ماليه و فساد مالى در تاريخ معاصر ايران بخش پنجم

مشروطيت و وزارت ماليه

تا قبل از امضا و فرمان مشروطيت در ۱۴ مرداد ،۱۲۸۵ پادشاه در تعيين ميزان ماليات براى مستوفيان فرمان صادر مى كرد و خزانه زير نظر خودش بود و حتى مى توانست ماليات افراد حقيقى و حقوقى را به دلخواه تعيين يا اضافه كند و يا ببخشد. ولى قانون اساسى مشروطيت از اصل نود و چهارم تا اصل صد و سوم ترتيب اخذ ماليات را برعهده قوانينى گذاشت كه از تصويب مجلس مى گذرد. هيچ يك از فرزندان بلافصل، برادران و عموزادگان پادشاه نمى توانستند به وزارت برسند. اين قانون به ظاهر اجرا گرديد ولى از اوايل مشروطيت تا پايان دوره قاجار اكثراً افرادى به وزارت ماليه رسيدند كه از نوادگان پادشاه و وابستگان نزديك به دربار بودند كه مى توان گفت از فرزندان و برادران شاه در دستگاه دولت و دربار با نفوذتر بودند. افراد وابسته به دربار مانند احمد قوام (قوام السلطنه) و برادرش حسن وثوق (وثوق الدوله) نمونه اى از صدها رجل وابسته به دربار بودند كه بارها به وزارت ماليه (دارايى) رسيدند. نصرالدوله فيروز ميرزا از نوادگان عباس ميرزا، اكبر مسعود (صارم الدوله) نوه ناصر الدين شاه و دكتر على امينى فرزند خانم فخر الدوله و نوه مظفرالدين شاه نيز به اتفاق رجالى كه جزء هزار فاميل حكومت گر دوره قاجار بودند به وزارت دارايى رسيدند. اين يك واقعيت است كه احمد شاه آخرين پادشاه قاجار بود ولى با انقراض قاجار نمى توان گفت كه قاجارها از صحنه خارج شدند بلكه مى توان گفت كه دستگاه رضا شاه پهلوى را رجال قاجاريه مى گردانيدند و حتى تا انقراض پهلوى در ۱۳۵۷ هنوز نوادگان قاجار در پست هاى كليدى بودند. در ميان خاندان هاى حكومت گر قاجار و نوادگان عباس ميرزا فقط دكتر محمد مصدق بود كه از عناصر ملى و وطن خواه بود و زمانى كه براى احقاق حقوق ملت ايران به لاهه و سازمان ملل مسافرت كرد، مخارج سفر خود و همراهانش را از ثروت شخصى خويش پرداخت كرد و اظهار داشت: ملتى كه در محاصره اقتصادى است نبايد پولش را بيهوده خرج كرد.از ۱۲۸۵ شمسى تا ۱۳۵۷ ، ۱۴۸ بار كابينه تشكيل شد كه در خلال آنها ۶۹ نفر به وزارت دارايى رسيدند كه بيشترين مدت وزارت مربوط به جمشيد آموزگار بود كه ۹ سال و ۲۶ روز وزارت نمود و كمترين وزارت مربوط به ميرزا سلطان على وزير افخم بود كه چهار روز وزارت نمود. نام وزراى ماليه (دارايى) از ابتداى مشروطيت تا پيروزى انقلاب اسلامى به شرح زير است.
۱- ميرزا ابوالقاسم خان قراگزلو همدانى (ناصرالملك) ۲- ميرزا محمد على خان قوام الدوله آشتيانى ۳- ميرزاحسين خان نظام السلطنه مافى ۴- ميرزا مرتضى خان صنيع الدوله ۵- ميرزا سلطان على خان وزير افخم ۶- ميرزا عبدالله خان قراگزلو (حاج امير نظام همدانى) ۷- ميرزا حسن خان مستوفى الممالك ملقب به آقا ۸- ميرزا حسن خان وثوق الدوله (حسن وثوق) ۹- ميرزا ابراهيم خان حكيمى (حكيم الملك) ۱۰- ميرزا اسماعيل خان ممتازالدوله (اسماعيل ممتاز) ۱۱- ميرزا ابراهيم خان معاون الدوله غفارى ۱۲- ميرزا محمدعلى خان فروغى (ذكاءالملك) ۱۳- ميرزا احمد خان قوام (قوام السلطنه) ۱۴- ميرزاحسن خان محتشم السلطنه اسفند يارى ۱۵- ميرزا اسدالله خان مشارالسلطنه (قديمى نوائى) ۱۶- ميرزا سيد على خان معزالسلطان حسابى ۱۷- ميرزا حسن خان مشارالملك (حسن مشاء) ۱۸- ميرزا رضا منتخب الدوله ۱۹- محمد قلى هدايت (مخبرالملك) ۲۰- اكبر ميرزا مسعود (صارم الدوله) ۲۱- فتح الله خان سپهدار اعظم (رشتى) ۲۲- ميرزانصرالله خانه خلعتبرى (اعتلاء الملك) ۲۳- ميرزا اسماعيل خان مرزبان (امين الملك) ۲۴- مهدى قلى خان مخبر السلطنه (مخبرالسلطنه هدايت) ۲۵- ميرزا عيسى خان فيض ۲۶- ميرزا محمود خان جم (مديرالملك) ۲۷- ميرزا محمدخان مصدق السلطنه (محمد مصدق) ۲۸- ميرزا عبدالله خان (معتمد السلطنه) ۲۹- عزت الله عز الممالك اردلان (عزالممالك) ۳۰- ميرزا حسن خان كمال هدايت (نصرالملك) ۳۱- ميرزا عليرضا خان بهاءالملك همدانى ۳۲- مرتضى قلى خان بيات (سهام السلطان) ۳۳- فيروز فيروز (نصرت الدوله) ۳۴- محمد على فرزين ۳۵- سيد حسن تقى زاده ۳۶- دكتر تقى نصر ۳۷- ميرزا خليل خان فهيمى (فهيم الملك) ۳۸- على اكبر داور ۳۹- محمود بدر ۴۰- سرتيپ رضا قلى اميرخسروى ۴۱- عباسقلى گلشائيان ۴۲- دكتر حسن مشرف نفيسى ۴۳- يدالله عضدى ۴۴- سيدباقر كاظمى ۴۵- اللهيار صالح ۴۶- امان الله اردلان ۴۷- محمود نريمان ۴۸- ابوالقاسم فروهر ۴۹- على اصغر زرين كفش ۵۰- عبدالحسين هژير ۵۱- ابوالقاسم نجم (نجم الملك) ۵۲- محمد على وارسته ۵۳- رجب على منصور با حفظ سمت نخست وزيرى (۲۲ روز) ۵۴- على اصغر فروزان ۵۵- عبدالباقى شعاعى ۵۶- غلامحسين فروهر ۵۷- عبدالحسين بهنيا ۵۸- دكتر جهانگير آموزگار ۵۹- دكتر محمد سجادى ۶۰- دكتر على امينى (امين الدوله) ۶۱- على مبشر ۶۲- تيمسار سرلشكر على اكبر ضرغام ۶۳- غلامرضا برزگر ۶۴- اميرعباس هويدا ۶۵- دكتر جمشيد آموزگار ۶۶- هوشنگ انصارى ۶۷- ارتشبد عباس قره باغى ۶۸- حسنعلى مهران ۶۹- دكتر رسم پيراسته. اولين وزير دارايى جمهورى اسلامى على اردلان و تاكنون يعنى ۱۳۸۵ بعد از على اردلان ده نفر به شرح زير در نظام جمهورى اسلامى به وزارت دارايى رسيده اند كه اسامى آنها عبارتند از: دكتر ابوالحسن بنى صدر، رضا سليمى، دكتر محسن نوربخش، دكتر حسين نمازى، محمد ناصر شرافت، محمد جواد ايروانى، محمد جواد وهاجى، مرتضى محمد خان، طهماسب مظاهرى، صفدر حسينى و دانش جعفرى.

وزراى دارايى دوره مشروطه

كه به نخست وزيرى رسيده اندهجده نفر از وزراى دارايى (ماليه) در دوره مشروطه به نخست وزيرى رسيده اند كه عبارتند از ناصرالملك، سلطان على وزير افخم، حسين قلى خان نظام السلطنه مافى، حسن مستوفى، حسن وثوق (وثوق الدوله)، احمد قوام (قوام السلطنه)، محمد على فروغى (ذكاءالملك)، مهدى قلى هدايت (حاج مخبر السلطنه)، محمود جم، مرتضى قلى خان بيات، ابراهيم حكيمى، عبدالحسين هژير، دكتر محمد مصدق، دكتر على امينى، اميرعباس هويدا، جمشيد آموزگار، رجب على منصور، خليل فهيمى (فهيم الملك) كه بعد از مرگ رزم آرا چند روز كفيل نخست وزير بود.
نكته
فرمانفرما در دوم دى ماه ۱۲۹۴ دولت خود را تشكيل داد و به خواهرزاده اش محمد مصدق (مصدق السلطنه) اصرار كرد كه وزارت ماليه را برعهده گيرد. آن طور كه دكتر باقر عاقلى در جلد سوم شرح حال رجال سياسى نظامى از قول مصدق مى نويسد كه «امتناع من از گرفتن پست وزارت ماليه در محيط خانوادگى موجب رنجش گرديد. از اين جهت شاهزاده عبدالحسين ميرزا فرمانفرما ميرزا سيدعلى خان معزالسلطان (يمين الملك) حسابى را به مقام وزارت ماليه رسانيد و شهرت داشت كه مبلغى هم از او تعارف گرفته است.»

وضع ماليه و دارايى از ابتداى مشروطه تا پايان سلطنت احمد شاه

در ۴ آذر ۱۲۸۶ در زمان وزارت ماليه ناصر الملك همدانى كه در عين حال نخست وزير هم بود چند اقدام صورت گرفت كه مى توان در واقع آنها را به عنوان پايه اجراى اصلاحات در وضع مالى كشور به حساب آورد. اول آن كه او دستور داد در وزارت ماليه كارمندان عوض نشستن بر روى زمين روى صندلى و پشت ميز انجام وظيفه نمايند، چون ناصر الملك تحصيلكرده اقتصاد از دانشگاه آكسفورد بود و مى خواست كه اين وزارتخانه را با روش اروپايى به جلو ببرد. دوم آن كه لايحه اى به مجلس تقديم كرد كه مطابق آن بودجه دربار را از هشتصد هزار تومان در سال به پانصد هزار تومان در سال تقليل داد. ضمناً حقوق بعضى از شاهزادگان و مستمرى زنان ناصرالدين شاه را نيز قطع نمود. به همين جهت مورد خشم محمد على شاه قرار گرفت و بازداشت گرديد ولى از آنجايى كه صاحب نشان از دولت بريتانيا بود، با وساطت سفير انگليس آزاد گرديد و به لندن رفت. او بيشتر عمر خود را در لندن گذرانيد. بر اثر اختلاف شديد محمد على شاه با مجلس و مشروطه خواهان فرصت رسيدگى به امور مالى نبود و طرفداران محمد على شاه در تهران و شهرستان ها ماليات پرداخت نمى كردند و زمانى وضع ماليه بدتر شد كه بين مشروطه طلبان و محمد على شاه در ۱۲۸۸ ه.ش جنگ درگرفت. شاه از سعدالدوله نخست وزير و ميرزاعبدالله خان قراگزلو (حاج اميرنظام) وزير ماليه اش تقاضاى پول براى پرداخت حقوق به قزاقان گارد سلطنتى نمود ولى چون خزانه خالى بود، در ۹ تير ۱۲۸۸ محمدعلى شاه جواهرات خود را در بانك استقراضى روس به گرو نهاد و پنجاه هزار تومان وام گرفت تا توانست حقوق سربازان نگهبان كاخ هاى سلطنتى را پرداخت نمايد. بالاخره پس از شكست قواى محمد على شاه از مجاهدين مشروطه طلب و پناهنده شدن او به سفارت روسيه بچه ۱۲ ساله اش احمدميرزا پادشاه شد و در چنين وضعيت بحرانى از نظر مالى، عضدالملك قاجار با گرفتن حقوقى برابر با پنج هزار تومان در ماه نايب السلطنه ايران شد و به جاى شاه صغير فرمان ها را صادر مى كرد. در ۶ مرداد ۱۲۸۸ كابينه سپهدار تنكابنى (محمدولى خان خلعتبرى) تشكيل شد. حسن مستوفى (مستوفى الممالك) كه وزير ماليه اولين كابينه دوره احمد شاه بود اعلام كرد كه به مباركى سلطنت احمد شاه، براى رفاه اكثريت مردم قيمت گوشت از چاركى ۲۲ شاهى (يك قران و دو شاهى) به ۱۸ شاهى كاهش يافته است. در ۱۸ شهريور ۱۲۸۸ دولت محمد ولى خان تنكابنى و وزير ماليه اش ميرزاحسن مستوفى قبول كردند در صورتى كه محمدعلى شاه در خارج از كشور به سلطنت ايران كارى نداشته باشد ساليانه از بودجه دارايى (ماليه) مبلغ يكصد هزار تومان حقوق براى او حواله خواهد شد. از جانب ديگر بر اثر وضع بد مالى كشور دولت به هرگونه رشوه اى از جانب سران استبداد به صورتى مشروعيت مى دادند. چنانچه در ۱۹ شهريور ،۱۲۸۸ عين الدوله صدراعظم دوره استبداد كه محترماً در بازداشت به سر مى برد با پرداخت يكصد هزار تومان به دولت و واگذار نمودن املاك خود در فريمان به وزارت ماليه از او رفع سوءتفاهم گرديد و آزاد شد. او بعداً يكى از نخست وزيران مشروطه گرديد. بعد از آن كه عضد الملك قاجار نايب السلطنه در ۱۵ شهريور ۱۲۸۹ وفات يافت، مجلس شوراى ملى با اكثريت آرا در تلگرافى از ناصرالملك وزير ماليه و همچنين نخست وزير سابق كه در لندن براى خود يك زندگى اشرافى ترتيب داده بود خواست كه عنوان نايب السلطنه ايران را به علاوه لقب والا حضرت قبول نموده و ماهيانه ده هزار تومان براى او حواله شود.
ناصرالملك نايب السلطنه جديد كه در پست هاى حساس قبلى در نتيجه درآمدهاى نامشروع صاحب ثروت كلانى شده بود حاضر نبود با وجود چنين شغلى حتى به ايران بيايد و سال ها در لندن فرامين و احكام وزراى ايران را صادر مى كرد. دكتر باقر عاقلى در كتاب شرح حال رجال سياسى نظامى درباره او مى نويسد: «ناصرالملك معتقد بود كه بايد با اندوخته و ثروت زندگى راحتى در بهترين كشورهاى اروپايى داشت.» عوامل او در كشور حتى در زمان جنگ جهانى اول كه قحطى سراسر كشور را فراگرفته بود و مردم از گرسنگى هلاك مى شدند، گندم احتكار مى كردند و اين روش را به احمدشاه نيز آموختند و مردم به احمدشاه لقب «احمد علاف» دادند.

ماليه و فساد مالى در تاريخ معاصر ايران بخش پنجم

مطالب مشابه :

نظر اهل ادبيات و هنر براي انتخاب وزير ارشاد آينده

دكتر يونس شكرخواه استاد پيشگام روابط عمومي الكترونيك شناخته شد

مناجات

آشتي انسان و طبيعت بخشي از صلح را تشكيل مي‌دهد

دكتر تقي اراني

اندیشه و مغز

ارشد جغرافیای طبیعی ژئومورفولوژی

ماليه و فساد مالى در تاريخ معاصر ايران بخش پنجم

پاسداری از زبان فارسی با اصلاح کتب درسی