اقلیم سرد وکوهستانی (روستای خینه)

خورشید

کره زمین دارای محور دوران ثابتی است که نسبت به خط عمود بر صفحه گردش زمین به دور خورشید 5/23 درجه انحراف دارد. به دلیل این انحراف زاویه تابش آفتاب نسبت به زمین و مکان طلوع و غروب افتاب در فصول مختلف فرق می کند.این زاویه در زمستان کمتر و در تابستان بیش تر یعنی تقریبا عمودی است. از این خاصیت در ضلع جنوبی ساختمان میتوان استفاده کرد با قرار دادن سایبانی و جلوگیری از گرم شدن ساختمان در تابستان. در زمستان به دلیل کم بودن زاویه تابش، آفتاب به داخل نفوذ می کند. توجه به دیوار جنوبی و استفاده از انرژی خورشیدی اساس کار ساختمان هایی معروف به خورشیدی است.
دیوارهای شرقی و غربی در تابستان دو برابر زمستان انرژی جذب می کنند. بهترین طرز قرارگیری ساختمان در مقابل آفتاب در جهت شرقی – غربی است.
باد
ارزیابی جهت و شدت باد غالب در تقسیم بندی عملکردها و طراحی شهری اهمیت ویژه دارد. باد در انتقال بو، صوت، آلودگی هوا بسیار موثر است.
در اقلیم سرد باید جلو بادهای سرد زمستانه سد شود. با قرار دادن درختان سوزنی برگ، بادشکن، پستی و بلندی زمین و یا ابنیه مجاور می توان باد مطلوب و مساعد منطقه را به سمت دلخواه هدایت کرد.
فرم بنا در اقلیم سرد باید به گونه ای باشد که حداقل اصطکاک را با بنا داشته باشدو به سرعت دور شود. در این قسمت از ساختمان باید از عایق حرارتی ضخیم یا مصالحی مقاوم در برابر انتقال حرارت استفاده نمود. از بازشوهای بزرگ هم استفاده نشود.
آب، رطوبت و گیاه
به طور کلی وجود منابع آب به دلیل ظرفیت حرارتی و گرمای ویژه بالا باعث اعتدال دمای هوا می شود. در خانه های خورشیدی از آب برای ذخیره حرارت در روز و تامین حرارت شب استفاده می شود.
گیاهان به لحاظ تبخیر در ایجاد برودت محیط تاثیرگذارند. علاوه بر آن باعث ایجاد سایه و کاهش حرارت می شوند. سوزنی برگان جهت سد نمودن و یا هدایت بادهای زمستانی موثرند ، درختان برگ ریزان در سمت جنوبی ساختمان در عین استفاده از سایه تابستان، از تابش گرم در زمستان بهره گیری می کنند.بوته ها در هدایت باد و سطوح کوتاه مثل چمن در جلوگیری از انعکاس زیاد به داخل موثرند.

اقلیم سرد (کوهستان های غربی)
میانگین دمای هوا در گرمترین ماه سال در آن مناطق بیش از 10 درجه و میانگین حداقل دمای هوا در سردترین ماه کمتر از -3 درجه است.سلسله کوه های غربی همچون سدی مانع نفوذ هوای مرطوب مدیترانه ای به داخل فلات ایران می شوند و رطوبت هوا را در داخل دامنه های خود نگه می دارند. از ویژگی های این اقلیم گرمای شدید دره ها در فصل تابستان و سرمای شدید در زمستان است. مقدار و شدت تابش آفتاب این منطقه در فصل تابستان زیاد و در زمستان بسیار کم است. بارش سنگین برف در قسمت های شمال و شمال غرب کشور و اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت بین شب و روز از دیگر ویژگی های این اقلیم می باشد..
در نواحی مرتفع لایه جو رقیق تر و بخار آب موجود در آن کمتر و عملکرد حفظ حرارتی آن ضعیف تر است. با توجه به برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمده ای از سال در این نواحی، حدکثر استفاده از تابش آفتاب، بهره گیری از نوسان روزانه دما، حفظ حرارت و جلوگیری از باد سرد زمستانی در محیط های مسکونی امری ضروری است.

بافت شهری و روستایی

در این مناطق عامل تعیین کننده در شکل گیری بافت شهری و روستایی، سرمای زیاد می باشد. از جمله خصوصیات کلی:
فضاهای شهری و روستایی کوچک و محصور.
بافت شهری و روستایی متراکم و ابنیه متصل به هم.
جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین کننده در نحوه استقرار، گسترش و سیمای کلی شهری و روستایی.
کوچه ها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین و اغلب با عرض کم.
شهرک ها و روستاها در کوهستان ها اغلب در کوهپایه و در سمت جنوبی آن بنا می شودزیرا :
اگر روستا در پایین دره باشد خطر سیل و از بین رفتن آن وجود دارد.
در شب هنگام هوای سرد که سنگین تر است به پایین نفوذ می کند.
سمت شمالی کوه که همیشه در سایه و سرد است، مکان خوبی برای زنرگی نیست.
بالای کوه برای استقرار روستا مناسب نیست زیرا معمولاً ناهمواری های زمین در بالای کوه بیشتر است و شدت باد نیز بیشتر است و هیچ گونه حفاظی برای روستا در مقابل باد وجود ندارد، همچنین بالای کوه از رودخانه که همیشه در پایین دره جاری است دور است و دسترسی به آن مشکل است.
ویژگی های بومی و فرم بنای مناطق سرد
استفاده از پلان های متراکم و فشرده.
به حداقل رساندن سطح خارجی در برابر حجم مورد پوشش.
ساختمان های دارای حیاط مرکزی و درون گرا.
استفاده از مصالحی با ظرفیت و عایق حرارتی خوب.
ارتفاع اتاق ها کم.
انتخاب بام های مسطح (جهت نگه داری برف بر روی بام ها به صورت عایق حرارتی).
به حداقل رساندن میزان تعویض هوای داخلی و تهویه طبیعی و در نتیجه جلوگیری از ایجاد سوز در داخلو خروج حرارت داخلی به خارج از ساختمان.
بازشوهای کوچک.
دیوارهای نسبتاً قطور.
ایوان ها و حیاط های کوجک.
خانه های سنتی در این نواحی مانند نواحی مرکزی ایران به صورت حیاط مرکزی احداث می شدند. منتهی در اینجا اطاق های واقع در سمت شمال حیاط از سایر قسمت ها بزرگتر و وسیع تر است و تالار یا اتاق اصلی نشیمن خانه در همین سمت واقع می باشد. این مطلب به دلیل استفاده از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در زمستان است و چون فصل تابستان عمدتاً کوتاه و دمای هوا نسبتاً معتدل است از سمت جنوب ساختمان کمتر استفاده می شود. اتاق های جنوبی و همچنین اتاق های شرقی و غربی ( در صورت وجود ) جهت انبار و فضاهای خدماتی استفاده می شدند. این خانه ها اغلب دارای زیرزمینی با سقف کوتاه در زیر قسمت زمستان نشین هستند که در تابستان به دلیل هوای نسبتاً خنک آن ها جهت سکونت اهل خانه می باشد.
از آن جایی که هوا در اغلب مئواقع سال سرد یا بسیار سرد است لذا اکثر فعالیت های روز مره در داخل اتاق ها صورت می گیرد. به همین دلیل ابعاد حیاط ها در این نواحی کوچک تر از مناطق فلات مرکزی ایران است و عمق ایوان ها نیز از مناطق جنوبی کشور به مراتب کمتر می باشد. در اکثر شهرهای این مناطق کف حیاط ساختمان ها 1 الی 5/1 متر پایین تر از پیاده رو است تا آب جاری در جوی ها و نهرها را بتوان سوار باغچه در حیاط و یا آب انبار واقع در زیرزمین نمود. از طرفی این هختلاف سطح باعث حفظ حرارت درون ساختمان نیز می شود.
احجامی نظیر مکعب و مکعب مستطیل که نسبت سطح بیرونی آن ها به حجم داخل بنا کم است، جهت این مناطق مناسب است.
در سال های اخیر بر خلاف گذشته که از سقف های مسطح استفاده می شد، استفاده از بام شیروانی رواج یافته ولی هنوز کماکان در روستاها بام ساختمان ها به صورت مسطح و با پوشش تیر چوبی و کاهگل می باشد که دلیل آن عمدتاً ضعف مالی روستاییان است. در روستاها جهت نگه داری چهارپایان اگر خانه دو طبقه باشد، معمولاً در طبقه زیرین چهارپایان نگه داری می شوند و طبقه دوم مسکونی می باشد. بدین طریق سطح تماس فضای طویله و محیط مسکونی با سرمای خارج کم می شود و سقف بین دو طبقه از هر دو طرف گرم می گردد که برای هر دو طبقه مفید می باشد.
به طور کلی بهترین فرم ساختمان فرمی است که کمترین مقدار حرارت (کالری) را در زمستان از دست بدهد و در تابستان نیز کمترین مقدار حرارت را از آفتاب و محیط اطراف دریافت کند. بنابراین "پلان مربع" بهترین فرم محسوب می شود زیرا با وجود بیشترین حجم، کمترین سطح خارجی را دارد. البته این مساله در مورد ساختمان های قدیمی که معمولا پنجره های بزرگی ندارند و به همین دلیل می توان نفوذ بسیار کم آفتاب به داخل آن ها را نادیده انگاشت، صدق می کند. ولی در مورد ساختمان های امروزی که دارای قسمت های شیشه خور بزرگی است صادق نیست.
به دلیل سرمای شدید این مناطق در فصل زمستان، فرم های باز یا فرم هایی که ضلع شمالی- جنوبی آن بلندتر از ضلع های شرقی – غربی آن هاست مناسب نیست و بهتر است فرم ساختمان فشرده و پلان مربع باشد. ساختمان های دوطبقه ای که فرم آن ها شبیه به مکعب است بهترین نوع ساختمان از نظر کنترل گرمای هوای داخلی در زمستان است. کلاً فرم های بسته یا ساختمان های به هم چسبیده پشت به پشت در جهت محور شمالی _ جنوبی ارجحیت دارند. در این مناطق بهتر است ساختمان ها مرتفع باشند.
نوع مصالح به کار رفته
در مناطق سرد هدف اصلی حفظ حرارت در داخل ساختمان است و عمده ترین عامل در این مورد مقاومت حرارتی دیوارهای جانبی ساختمان است. بنابراین در این مناطق دیوارهای جانبی ساختمان باید مقاومت حرارتی مناسبی داشته باید تا از اتلاف حرارت داخلی ساختمان جلوگیری کند. از طرفی مصالح مورد استفاده ابنیه سنتی در مناطق کوهستانی مانند سایر مناطق اقلیمی آن چیزی است که در دسترس است، لذا اغلب جهت دیوارها از سنگ و برای پوشش سقف طبقات و بام از چوب درختان و کاهگل استفاده می شود.
در نواحی حاشیه کوهپایه و مناطقی که خاک رس به حد کافی وجود داشته باشد، دیوارهای خشتی و آجری نیز ساخته می شود.
در ساختمان های امروزی با استفاده از تکنولوژی مدرن و تاسیسات مکانیکی، سعی در مقابله با این عوامل اقلیمی شده است، ولی در گذشته این تجهیزات وجود نداشته و ابنیه سازان سنتی می بایستس بالاجبار با استفاده از وسایل و مصالح محلی با عوامل نامناسب و فرسایشی طبیعت مقابله کنند و جهت فراهم نمودن شرایط آسایش در محوطه های شهری و در داخل ساختمان ها استفاده بهینه از عوامل اقلیمی همیشه مساله اساسی و مهم در طراحی و اجرا بوده است.
به طور کلی می توان بیان نمود که ساختمان های سنتی ما برعکس اغلب ساختمان های امروزی، در ستیز با شرایط طبیعی نبودند بلکه با استفاده مناسب از این شرایط در یک همزیستی و بهره وری منطقی در بطن طبیعت قرار داشته اند.
جبهه هاي ساخته شده بنا
جبهه شمال به علت مسائل اقليمي ، نور گيري مناسب و استفاده از افتاب در فصل هاي سرد سال ،در تمامي خانه ها مورد توجه بوده است . در اين جبهه ، فضاهاي اصلي از جمله طنبي ها و كله اي ها قرار گرفته هم چنين يك ايوان سرتاسري نيز در اين جبهه قرار گرفته كه باعث جلوگيري از نفوذ افتاب در تابستان ميباشد جبهه غرب ، نظر به اين كه پشت به افتاب نامناسب غرب دارد در جبهه دوم اهميت است به گونه اي كه در صورت چند جبهه اي بودن خانه ها ، جبهه غربي اولويت دارد اين جبهه بيشتر مخصوص فضاهايي چون سردابه و انباري بوده كه كمتر مورد استفاده قرار ميگرفته است جبهه شرقي ، از انجايي كه در معرض نور نامناسب مغرب ميباشد ، در خانه هايي كه جبهه جنوبي ، در خانه هايي كه دو جبهه اي هستند مورد استفاده قرار نگرفته اند .
جبهه جنوبي،در خانه هايي كه مربوط به اوايل قاجار بوده و هنوز از الگوي معماري درون گراي ايراني تبعيت مي كنند به صورت تابستان نشين درآمده است كه نمونه آن در خانه بهنام قابل مشاهده است.در چند خانه ديگر از جمله مشروطيت و حيدر زاده اين جبهه داراي فضا هاي كم اهميت چون انباري است.در چند مورد از خانه هاي مربوط به اواخر قاجار و رضاشاهي با توجه به شيوه الگوي برون گرا،خانه ها به صورت كلاه فرنگي ساخته شده استكه مي توان به خانه كلانتري كه در داخل يك باغ احداث شده و همچنين خانه هاي اردوبادي و ثقه الاسلام اشاره كرد.به نظر مي رسد با نزديك شدن به دوران متاخر،جبهه هاي مورد استفاده كمتر شده به طوري كه در خانه هاي رضا شاهي عموما از يك جبهه شمالي استفاده گرديده است.
جهت گيري بنا
به صورت يك اصل كلي مي توان گفت جهت گيري بناها عموما رو به جنوب بين 15 درجه جنوب شرقي تا 10 درجه جنوب غربي مي باشد به گونه اي كه فضا هاي اصلي قرار گرفته در جبهه شمالي مانند طنبي،كله اي و اتاق هاي نشيمن،رو به جنوب قرار مي گيرد.تنها در خانه حاج شيخ جبهه اصلي ساختمان در سمت غرب قرار گرفته است.

اقلیم سرد وکوهستانی (روستای خینه)

مطالب مشابه :

ويژگيهای اقليم سرد و معماری

اقلیم سرد و فرم بناهای ساختمانی

ویژگی های اقلیم سرد و کوهستانی

طراحی ساختمان در اقلیم سرد و کوهستانی

اقلیم سرد وکوهستانی (روستای خینه)

مقاله کامل اقلیم در معماری و تاثیر آن در معماری

ساختمان در اقلیم سرد و کوهستانی

حوزه های اقلیمی ایران

تقسیمات اقلیمی در ایران :