فضاهای شهری و اصول شهرسازی ایرانی

علیرضا فرسایی : برای دستیابی به یک مکان شهری جذاب، فضا باید به شكل مطلوبی محصور شود، در واقع می‌توان گفت نخستین اصل حاکم بر طراحی مکان‌های شهری، محصوریت‌ است. عناصر شهری، محله‌ای و یا واحدهای مسکونی به طور معمول، عناصر محصور کننده فضا هستند. براساس این اصل، انسان مهمترین رکن فضا محسوب می‌شود و فضا باید مقیاس انسانی داشته باشد

فضاهای شهری از مهمترین و فعال‌ترین مكان‌های شهری در دوران‌های مختلف زندگی بشر به حساب می‌آیند. توجه به عناصر و كیفیت‌های موجود در اینگونه فضاها در دوران‌های مختلف تاریخی بر اساس اهداف و خواسته‌های ساكنین شهرها متفاوت بوده است اما آنچه كه در تمامی دوران‌ها مشترك بوده، حضور مردم و وجود روابط اجتماعی حاكم بر آنها است كه مهمترین اصل در پویایی فضاهای شهری به حساب می‌آید.

فضای شهری به ترکیبی اطلاق می‌شود که از فعالیت‌ها، بناهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اداری، تجاری و مانند آن و عناصر و اجزای شهری به‌ صورتی آراسته، هماهنگ و واجد نظم و بالطبع با ارزش‌های بصری سازمان یافته باشد. فضای شهری جزء جدایی‌ناپذیر از ساختار فضایی یك شهر در ادوار مختلف تاریخ شهر است و به همین دلیل مانند ساخت کلی شهر، تابع شرایط اجتماعی و اقتصادی متغیر است و در هر فرهنگی به ‌صورت‌های گوناگون مانند میدان، خیابان، تکیه، بازار، گذر و ... جلوه كرده است. فضاهای شهری از مهمترین و فعال‌ترین مكان‌های شهری در دوران‌های گذشته به حساب می‌آمده‌اند. فضاهایی خارج از عرصه‌های خصوصی زندگی شهروندان كه قابلیت ظهور تعاملات اجتماعی در آنها بسیار بالا بوده است. بهترین راه درك فضای شهری، نگاه دقیق به تجربه طراحی فضا در طول تاریخ است.

«ادموند بیکن» یکی از مهم‌ترین طراحان شهری عقیده دارد جوهر مطالعه و بررسی آثار با ارزش معماری و شهرسازی همان خصوصیت فضایی است و تا زمانی که درك نشود سرگردانی در طراحی فضاهای شهری و معماری ادامه دارد؛ چرا که خصوصیت فضایی در واقع جوهر روابط فرهنگی، اجتماعی و فعالیت‌های شهروندان است. به بیانی روشن‌تر؛ فضا، مکانی است در همه ادوار، استوار بر گذشته‌ای وزین، حالی زنده و انعطاف‌‌پذیر برای آینده. بنابراین امروز هم باید از فضاهای گذشته استفاده کرد و اگر جوابگو نیست، باید بتوان با مهارت و استادی، فضاهایی نیز به آن افزود، همان‌طور که تاریخ تکوین فضا این امر را به ‌خوبی نشان می‌دهد.

در تعریف فضای شهری لازم است حوزه این تعریف مشخص باشد. به عنوان مثال تعریفی كه جامعه‌شناسان از فضای شهری دارند متفاوت از تعریفی است كه معماران و شهرسازان از این موضوع دارند. به طور كلی پس از بررسی و مطالعه پیرامون شهرها و فضاهای شهری در دوران‌های مختلف تاریخی می‌توان گفت كه فضای شهری (شامل منظر شهری) فضایی است كه حوزه عمومی را می‌سازد و فضای معماری، حوزه‌ای خصوصی‌تر محسوب می‌شود. هرگونه فضایی كه در شهر قرار دارد را نمی‌توان فضای شهری دانست، بلکه ارتباطات ویژه بصری و حرکتی در فضایی با خصوصیاتی ویژه، معرف فضای شهری است، در غیر این صورت چیزی بیشتر از حفره‌ای بین ساختمان‌های شهر نخواهیم داشت. رابطه میان عناصر تشكیل‌دهنده فضای شهری باید برای فرد ناظر قابل درك باشد و فرد بتواند از رابطه موجود، ساختاری در ذهن خود ایجاد كند. به این ترتیب فضای شهری هدفمند بوده و بستر رویدادهای تعریف شده‌ای خواهد شد.

فضای شهری به عنوان یکی از ارکان اصلی ساخت کالبدی شهر دارای مفهومی عام و اجتماعی است. فضای شهری فضایی است که به همه مردم اجازه می‌دهد به آن دسترسی داشته باشند و در آن فعالیت کنند. در این فضا فرصت آن وجود دارد که برخوردهای از پیش تدوین نشده اتفاق افتد و افراد در یک محیط اجتماعی جدید با هم رابطه برقرار كنند. بنابراین شرط اساسی برای این‌ که یک فضای عمومی، فضای شهری باشد برقراری تعاملات اجتماعی بین مردم در آن است. طبق آنچه بیان شد فضای شهری، فضایی مصنوعی و ساخته دست بشر است كه سازمان یافته، آراسته و واجد نظم به ‌صورت بستری برای فعالیت‌ها و رفتارهای انسانی می‌باشد. انسان جزئی از این فضا است و با ارزش‌ها و هنجارهای خود به این فضا معنی و مفهوم می‌بخشد.

با توجه به موارد ذكر شده در بالا می‌توان به این نتیجه رسید كه فضاهای شهری در معماری و شهرسازی ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. به عنوان مثال وجود فضاهایی مانند میدان، میدانچه، گذر و ... در شهرهای قدیم ایران مؤید این مسأله است. به عنوان مثال میدان نقش جهان اصفهان از جمله فضاهای مهم شهری در معماری و شهرسازی ایران به شمار می‌آید؛ چرا كه این میدان محلی برای برگذاری جشن‌ها و مراسم خاص دولتی و همچنین محلی برای برقراری ارتباطات و تعاملات اجتماعی بین مردم اصفهان بوده است. میدان نقش جهان؛ فضایی شهری است كه در مقیاس بزرگ و حكومتی عمل می‌كند.

در شهرسازی ایرانی فضاهایی با مقیاس كوچك‌تر نیز وجود دارد. به عنوان مثال میدانچه‌هایی كه در محلات مختلف شهر یزد وجود دارند، دلیلی بر اثبات توجه معماران ایرانی به فضای شهری است.

طراحی در شهرهای ایران؛ بخش‌های قدیمی یا درونی، بخش میانی، بخش جدید و کل مجموعه شهری را شامل می‌شود. از این میان، در بخش‌های قدیمی (درونی) و تا حدی میانی، اصول سازماندهی فضا بیشتر دیده می‌شود. سازمان کالبدی شهرهای قدیمی ایران بر پیوند فضایی میان عناصر مجموعه، یعنی میدان، خیابان‌های اصلی و مرکز شهر در مراکز محلات استوار است. پیوستگی فضایی گرچه در بافت قدیم بسیاری از شهرهای ایران وجود دارد، اما این پیوستگی در بافت قدیم شهرهای کویری بیشتر مشهود است؛ معابر اصلی به صورت شطرنجی نامنظم پیوند فضایی میان محلات، مراکز آنها و مجموعه مرکز شهر را برقرار می‌کرده است. برای دستیابی به یک مکان شهری جذاب، فضا باید به شكل مطلوبی محصور شود و در واقع می‌توان گفت نخستین اصل حاکم بر طراحی مکان‌های شهری، محصوریت‌ است. عناصر شهری، محله‌ای و یا واحدهای مسکونی به طور معمول، عناصر محصورکننده فضا هستند. براساس این اصل، انسان مهمترین رکن فضا محسوب می‌شود و فضا باید مقیاس انسانی داشته باشد. این اصل هنگامی نمود پیدا می‌كند که فضای بین ساختمان‌ها احساس انسانی را بر انگیزد. محصوربودن فضایی با پیوستگی بدنه با محصورکننده فضا ارتباط دارد؛ بدین مفهوم که وجود فواصل متعدد بین بدنه ساختمان‌ها و اختلاف فاحش بین نماها موجب تضعیف فضای محصور می‌گردد.

علاوه بر این، محصوریت با سادگی شکل در کل و جزء و همچنین ایستایی و پویایی فضاهای محصور ارتباط پیدا می‌كند. فضاهای ارتباط دهنده یعنی معابر اصلی و فضاهای میدان مانند که عناصر مختلف را در شهر و در مرکز آن به هم پیوند می‌دهند، واجد شرایط خصوصیت پویایی و ایستایی هستند. در این صورت، میدان و میدانچه؛ ایستا و گذر و خیابان؛ پویا هستند. احساس محصور بودن در فضا اساساً بر رابطه فاصله چشم ناظر از ارتفاع بدنه محصورکننده فضا استوار است.

یكی دیگر از مسائل مهم و مورد توجه در شهرسازی ایران، توجه به قلمروهای فضایی سلسله مراتب دسترسی افراد به فضاهای مختلف است. قلمرو فضایی معمولاً به دو صورت عمومی و خصوصی قابل بررسی است. در بافت قدیم شهرهای ایران، حد فاصل و واسط این قلمروهای فضایی نیز تعریف شده است. فضاهای خصوصی شامل حیاط و عناصر در برگیرنده آن بوده است. فضای نیمه عمومی ـ نیمه خصوصی به صورت یک بن‌بست اختصاصی یا یک هشتی که به چند خانه راه داشته است، قلمرو چندین واحد مسکونی یا مجموعه همسایگی بوده و فضاهای عمومی به صورت گذر و میدان، قلمرو و محدوده یک محله بوده است. به وجود آوردن اختلاف سطح، پیچ، پل و کاشت درخت، در ایجاد قلمرو كمك می‌كند.

توجه به اصول كلی در شهرسازی قدیم ایران و دقت در ریزه‌كاری‌هایی كه در بالا گفته شد باعث به وجود آمدن فضاهایی كارآمد و شهری موفق شده است. حال این پرسش مطرح است كه برای بهبود كیفیت زندگی وكارآمدتر شدن فضاهای شهری، امروزه چه كاری باید انجام داد؟

منبع:نشریه مسکن

فضاهای شهری و اصول شهرسازی ایرانی

مطالب مشابه :

شهروگردشگری

فضاهای شهری و اصول شهرسازی ایرانی

فضاهای گمشده شهری

اصول وضوابط طراحی پارک های شهری

فضاهای شهری و اصول شهرسازی ایرانی

میدان های شهری

بررسی شاخص های محیط در فضای ورودی شهرها

انواع فضاهای عمومی در شهر _ درس تحلیل فضای شهری

فرهنگ و طراحی فضاهای شهری