تدريج پسته آمريكا، بازار پسته ايران را به خود اختصاص داده و در سال 2003-2002، بيش از 30 درصد بازار اروپا را پسته آمريكا اشغال كرده است كه اگر اين روند ادامه يابد به تدريج ايران بازارهاي اروپايي را از دست خواهد داد.

نمودار 11: سهم صادرات پسته كشور هاي توليد كننده پسته به كشور هاي اروپايي (2003-1992)

كشور هاي عمده وارد كننده پسته آمريكا به ترتيب كشورهاي هنگ كنگ، بلژيك، آلمان، كانادا، فرانسه، ايتاليا، ژاپن، هلند، چين و مكزيك هستند. كشور هاي عمده وارد كننده پسته ايران به ترتيب چين، هنگ كنگ، آلمان، كانادا، تايوان، اسپانيا، ايتاليا، فرانسه مي باشند. ميزان صادرات پسته آمريكا به كشورهاي انگلستان، بلژيك، فرانسه پرتغال و دانمارك بيشتر از صادرات پسته ايران به اين كشورهاست (جداول 2 و 3).

مقايسه ارقام پسته ايران و جهان

تنها پسته ايران است كه از نظر شكل و رنگ و هيبت ظاهري و اندازه و ابعاد و همچنين مشخصات مغز آن، ارقام بسيار متنوعي دارد. محصول پسته ساير كشورها عموما يكنواخت است و تنوع چنداني ندارد. اكثر اين كشورها يك رقم پسته بيشتر ندارند، حتي ارقام پسته محصول برخي كشورها مشابه است، و از نظر مشخصات تفاوت چنداني ندارد.

در ايالات متحده آمريكا بجز رقم كرمان سه تا چهار رقم بر اثر پيوند به دست آمده است. اما اين ارقام نه تنها امتياز برجسته اي بر رقم كرمان ندارند، بلكه در مقايسه با آن اختلافات منفي غير قابل اغماضي دارند به همين دليل توسعه اي نداشته و همان رقم كرمان غلبه پيدا كرده است. رقم كرمان محصول كاليفرنيا صرف نظر از تفاوتي كه در ماهيت با رقم مشابهش در شهر كرمان دارد، مغز آن از نظر ظاهري نيز با ارقام پسته ايران تفاوتهايي دارد :

ـ اگر مغز پسته رقم كرمان محصول كاليفرنيا با چاقوي تيزي از كمر به دو نيم يا دو لپه مغز از يكديگر جدا شود، در مقطع مغز حفره اي به چشم ميخورد. اين نوع حفره در داخل مغز پسته محصول كاليفرنيا تقريبا بدون استثنا وجود دارد و تنها كوچكي و بزرگي آن تفاوت مي كند. بدون ترديد شرايط اقليمي پسته خيز كاليفرنيا موجب ايجاد اين پديده (حفره هواي درون مغز) مي شود. زيرا همان طور كه قبلا گفته شد، كاليفرنيا شرايط اقليمي نواحي پسته خيز ايران ـ كرانه بيابانهاي كويري ـ را ندارد تا بتواند مغز پسته را به مرحله كمال (رسيدن كامل ميوه) برساند. در واقع پسته محصول كاليفرنيا به ظاهر مطلوب است اما در ماهيت يا در نهاد باطن قابليتهاي لازم پسته مرغوب را تحت آن شرايط كسب نكرده است.

لطافت پسته ايران مرهون شرايط اقليمي سخت و ساز گاريها و مقاومتهاي شايسته درختان پسته ايران در اين شرايط و احوال است.

يكي از نكات جالب در رنگ آميزي طبيعي ارقام پسته ايران دايره قرمز رنگ روي پوسته نازك مغز آن است. اين دايره از تداخل چند رنگ به وجود آمده كه از نظر شكل ظاهري شباهت به دواير زيباي روي پر طاووس دارد، با اين تفاوت كه در اينجا رنگ قرمز روشن و سير غلبه دارد. اين دايره در برخي از ارقام رنگين كمان را در ذهن متبادر ميكند. جاي اين دايره بر روي پوسته نازك مغز در تمامي ارقام پسته ايران ثابت و يكنواخت و در قسمت زيرين مغز ـ كه برجسته تر است قرار دارد. شگفتا كه اين دواير بر روي مغز پسته محصول كاليفرنيا، اولا اين زيبايي را ندارد ، ثانيا جاي اين دواير بر روي مغزهاي مختلف عموما يكسان و يكنواخت نيست و در جاي ثابت قسمت زيرين يا در نوك مغز يا در قسمت دم ( جاي ورود آوندهاي تغذيه) ، يا اگر هم در قسمت زيرين قرار گرفته گاهي در سمت چپ و گاهي در سمت راست اين قسمت يا در بخش قدامي يا خلفي آن به چشم ميخورد. در حالي كه دواير موصوف بر روي ارقام مختلف پسته ايران جايي ثابت دارند، به طوري كه بخشي از اين دواير از شكاف دو لب خندان پسته ايران آشكارا جلوه گر است، اما در پسته محصول كاليفرنيا كمتر ميتوان اين دايره را مشاهده كرد شايد به همين دليل آمريكائيان پسته را رنگ آميزي ميكنند تا عيوب ظاهري پسته را بپوشانند.

مقدار مواد معدني و ويتامينها در 100 گرم
پتاسيوم	1.020 ميلي گرم
فسفر	500.000 ميلي گرم
منيزيم	158.000 ميلي گرم
كلسيم	158.000 ميلي گرم
آهن	7.300 ميلي گرم
سلنيوم	0.450 ميلي گرم
نيكل	0.080 ميلي گرم
ويتامين سي	7.000 ميلي گرم
ويتامين ئي	5.200 ميلي گرم
ويتامين ب 1	0.690 ميلي گرم
ويتامين ب 2	0.200 ميلي گرم
كراتين	0.150 ميلي گرم
فوليك اسيد	0.058 ميلي گرم

هر 100 گرم مغز پسته حاوي
پروتين	20.8	387.27	92.56
چربي	51.6	2007.82	479.88
كربوهيدرات	16.4	288.19	68.88
جمع كل		2683.28	641.32

وضعيت پسته در ايران

جدول 4 : آمار سطح زيركشت پسته در استانهاي مختلف ايران در سال 1381

جدول 5: آمار ميزان توليد و عملكرد در استانهاي مختلف ايران از سال 1381

نمودار 7: توزيع ميزان توليد پسته استانها نسبت به كل كشور در سال 1381

نمودار 8: ميزان صادرات پسته نسبت به ساير محصولات كشاورزي صادراتي در سال 1380

مطالب مشابه :

پسته و صادرات

پسته وصادرات

تغذیه درختان پسته

وضعيت پسته در ايران

اهمیت پسته دراقتصاد کشاورزی

ارزش غذائي :

1-پسته ایران گوی رقابت را از آمریکا ربود--2-گلايه مديران صنايع صادراتي از ثبات نرخ ارز8/10/88

شب پره هندي

جغرافياي جديد صادرات و واردات ایران

ويژگيها وروشهاي آزمون پسته مكانيك خندان