مسجد جامع اردستان
بنای مسجد جامع اردستان در مركز محله محال اردستان واقع شده و از كهن ترین مساجد ایران است كه براساس بررسی های صورت گرفته بنای اولیه آن ، مربوط به قرون اولیه اسلامی است و در دوره سلجوقی تجدید بنا و در دوره های دیگر، بخشهای مختلفی به آن اضافه شده است. براساس بررسیهای باستان شناسی، مسجد جامع اولیه اردستان، بین اواخر قرن دوم هجری تا نیمه اول قرن چهارم هجری، بر روی بقایای ساختمانهای بزرگ خشتی ـ احتمالاً از دوره ساسانی ـ ساخته شده است. در نیمه دوم قرن ششم هجری، با تخریب بخشی از شبستان جنوبی مسجد اولیه، گنبدخانه كنونی بنیاد شده و چندی بعد از آن، ایوان جنوبی و رواقهای متصل به آن ساخته شدهاند. در مرحله بعد، با حفظ تركیب اصلی، تغییراتی در جرزها و پایهها به منظور تقویت و تحكیم آنها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختمانی كه احتمالاً دوره صفوی را شامل میشود، ایوانهای دیگر ـ خاوری، باختری و شمالی ـ به صحن اضافه شدهاند. گسترش و اتصال مسجد به بناهای دیگر ـ مدرسه و حسینیه ـ نیز در همین دوره صورت گرفته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، ایوان شمالی و غرفه های جانبی آن، در یک زمان ـ 946هـ . ق بر روی آثار مسجد اولیه بنا شده است.
مسجد اولیه با نقشه شبستانی ستون دار، دارای صحن مركزی تقریباً به اندازه صحن فعلی شبستانهای ستوندار در چهار جانب صحن، دیوار خشتی محصور كننده و سردر بوده است. شبستانهای جنوبی و شمالی مسجد دارای پنج دهانه عریض به طرف صحن و سه چشمه عمق و شبستانهای خاوری و باختری دارای شش دهانه كم عرضتر به طرف صحن و دو چشمه عمق بودهاند. از نقطه نظر ساختمانی، ستونها دارای تفاوتهای مشخصی بودهاند كه به نظر میآید به خاطر وجود دوره های مختلف ساختمانی باشد. در گوشه شمال باختری مسجد، ساختمان كوچک و مجزایی ـ در فصل مشترک مسجد و مدرسه ـ قرار دارد كه نمازخانهای هم زمان با مسجد اولیه بوده است. پوشش این نمازخانه در دوره های گذشته تجدید شده، ولی دیوارها و قوسهای خشتی پایین آن دست نخورده باقی مانده است. بقایای ستونها، جرزها و تزیینات مسجداولیه، در دالان ورودی جنوبی باختری، شبستان باختری و شبستان شمال خاوری كشف شده است. مصالح مسجد اولیه، آجر با ملاط گچ بوده و تزیینات آن را گچ بری، آجركاری و نقاشی روی گچ تشكیل می داده است.
پلان مسجد جامع اردستان
بنای كنونی مسجد با طرح چهار ایوانی در كنار بناهای قدیمی دیگری چون حسینیه، آب انبار، مدرسه علمیه، كاروان سرا و بازارچه قرار گرفته و مشتمل بر سردر، صحن، ایوانهای چهارگانه، گنبدخانه، شبستانهای متعدد، رواق، بخشهای زیرزمینی و كتیبه های تاریخی و تزیینات نفیس است. این مسجد در اصل شش ورودی داشته كه از طریق دالانهایی به صحن مركزی مربوط می شده، اما ظاهراً دو ورودی مسدود شده است. ورودی اصلی در گوشه جنوب باختری مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نمای آن دارای قوس پنج او هفت، دو طاقنمای محرابی شكل، دو لچكی، دو نیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سكوی آجری است. صحن مسجد به ابعاد 84/20×10/25 متر با ایوانها و غرفه های دو طبقه در برگرفته شده است. ایوان جنوبی صحن با طاق گهوارهای و تزیینات بسیار زیبای گچ بری و آجركاری و كتیبه نفیس و تاریخی مربوط به دوره سلجوقی مهمترین ایوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزیینات ایوان فروریخته، با این حال، كتیبه تاریخی آن تقریباً سالم باقی مانده است. این كتیبه به خط نسخ در متن تزیینی گچبری شده است. بر طبق مفاد این كتیبه، ساختمان ایوان جنوبی و رواق باختری متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال 555هـ . ق توسط ابوطاهر بن غالی ساخته شده است.
این ایوان، از طریق درگاه های جانبی، به شبستانهای مجاور گنبدخانه و به وسیله مدخلی با قوس جناغی، به داخل گنبدخانه راه پیدا می كند. برجانب باختری مدخل گنبدخانه، سنگ نوشتهای مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبنی بر تخفیف مالیات شیعیان اردستان، مورخ 1024هـ . ق نصب، شده است.
گنبدخانه مسجد دارای نقشه مربع است كه در بالا با چهار گوشواره و چهار طاق نمای تزیینی به هشت ضلعی تبدیل گشته و سپس توسط قوسهای كوچكتری به 16 ضلعی و دایره مبدل شده و پاكار گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دو پوسته پیوسته است. پوسته داخلی گنبد، از نوع تركین و مقطع گنبد بیرونی، شبدری تند است. دهانه گنبد خارجی در حدود 10 متر، ارتفاع گنبد داخلی از تیزه آن تا كف حدود 19 متر و ارتفاع گنبد خارجی حدود 50/21 متر است. نیروی رانشی و فشار گنبد، از شمال، خاور و باختر توسط ایوان جنوبی و شبستانهای خاوری و باختری و از جنوب توسط جرزهای پشتیبان قوی مهار میشود. سطح زیرین گنبد، با نقوشی شبیه كلوک بندان نُه رجی و شانزده باریک طاق به نحو زیبایی تزیین شده است. سطوح بخشی از دیوارهای گنبدخانه نیز با تزیینات گچبری و گل انداز آجری به صورت پنج رجی مزین شده است. در بالای بخش چهار ضلعی بنا، كتیبه سرتاسری گنبدخانه به خط نسخ بر زمینه تزیینی گچ بری شده است. به نظر می رسد كه ساختمان گنبدخانه اندكی قبل از این تاریخ ساخته شده و در این سال، تزیینات آن به اتمام رسیده و در سال 555هـ . ق ، ایوان جنوبی به آن اضافه شده باشد. در اضلاع باختری و خاوری گنبدخانه، درگاههایی وجود دارد كه طاق آنها مزین به كتیبه های قرآنی و به خط كوفی است.
محراب اصلی بنا در ضلع جنوبی به ارتفاع تقریبی 7 و عرض 40/4 متر مشتمل بر دو حاشیه كتیبه و دو طاق نمای تو در تو با قوس تیزه داراست كه هركدام بر دو ستون گچ بری قرار گرفتهاند. هر كدام از بخشهای محراب به طور مجزا دارای قاب آجری است. سرستونها نیز از آجر هستند. قسمت ازاره محراب كه حاوی تاریخ ساخت است، آسیب دیده، اما با توجه به تشابه كتیبه آن با كتیبه سرتاسری زیرگنبد به نظر میرسد كه از ساخته های سال 553هـ . ق باشد. نقوش تزیینی محراب، متشكل از گل و بوته و خطوط اسلیمی و كتیبه های آن نیز به خط كوفی و نسخ متضمن آیات قرآنی است. علاوه بر این محراب، در شبستانهای مجاور گنبدخانه، هركدام دو محراب كوچكتر به قرینه همدیگر با تزیینات مشابه قرار داشته كه محرابهای شبستان سمت چپ به ابعاد 60/1×70/3 متر سالمتر برجای ماندهاند. بر روی لایه های گچی ازاره شبستانهای مسجد، به خصوص در شبستانهای جنوبی، مجموعهای از یادگاریها و یادداشتها متعلق به دوره های مختلف تاریخی به جای مانده كه قدیمیترین آنها مورخ 792هـ . ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به كتیبه های موجود، ایوان شمالی مربوط به اوایل دوره صفوی است و ایوان خاوری( معروف به صفه امیر جمله) نیز از ساخته های دوره صفوی است. به نظر می رسد كه بنای اصلی مناره متعلق به دوره سلجوقی یا بعد از آن باشد.
این مسجد در دوره اخیر به صورت علمی مورد مطالعه و تعمیر قرار گرفته و به شماره 180 به ثبت تاریخی رسیده است.
نمای ایوان و گنبد خانه سال 1933
مسجد جامع اردستان از ۴ ایوان یا صفه تشکیل شده که بشرح زیر است:
صفه صاحب الزمانصفه جنوبی که شامل ایوان وگنبد خانه میباشد به صفه صاحب الزمان مشهور بوده واز قدیمیترین قسمتهای مسجد میباشد گنبد این صفه روی ساختمان مربعی شکلی که توسط گوشوارهها به ۸ ضلعی و۱۶ ضلعی تبدیل شدهاست وزمینه دایره شکلی را که گنبد برروی آن سوار شده مهیا گردیده ‚ وضع طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه. ق میباشد. در گنبد خانه مسجد کتیبههای زیبا به خط ثلث در طاقهای قوسی واطراف شبستان به چشم میخورد که در نگاه اول استنباط میگردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ ه. ق آن را تعمیر نمودهاست
ایوان شمالیاین ایوان که به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی وبه سعی و کوشش و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیدهاست.
ایوان شرقیاین ایوان به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف میباشد که در قرن یازدهم ه. ق به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده وموقوفهای بر آن مقرر داشته وبرروی دری که یک لنگه از آن موجود است این شعر زیبا حک شدهاست.
ساخت رکن این مسجد به صفا.................. جمله الملک آن سعید لقا
ایوان غربیاین ایوان به صفه امام حسن مجتبی (ع) ویا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبهای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده‚ در سقف این ایوان نقاشیها وآیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته ودر بالای آن منارهای قرار دارد. ومیتوان از ساکنین محترم آن اهالی آقای طالبی را نام برد که نقش اساسی در تعمیرات و حفظ این منبع ارزشمند ایرانی دارند.
ایوان شمالی و گنبد خانه مسجد جامع اردستان
برش الف - الف مسجد جامع اردستان
برش ب - ب مسجد جامع اردستان
مطالب مشابه :
مسجد جامع اردستان
نمای ایوان و گنبد خانه صفوی وبه سعی و کوشش و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار
خانه بروجردی ها
معمار این خانه یکی از نوابغ معماری کاشان و در دو جانب ایوان و تالار طنبی راهروهای
گنبد در معماری ایران
خانه معمار آنجا که مثلاً نقطه پرگار باشد دکهٔ انباشته برآورده است و نام آن ایوان کرده
مسجد تاریخانهی دامغان
خانه معمار - مسجد تاریخانهی دامغان - ۴٫ ساخت ایوان ۰پلان ایوان مربع شکل میباشد)
مسجد جامع ساوه
به قرن ششم است، ایوان غربی در روبه روی گنبد خانه قرار داشته و مردم خانه معمار.
مسجد جامع اردستان
صفه جنوبی که شامل ایوان وگنبد خانه میباشد به صفه صاحب الزمان مشهور فروش سی دی خانه معمار.
برچسب :
ایوان خانه معمار