اولویت با کدام است ؟ ببر یا یوز ؟

یک تصویر فوق العاده از ببر سیبری در وحش که توسط دوربین تله ای در هونچان چین در سال ۲۰۱۲ گرفته شده است . تصویر از شین هوا (اینجا)

اولویت با کدام است ؟ یوز یا ببر ؟

در جنگ جهانی اول ، فرانسویان در اقدامات پزشکی خود متوجه اصل مهمی شدند که بعدها به راهبرد سه گانه مشهور گشت . در آن زمان پزشکان متوجه شدند که میزان زخمی ها بیشتر از آن است که بتوان از همه آنها یکسان مراقبت کرد. آنها زخمی ها را به سه دسته تقسسیم کردند : آنها که مراقبت پزشکی در موردشان موثر است و بدون آن باقی نمی مانند ، آنها که بدون مراقبت پزشکی هم زنده می مانند و آنها که صرف نظر از اینکه مراقبت پزشکی صورت بگیرد با نه می میرند . نورمن مایر متخصص برجسته حفاظت با الهام از همین راهبرد پزشکان فرانسوی ، راهبرد سه گانه را در حفاظت از حیات وحش مطرح کرد و به این نکته پرداخت که راهی جز انتخاب برای حفاظت وجود ندارد (شناخت محیط زیست ، دانیل بوتکین ، ترجمه وهاب زاده ). مسلما قبول انقراض گونه ها برای دوستداران طبیعت بسیار دردناک است ولی امکانات در سراسر جهان محدود است و طبق راهبرد سه گانه مایر راهی جز تخصیص این امکانات به گونه هایی که هنوز شانس بقا دارند نداریم. در صورتی که بر خلاف علم محیط زیست و تجربیات دیگران گام برداریم ، راهی جز شکست نداریم و علاوه بر هدر رفت منابع ، داشته هایمان را هم با اتلاف منابعی که شاید حکم مرگ و زندگی برای گونه دیگری داشته باشد از دست خواهیم داد.

اگر نگاهی به وضعیت فعلی یوز پلنگ آسیایی در زیستگاههایش بیندازیم متوجه میشویم که بدون کوچکترین تردیدی یوز به سرعت در حال عقب نشینی از پیش بینی های خوش بینانه قبلی برای برآورد جمعیتش است . پیش بینی هایی که بدون توجه به قلمرو گسترده یوزپلنگ و بدون توجه به عکس برداری های متعدد از یک فرد انجام شده بود . با برآوردهای علمی بر پایه تطبیق خالهای یوزپلنگ اسیایی در زیستگاههایش بود که در میان بهت و ناباوری جمعیت یوز پارک ملی کویر تنها یک قلاده یوز برآورد شد در حالی که نزدیک به 30 قطعه عکس از یوز در این زیستگاه گسترده در طول یک دوره دوربین گذاری ، بدست آمده بود. هنوز هم محیط بانهای پارک ملی کویر با تعجب به تصاویری نگاه میکنند که حاکی از عکس برداری از یک یوز در یک روز در دو نقطه با فاصله بسیار بعید است . بعد از تصویر برداری از یوزی که در منطقه دره انجیر یزد دیده شده بود در چند صد کیلومتر آن سوتر در پارک ملی سیاهکوه بود که تازه محققان ایرانی به زیستگاه بسیار گسترده یوز در ایران پی بردند ، واقعیتی که نشان داد در بسیاری از سرشماری های یوز در ابتدای دهه 80 یک یوز بارها مورد شمارش قرار میگرفته است.

در حفاظت از گونه های حیات وحش همیشه گونه های بزرگ تر و به خصوص راس هرم همیشه به دلیل حساسیتشان به زیستگاه حساس ترند . در مورد حفاظت از تنوع زیستی یکی از راهگشاترین مفاهیم که به خصوص در مورد یوز مصداق پیدا میکند : "حداقل جمعیت دوام پذیر " است که در منابع زیست محیطی به عنوان کمترین تعداد افرادی است که احتمال معقولی در تداوم حیات داشته باشند . گرچه در مورد تعداد دقیق حداقل جمعیت دوام پذیر بحث هایی وجود دارد ولی بنا به عوامل ژنتیکی تخمین زده شده است که حداقل جمعیت دوام پذیر باید شامل 50 فرد بالغ زاد آور باشد. مسلما جمعیت 50 فرد زاد آور تعداد زیادی بچه و افراد پیر یا نابالغ هم دارد بنابراین تعداد علمی " حداقل جمعیت دوام پذیر " باید شامل چند صد عضو باشد. برای جلوگیری از مشکلات همخونی و ژنتیکی در منابع زیست محیطی جمعیت 500 عضوی به عنوان یک جمعیت مطمئن برای بقای گونه شناخته میشودکه البته یک رقم آرمانی است . حال سوال اینجاست که ما در چه نقطه ای برای حفاظت از یوز و در چه نقطه ای برای حفاظت از ببر ایستاده ایم .

برآوردهای جمعیتی یوز در ایران بسیار متفاوت بوده و همانطور که در بالا بدان پرداخته شد ، بر اساس برآوردهای جدید بایستی بطور جدی با احتیاط و کمی بد بینی به آمار بالای 100 قلاده یوز نگریست. اما چنانچه بر اساس شاخصجمعیت دوام پذیر نظر بدهیم با توجه به تصاویر بدست آمده در دو سال اخیر و با توجه به پایین آمدن ارزش زیستگاههایی مانند پارک ملی توران و به خصوص پارک ملی کویر که قبلا برای آن 5 یا 6 قلاده یوز در نظر گرفته میشد به نظر میرسد که ایران به سرعت در حال از دست دادن جمعیت زاد آور یوز در زیستگاههایش است و احتمالا با کمی خوشبینی تعداد یوزهای زاد آور در ایران بایستی در مرز 50 قلاده ایستاده باشند. اگر یوزهای زاد آور ایران به زیر 50 قلاده سقوط کنند ، با توجه به پراکندگی زیستگاهها و جدا افتادن جمعیت یوز در بسیاری از زیستگاهها ، روی کاغذ و بر اساس شاخص جمعیت دوام پذیر شانس نجات یوز را از دست خواهیم داد .

در حال حاضر ما به نقطه ای رسیده ایم که باید به سرعت برنامه های قلاده گذاری ماهواره ای بر روی یوز ، برای تعیین دقیق مسیر مهاجرت و باز گذاشتن کریدورهای مهاجرتی آن دنبال شود و از هرگونه اختلال در زیستگاهها که باعث جدا افتادن جمعیتهای اندک یوز در گوشه و کنار کشور شوند به شدت جلوگیری شود. در صورت نیاز حتی زنده گیری و انتقال یوز پلنگ بین زیستگاههایی که امکان تبادل با یکدیگرندارند و بیم همخونی در زیستگاههای جزیره ای وجود دارد ، باید پس از مطالعات لازم انجام شود. از صدور پروانه شکار در زیستگاههای یوز جدا جلوگیری شود و در صورت افت طعمه یوز انتقال طعمه و تکثیر آن به زیستگاه مورد نظر ، در برنامه حفاظت از یوز گنجانده شود و زیستگاههای جدید یوز در کرمان ، اصفهان ، یزد و خراسان جنوبی و شمالی به سرعت ارتقا یابند. تمام این اقدامات بایستی به سرعت و بدون فوت وقت انجام شوند و مسلما بایستی هزینه انجام این اقدامات به سرعت تامین شود . مسلما محدودیت منابع مالی برای انجام این اقدامات وجود دارد و با توجه به این که یوز در حال حاضر آسیب پذیر ترین گونه ایران است لازم است پروژه های موازی برای گونه های دیگر فورا متوقف و منابع آنها سریعا در اختیار نجات یوز پلنگ قرار بگیرد.

تصویر یوز آسیایی در پارک ملی توران در سال ۸۹ . تصویر از محمد بهشتی زواره.

حال ببینیم بین یوز پلنگ آسیایی و ببر مازندران کدام یک طبق راهبرد سه گانه مایر شایسته تخصیص امکانات هستند؟ ابتدا در مورد ببر . زیستگاه ببر در ایران جنگل های جلگه ای و تالاب های مجاور آنها شناخته میشده و یکی از عمده ترین دلایل انقراض ببر در ایران پاکتراشی جنگل های جلگه ای و تبدیل آن به شالیزار بوده است ، که موجب عقب نشینی ببر به جنگلهای کوهپایه ای و در نتیجه انقراض آن بوده است . در حال حاضر چیزی به نام جنگل جلگه ای در شمل ایران وجود خارجی ندارد و تنها یکی دو نقطه مانند جنگل سی سنگان وجود دارند که به پارک تفریحی تبدیل شده اند. تنها نقطه مناسب میانکاله تشخیص داده شده که با سالهای آرمانی اش در 200 سال قبل که خوانین قاجار در آن ببر شکار کرده اند فاصله زیادی دارد و اصولا تحمل بیش از یکی دو خانواده ببر را با پوشش گیاهی فعلی نخواهد داشت. بقیه ببرها قرار است به کجا بروند تا به جمعیت 50 فرد زاد آور برسیم ؟ (فرض بر موفقیت تکثیر در اسارت گذاشته شده است ). پرسنل آموزش دیده برای حفاظت از ببر با صرف هزینه بایستی به روسیه فرستاده شوند و تجهیزات و امکانات در زیستگاههای جدید استقرار یابد که تمام این موارد به علاوه تکثیر در اسارت نیازمند بودجه هنگفتی است.

در آن سو البته شرایط یوز کاملا متفاوت است. ما پرسنل آموزش دیده در اختیار داریم. زیستگاههای یکپارچه به خصوص در استان یزد کاملا فراهم است . احتمالا 50 فرد زاد آور را در زمان فعلی در اختیار داریم. حال سوال اینجاست که چرا در سالی که به نام حمایت از منابع ملی نامیده شده است ، بودجه محدود سازمان محیط زیست را خرج حفاظت از ببر وارداتی میکنیم ؟ در حال حاضر تخصیص منابع برای حفاظت از یوز حکم مرگ و زندگی برای این گونه را دارد و شاید آخرین فرصت برای نجات این گونه باشد. بسیاری از زیستگاههای یوز مانند پارک ملی توران و پارک ملی کویر با مشکلات جزیره ای شدن دست به گریبانند . بسیار از زیستگاههای ناشناخته یوز در صف انتظار حفاظت و نیازمند توجه اند. توجه مسئولان را به گزارشات گاه و بیگاه یوز پلنگ از کلوت پرویز و رباط پشت بادام در یزد و بهکده رضوی در خراسان جلب میکنم .

از ساوانهای آفریقا تا توندرای آلاسکا ، در همه جا مسئولان حفاظت از حیات وحش با محدودیت بودجه روبرو هستند ، این فقط مشکل ما نیست. در تمام دنیا باید برای حفظ گونه ها دست به انتخاب زد. این انتخاب اصول علمی را میطلبد. مسلما بسیاری از ایرانیان آرزوی بازگشت ببر به کشور را دارند ولی علم و تجربه به ما میگوید باید دست به انتخاب بزنیم و در این انتخاب ببر قافیه را به یوز باخته است ، بدون هیچ شک و تردیدی . البته راه برای زیر پا گذاشتن اصول علمی باز است ، اما راهی منتهی به پشیمانی است . احتمالا دهه نود دهه سرنوشت سازی برای حیات وحش ایران خواهد بود. امیدوارم سال 1400 تعداد گربه سانان منقرض شده ایران همان ببر و شیر باشد و گونه دیگری به لیست اضافه نشود.

اولویت با کدام است ؟ ببر یا یوز ؟

مطالب مشابه :

ببر ( ببر مازندران )

سرنوشت ببر مازندران

ببر مازندرانی

اولویت با کدام است ؟ ببر یا یوز ؟

ببر بنگال

ببر مازندران

آنچه باید در مورد ببر مازندران بدانیم؟