معدن مس سونگون

مقدمه

معدن مس ـ مولیبدن سونگون در حدود 33کیلومتری شمال شهر ورزقان واقع شده است. بهره برداری از کانسار اسکارنی واقع در بخش شرقی سونگون در سال 1290 وسیله کارشناسان کشورمان آغاز و بطور نامنظم تا سال 1320 ادامه داشته است فعالیت بعدی همین بخش در سال 1337 شروع و تا سال 1351 ادامه داشته و سپس متوقف گردیده است. لازم به ذکر است که علایم کارهای قدیمی معروف به دوره شدادی در کناره های رودخانه پخیر چای سونگون به چشم می خورد که بیش از 1900 سال قدمت داشتند و بعدها هم وسیله معدنکاران روسی در بخش اسکارنی معدن مواد محدودی استخراج و در محل پالایش شده بود

قبل از انقلاب زمين شناسان مختلفي از خارج و داخل از منطقه بازديد و نظرات مختلف و متنوعي را داده بودند از جمله هاميلتون و اطمينان كه نظرشان اين بود كه اين معدن كاملا" پورفيري بوده و عين كوه يخ است و بخش اعظم آن در زير زمين قرار دارد اين بخش كه بيشتر پوشيده از جنگل بود مورد مطالعه دقيق قرار نگرفته بود و در اين رايطه آقاي دكتر اطمينان كه الان در استراليا زندگي مي كند چند صفحه اي را تنظيم و به سازمان زمين شناسي وقت تحويل داده بود كه به دنبال آن از سازمان مذكور زمين شناساني ازجمله دكتر نوگل به محل اعزام و عملا"وجود كانسار مس را منكر شده بودند و تقريبا" پرونده سونگون در هاله اي از ابهام فرو رفته بود

لازم به ذکر است که در سال 1353 توسط گروه ژئوشیمی سازمان زمین شناسی نمونه گیری از آبراهه ها صورت گرفته و در سال 58-1356 توسط شرکت صنایع مس نقشه زمین شناسی 1:1000 منطقه سونگون تهیه و نمونه گیری سطحی نیز انجام شده بود ولی این گزارشات نه اینکه ادامه کار را بهبود نبخشیده بود بلکه کارشناسان زمین شناسی را بعد از انقلاب اسلامی شکاک هم کرده بود.

نتیجه کارهای انجام شده بعد از 1366 سال

از سال66 تا 69 مطالعات ژئوشیمیایی ـ ژئوفیزیکی ـ حفر گمانه ـ تونل اکتشافی ـ تهیه نقشه های زمین شناسی در مقیاسهای مختلف، احداث و بازسازی راههای ارتباطی و تأسیس بخشی از ساختمانهای اداری و آزمایشگاهی و غیره انجام شد.انجام عملیات تفصیلی اکتشاف در معدن مس سونگون تاکنون آن را بعنوان نگینی بر کمربند مس جهانی مطرح نموده است البته بایستی گفته شود که منطقه ورزقان – خاروانا کلا" روی کمربند مس جهانی قرار دارد. این معدن و معادن اقماری آن وابسته به شرکت ملی صنایع مس ایران بوده و تحت عنوان طرح مس سونگون به فعالیتش ادامه می دهد. بر پایه اطلاعات منتشره ذخیره شناخته شده آن دارای عیار اقتصادی و قابل قبول و متوسط 75/0 درصد تا این مرحله بوده و بیش از یک میلیارد تن سنگ معدن مس و مولیبدن در معدن وجود دارد. کانی سازی در این معدن از نوع اسکارن( بیشتر در بخش شرقی که متروکه شده است )، پورفیری (افشانی یا پخش شده ) در بخش غربی می باشد. ذخیره فوق در حالی برآورد شده است که هنوز گسترش کلی آن روشن نیست. با ادامه عملیات حفاری در قسمت غرب معدن و گسترش محدوده به سمت سایر مناطق پتانسیل دار این ذخیره به میزان قابل توجهی افزایش خواهد یافت و با توجه به عیار فوق، معدن مس سونگون بعنوان اولین ذخیره معدنی مس کشور و یکی از ذخائر بزرگ مس جهان محسوب می شود.

وجود ذخائر اقتصادی مولیبدن ؛ طلا ؛ نقره ؛ رنیوم و سایر عناصر کمیاب در آن بر اهمیت اقتصادی و استراتژیک آن می افزاید. مطالعات و حفاریهای اکتشافی در بخشهای سونگون 1 و 2 تقریبا" به اتمام رسیده و منجر به صدور گواهینامه کشف به نام شرکت ملی صنایع مس ایران شده است. عملیات باطله برداری آن نیز تقریبا" برای بهره برداری فاز اول به اتمام رسیده است. سرمایه گذاری در این معدن ؛ نقش بسیار موثری را در محرومیت زدائی منطقه و توسعه پایدار و ایجاد تحول اقتصادی منطقه و استان ایفا می نماید. بر اساس پیش بینی های بعمل آمده ظرفیت اسمی کارخانه فاز اول تولید کنسانتره سالانه بیش از 150 هزار تن با عیار حدود 28٪ تا 33٪ میباشد و بیش از 30 هزار تن نیز کنسانتره مولیبدن بعنوان محصول جانبی تولید خواهد شد.

واما ماجرای مس سونگون

سازمان زمين شناسي كشور در سال 1366 مصمم شده بود كه بررسي نهائي را انجام و رفع تکلیف نماید و اين سال مصادف بود با بخشداري من در منطقه زيباي ورزقان كه روزي يكي از كارمندان بخشداري حضور زمين شناسان را در منطقه اعلام و گفت كه آقايان به ديدار شما علاقمند هستند و بنده و ايشان بلافاصله به محل سونگون عزيمت و با دوستان كه قبلا" با يكي از آنان به لحاظ ارتباط تحصيلي آشنائي داشتيم ديدار كرديم و بعد از كلي بحث و گلايه و صحبت يكي از آقايان به طور محرمانه به شحص من اعلام كرد كه فلاني قرار است پرونده اينجا براي هميشه بسته شود و اگر كاري از دستتان برمياد انجام دهيد حتي ايشان نمونه اي از سنگ معدن سونگون را كه حاوي كالكوپيريت بود نشان داد و گفت نظريه هاي داده شده قبلي در اين رابطه صحت دارد و نبايد اين معدن به فراموشي سپرده شود ما آنجا با هم پيمان پيگيري بستيم كه كارهاي اداري از من و اثبات فني و علمي قضيه هم از ايشان و چنان هم شد

نماينده دوره های اول و دوم ورزقان مهندس بيمقدار ، مشاور ارشد وزرای صنایع سنگین و معادن و فلزات که دارای نفوذی موثر در تشکیلات صنعتی و معدنی کشور بودندبا من تماس گرفته و مسئله همکاری اینجانب با مسئولین شرکت ملی صنایع مس ایران را یادآور و تلفنی مرا با مدیرعامل شرکت ملی مس ایران ارتباط داده و همکاری مرا خواستار شدند که من هم ضمن توضیح و طرح مسئله مطرح در سونگون را مبنی بر عدم وجود کانسار مس بر اساس نظر کارشناسان تهران نشین به ایشان ،درخواست ایشان را با کمال میل تقبل نموده و اعلام کردم که برای آبادی و توسعه منطقه به هر طریق ممکن آمادگی دارم و به دنبال این هماهنگی مقرر گرديد مهندس بیمقدار با مدير عامل شرکت ملی مس وقت آقاي مهندس شيري مدام تماس داشته و جلسه فوري هماهنگ و با هم مسئله را به بحث جدي بگذاريم ، حدود يك هفته بعد در تهران در دفتر مدير عامل مس جلسه پرتنش برگزار شد من همه موارد فوق را با ايشان و ساير اعضاي جلسه در ميان گذاشتم و با طرح اين موضوع كه در سونگون معدن پرذخیره مس وجود دارد خشم يكي از كارشناسان ارشد و خبره مس را بر انگيخته و ايشان به من توپيده و گفت توي بخشدار از من زمين شناس بيشتر ميدانيد ؟ و من هم به احترام ريش سفيدي ايشان بسيار آرام گفتم اولا: اين كه عرض شد نظر زمين شناسان صاحب نظر كشور است ثانيا" بنده هم زمين شناسم كه ايشان براي دومي اصلا" آتش گرفت

بعد از دو ساعت جلسه سنگين و نفس گير آقاي شيري مدير عامل از من به عنوان مشاور اجرائی دعوت كرده و مقرر شد كه كار سونگون بدون ارتباط با افراد قبلي شركت پيگيري شود و مقرر گرديد : كه حكم من صادر شود - گروه مطالعات ژئوفيزيك از تهران به منطقه اعزام شود - بعد از آن يك دستگاه ماشين حفاري از مس سرچشمه به سونگون حمل گردد

در پايان جلسه كارشناس مذكور يك جلد گزارش سازمان زمين شناسي را مبني بر عدم وجود مس و وجود پيريت در معدن سونگون با عصبانيت به روي ميز جلسه كوبيده و گفت آخرش همين نتيجه خواهد بود بيت المال را به هدر ندهيد. جلسه تمام شد و مدير عامل از من خواستند كه سعي كنيد آبروي ما خدشه دار نشود من هم گفتم اقلا" آبروي كارشناس ارشدتان خدشه دار خواهد شد و همه تعجب كردندمهندس شیری با استاندار وقت آقای مهندس پرهیزکار هم مورد مرا هماهنگ نمودند

به ورزقان برگشته و منتظر آمدن گروه ژئوفيزيك شديم كه بعد از يك هفته عملي شد در سونگون همه ميدانند كه امكانات رفاهي مناسبي براي کارکنان نداشتيم و آنها با چه دلسوزي و از خود گذشتگي در چادرهاي امانتی هلال احمر مستقر شده و كار را در هواي گرم تابستان سونگون شروع كردند مسئول گروه ژئوفیزیک مهندس اسكوئي بودند و ايشان با همكاران خودش چه جانانه كار را شروع و به اتمام رساندند آنها تقريبا" با بخشداري هم خانواده شده بودند در سونگون از بهداشت و آب و ... مورد انتظار دوستان خبري نبود ولي محبت و همت باورنکردنی اهالی سونگون همگان را به كار بسيجي و متعهدانه وادار کرده بود آقاي اسكوئي گفت كه اين كار حدود سه ماه كار صحرائي و دو ماه كار برای پردازش د اده ها و تهيه نقشه هاي آنومالي هاي ضبط و ثبت شده وقت لازم دارد ولي من سعي خودم را خواهم كرد و اين بود كه ايشان شانزده روز بعد از برداشت اولين پروفيل اعلام کرد فلاني بهترين آنومالي را كه حكايت از وجود مواد سولفوره دارد گرفته ايم و گفت كه دستگاه حفاري سفارش داده شود حال مانده بوديم كه چطوري بايد دستگاه سنگین حفاری را به سونگون بياوريم ولذا راه سازي را به صورت دستي به پيمان اهالي زحمتکش سونگون داديم آنها شبانه روز و با اندك دستمزد كار كردند گاها" روزي فقط يك متر راه با عرض سه متر ميساختند ولي نبريدند و كار را رها نكردند. كار ژئوفيزيك تمام شد و محل اولين چاه مشحص گردید و راهمان تا پائيز آماده و دستگاه حفاري در پائيز برفي به نزديكي روستا حمل و پياده و سپس به چند تكه تقسيم و وسيله کارگران به سر سكوي حفاري حمل شد يادم هست كه سه بار دستگاه از سكو ليز خورده و به پائين افتاد ولي با پايمردي سونگوني ها كار شروع شد و طبق اطلاعات به دست آمده بايستي در 18 متري دستگاه حفاری مواد سولفوره را مي گرفت كه همان هم شد و اولين نمونه گرفته شده حاوي كالكوپيريت موعود بود

اين موفقيت چون بمب اتم ولي با اثرات مثبت و شادي بخش منطقه و تهران را فراگرفت يادم نمي رود كه آقاي شيري مدير عامل مس ایران شخصا" زنگ زده و گفت خدا قوت شما ما را سربلند كرديد و من هم تشكر كرده و گفتم بايد از كساني تشكر شود كه در انجام كارها رشادت به خرج داده و چون جبهه عمل كردند و مسئله سونگون از اين تاريخ به صفحات تاريخ وارد و درج گرديد و ما مطمئن شديم كه ديگر احدي را ياراي اظهار نظر منفي بر عليه معدن نيست

وقتي اولين چاه حفاري با آن شرايط سخت در معدن تمام شد تازه شبيه آن بود كه عده اي پايمردي خط مقدمي ها را در جبهه ديده و به ميدان رزم مجددا" برگشته اند آري مسئولين شكاك كه هرگز باورشان نمي شد كه در سونگون حفاري به نتيجه برسد حالا به طرفداران جدي ادامه كار تبديل شده بودند و پشت سر هم از اوضاع خبر گرفته و بدون معطلي به مافوق ها گزارش ميكردند و گاها" هم به ديگران متذكر مي شدند كه ما كه گفتيم اينطوري خواهد شد

بعد از اين موفقيت مديران مس ايران به فكر شروع مطالعات جدي و اساسي افتاده و ما را به جلسه اي در تهران فراخوانده و با گروه اكتشافي ريز مسائل را تنظيم و زمانبندی کوتاه و بلند مدت به مسئولین اعلام شد و كارها به مرور ولی با جدیت شروع گرديد. كل منطقه به بلوكهاي متعدد تقسيم و شبكه هاي حفاري در محل پياده شد و راه سازي براي اين امر در معدن و از راه ارتباطي متروكه به روستا و محلهاي حفاري با سرعت هرچه بيشتر و بدون فوت وقت شروع گرديد زميني از طرف روستائيان بدون اخذ وجه در اختيار طرح قرار داده شد و احداث ساختمان موقت براي اسكان كاركنان شروع گرديد من يادم نمي رود كه روزي يكي از آقايان كه مخالف ساختمان و ساير كارها بود در معدن به ساختمان در حال ساخت نگاهي كرده و گفت فلاني يقين دارم كه روزي اين ساختمان به طويله احشام روستائيان تبديل خواهد شد البته سالها ايشان از آن ساختمان استفاده كرد و زحمات زيادي هم در شكوفائي معدن كشيد.

مهندسين متعدد در معدن مسقر شده و هرچه در توان داشتند در رد يا تاييد آن به روي كاغذ آورده و تقديم طرح نمودند وقتي راه سازي موقت در محل و معدن آماده ميشد از طرف مسئولين دستگاهاي حفاري راهي محل شده و در شرايط بسيار سخت و بحراني حفاري ها شروع شد در همه چاه ها ما به نتيجه قابل قبولي رسيديم و نمونه هاي استخراج شده از چاه ها امان مخالفين را بريده و اميد آنها را به ياس تبديل ساخت و بي علاقه و بي ميل واقعيات موجود را پذيرفته و برادامه كار با ديگران هم فكر شدند.

در اين زمان مهندس شيري عوض شده و مهندس اصلاني به مدیریت عاملی شرکت ملی مس منصوب شده بود و انتخاب ايشان جان تازه اي به كالبد سونگون دميده و روحیه جديدي در معدن حاكم گردانيد با اعلام ايشان در جلسه هماهنگي تهران شركت و بعد از تاكيد وي بر ادامه كار بنده و منظور نمودن اعتبار لازم به حفاری – ادامه اکتشافات - برق – راه – ساختمان -- آب و ... در امور معدن انقلاب كاري حاصل شد و استاندار وقت با پشتيباني هاي موثرش بر ادامه كار صحه گذاشته و بر فرماندار وقت اهر براي ادامه همكاري من به عنوان نماينده ويژه ايشان در معدن اعلام موضع كردند و فرماندار وقت اهر هم حسن نظر نشان داده و همگي در جبهه تثبيت معدن سونگون تلاش كرديم در اين ميان نبايستي تلاشهاي نماينده وقت اهر را هم ناديده گرفت كه با عصبانيت هرچه بيشتر از پيشرفت امور دفاع مينمود و حتي از شدت تعصب ايشان سونگون را سون گون ميگفتند

معدن سونگون با همه طول و تفصيلی كه بدهيم تا سال 1375 داراي رديف اعتباري در بودجه سالانه کشور نبوده و به صورت يكي از پروژه هاي تحت حمايت بودجه اي شركت ملي مس ايران اداره مي شد و تا آن زمان هم حدود كمتر از صد ميليارد ريال هزينه شده و تقريبا" كارهاي اكتشافي ضروري و قابل استناد به جاي خوبي رسيده و آماده ارائه به كارشناسان مربوطه شده بود تا اينكه انتخابات ورزقان و خاروانا باطل شده و منطقه فاقد نماينده گرديد و در واقع آن سال براي معدن سونگون سال پرباري بود چراكه از طريق كميسيون صنايع و معادن و وزارت معادن و فلزات وقت رديفي براي اين پروژه در نظر گرفته و تصويب گرديد كه رقم آن هم ظاهرا" 1500 ميليون ريال بود و از آن به بعد كه بنده هم افتخار عضويت در كميسيون مربوطه را داشتم سال به سال اعتبارات سونگون افزايش يافت

پروژه هاي بزرگ ملي اصولا" از سرعت اجرائي كمتري برخوردارند و طرحهاي معدني هم از همه آنها كندتر اجرائي و به بهره برداري ميرسند در مجلس با اعضاي كميسيون صنايع و معادن مشورتهاي لازم را داشتيم و همگي دوستان نظرشان اين بود كه پيگيري هاي بيشتري براي سرعت بخشيدن به پروژه لازم است با دوستان دولت هم مشورتهائي شد و مقرر گرديد كه اين طرح بايستي به عنوان پروژه ويژه مطرح و پيگيري گردد و لذا متني به وسیله من در مجلس تهيه و به امضاي 167 نماينده مجلس رسانده شد عنوان درخواست به رئيس جمهور خاتمي بود و از تريبون مجلس قرائت و به دولت جهت اقدامات لازم ارجاع گرديد و از آن به بعد پروژه سونگون به عنوان پروژه ويژه مورد قبول واقع شده و اهميت بيشتري را براي خود در بين دولتي ها و ساير مسئولين پيدا كرد

پروژه ویژه يعني اينكه بايستي در زمانبندي مقرر اجرا و به بهره برداري برسد و اعتبار آن همه ساله منظور و تخصيص صد در صد سالانه را در طول اجراي پروژه داشته باشد و اين بود كه سونگون از اهميت ويژه اي برخوردار گرديد و همه ساله بر اهميت آن افزوده شد شما حالا حساب بكنيد كه پروژه اي كه تا سال 1375 رديف نداشته و حدود 100 ميليارد ريال اعتبار هزينه شده بود از آن به بعد تبديل به پروژه ويژه ستاره دار در لايحه بودجه شده و در بين سالهاي 1375 تا 1383 بيش از 4000 ميليارد ريال(ريالي – ارزي) اعتبار در آن هزينه ميشود.

درست است كه در سال 1384 با مجريان كاري پروژه برخورد سياسي و غيركارشناسي و غيرمنطقي به عمل آمد و در روند طبيعي پروژه تاخيراتي ايجاد شد و اگر اينچنين برخورد نميشد در سال 1384 پروژه افتتاح ميگرديد ولي با تمامي نامهرباني ها در سال 1385 افتتاح و كار آزمايشي خودش را شروع كرد و هم اكنون بهترين كنسانتره مس با بيش از 30 در صد خلوص به كرمان حمل ميشود

درست است اجراي فاز اول سونگون با توليد سالانه 150 هزارتن در سال گام بزرگي است ولي قبل از سال 1374 احداث كارخانه ذوب مس در خاتون آباد شروع شده بود كه بخشي از خوراك آن بايستي از معدن سونگون تامين ميشد و آن زمان چون مسئولين محلي از كم و كيف موضوع اطلاعات فنی در خور توجه نداشته اند ولذا به مسئله اهميت نداده و براي سونگون كارخانه ذوبي در نظر نگرفته بودند.

بعد از سال 1376 روي موضوع كارهاي اساسي شد و دولت آقاي خاتمي اجراي فاز دوم تولید کنسانتره و كارخانه ذوب به روش بيوتكنولوژي را در دستور كار خود قرار داد و در سال 1382به تصويب هيات وزيران رساند كه بعد از آن مسائل فرعي اوقات اداري مسئولين را گرفت و نتوانستند پيگير قضايا باشند و در سالهاي اخير هم كلنگ هائي در اين ارتباط به زمين هاي مختلف در منطقه كوبيده شد كه منتج به نتيجه نگرديد.

در سال 1385 در سفر دولت به استان بر مصوبات دولت خاتمي تاكيد گرديد .هم اكنون كنسانتره به كرمان حمل و گويا به علت پائين بودن ظرفيت كارخانه خاتون آباد به قصد صادرات به بنادر كشور حمل ميشود

در سونگون هم اكنون بيش از 2500 نفر در بخشهاي مختلف (طرح و پيمانكاريها ) مشغولند و گاها" هم مورد بي مهري عده اي قرار ميگيرند سونگون پروژه بسيار عظيم و از افتخارات ملی در منقطه محروم ولي دوست داشتني ورزقان است

ذخيره زمين شناسي سونگون بيش از يك ميليارد و نيم تن ميباشد و ذخيره قابل استخراج آن حدود يك ميليارد تن است باطله برداري آن تقريبا" رو به اتمام بوده و براي افزايش ذخاير لازم براي فاز بعدي نياز به اكتشافات دقيق تري نيز دارد در سونگون ذخاير كاقي تا حد دو ميليارد تن وجود دارد كه انشاله در آينده مطالعاتش كامل خواهد شد غير از سونگون مناطق كلم – اوزي – بالوجه – قوتلر- اوجاقكندي – مردانقم - ونستان – خوينرود – بارمولك – كيقال – برازین- آستامال – آوان – هیزه جان - شرفه و ... داراي ذخاير مناسب است كه بايستي دقيقا" مورد اكتشاف قرار گيرد

مجتمع مس سونگون دارای پروژه های مختلف و متنوع بوده که در صورت اجرای آنها می تواند دگرگونی های فوق العاده ای را در اقتصاد کشور ایجاد کند علاوه از اینکه مشکلات اشتغال منطقه برطرف می شود حتی بخش اعظمی از بیکاران متخصص نیز در پروژه های جانبی آن جذب می گردند

کارخانجات جانبی صنایع مس چنان گسترده است که اجرای آنها زندگی عمومی اهالی منطقه و استان را تغییر خواهد داد اجرایی شدن این پروژه ها فرهنگ صنعتی و فنی منطقه را کلا" دچار دگرگونی ساخته و در تربیت و پرورش نیروهای متخصص نقش اساسی را ایفا خواهد ساخت بطوری که شعبه دانشگاه صنعتی سهند در ورزقان به خاطر همین معدن بوده که هم اکنون مشغول تربیت دانشجویان در رشته های فنی و معدنی می باشد

در رابطه با ذخیره و تنوع فلزات رنگین از قبیل مس – طلا و ... و عناصر نادر و گران بهای معدن سونگون مقالات و گزارشات و پایاننامه های مختلف و متعدد ارزشمندی نوشته و تهیه شده است که در بایگانی ها و سایت های مختلف کشوری و جهانی موجود است همچنین خود بنده در همین راستا مقالات مختلف علمی و تحقیقاتی را در دانشگاهها و سمپوزیومهای معتبر اروپایی و آسیایی ارائه کرده ام که اغلب در مجلات علمی دنیا چاپ و منتشر شده است که نشان از اهمیت این معدن عظیم در دنیا می باشد

این نکته را باید یادآوری نمایم که مجتمع معادن مس سونگون و سایر معادن منطقه شاید تا سقف یک میلیارد دلار سرمایه گذاری لازم دارد که با اندک محاسبه می توان به اهمیت موضوع پی برده و دامنه تغییراتی را که در سطح زندگی مردم و توسعه پایدار محل و استان ایجاد خواهد کرد مورد ارزیابی قرار داد

لازم است در اين قسمت از مجريان پروژه آقايان مهندس فارسي نيا و مهندس كارگرـ کارکنان بخشداری ورزقان و فرمانداری اهر ـ همكاران بسيار دلسوز و صميمي و اهالی شریف سونگون تشكر نمايم دوستاني كه در اولين تجربه كاري معدني خود در سونگون با كمترين حقوق و با بيشترين بهره وري كار كرده و در تاريخ معدني ايران نامي از خود به نيكي به يادگار نهادند من هميشه از اين دوستان از صمیم قلب ذکر خیر كرده و احساس سرافرازي نسبت به اين فرزندان قره داغ خواهم داشت . يقينا" اگر پايمردي دوستان و تك تك كاركنان معدن نبود الان از سونگون هم خبري در اوراق زرين تاريخ اقتصادي كشور درج نميشد چراكه از كارگر ساده گرفته تا متخصصين امور در شكوفائي كارها ايثارها كرده و خود را فداي پيشرفت پروژه نمودند

معدن مس سونگون

مطالب مشابه :

درآمدهاي حقوق به شرح زير از پرداخت ماليات معاف است

تأسیس گاوداری شيری 30 راسی

معدن مس سونگون