از شار تا شهر
از شار تا شهر (سید محسن حبیبی)
شناخت هر پدیده‌ای به درجه شناخت ما از فرآیند تاریخی آن پدیده بستگی دارد. به عبارتی روشن‌تر وجود شرایط عام را می‌توان شرط لازم برای تکوین این پدیده دانست. شرایط خاص اجازه شناخت و درک خود پدیده را آن چنان که هست فراهم می‌آورد. شرایطی که پدیده در آن تحول خاصی می‌پیماید و در بستر زمان شکل دیگری می‌یابد به همین دلیل است که شناخت فرآیند تاریخی پدیده اهمیتی خاص می‌یابد، فرآیندی که دو عنصر مکان و زمان به عنوان شرایط عام و دو عنصر اقتصادی ـ سیاسی و اجتماعی ـ فرهنگی به عنوان شرایط خاص در آن جلوه می‌کنند.
شناخت تاریخی پدیده، سنگ زیربنای شناخت وضع موجود است و درک درست از شرایط
موجود تخمین دگرگونی‌های بعدی پدیده را ممکن می‌سازد. هر گاه گذشته (سیر
تحول تاریخ) پدیده در وضع موجود آن مستقر باشد «آینده» (دگرگونی‌ها و
تحولات بعدی پدیده) در وضع موجود آن مستتر است. گذشته موجود را تبیین
می‌کند و موجود آینده را تخمین می‌زند. به گونه‌ای که می‌توان پدیده غارت ـ
دفاع را پدیده‌ای دانست که تاریخ شهر را تعیین کرده است.
شکل گیری شهرها تحت تأثیر عوامل:
۱ ـ جهان بینی
۲ ـ اقتصاد (مادی گری)
۳ ـ عامل محیط و اقلیم بوده است.
فرآیندشهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی ایران با توجه به منابع و مدارک موجود و
حرکت از تحلیلی ریخت شناسانه می‌توان در سه دوره عمده و کلی مورد بررسی
قرار داد:
اول: سیر تحول شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی قبل از اسلام.
این دوره حدوداً از قرن نهم ق.م آغاز شد و تا قرن هفتم میلادی ادامه
می‌یابد. این دوره منطبق بر شروع تمدن شهری ایرانی بوده و با حمله مسلمانان
به ایران و فتح ایران به دست آنان پایان می‌پذیرد.
دوم: سیر تحول شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی بعد از اسلام:
این دوره با استقرار اولین حکومت‌های مستقل داخلی در ایران شروع شده و تا
سال ۱۲۰۰ قمری (۱۱۶۵ شمسی و ۱۸۷۶ میلادی) عصر صنعت و شروع سلسله قاجار
ادامه می‌یابد.
سوم: سیر تحول شهرنشینی، شهرگرایی و شهر سازی در دوران معاصر. این دوره با
استقرار حکومت قاجار در ایران شروع شده و تا سال ۱۳۵۷ شمسی (۱۹۷۹ میلادی)
ادامه می‌یابد.
در کتاب از شار تا شهر از مفاهیم سرزمین استفاده می‌شود و مراد ایجاد شار در گذشته نیست. منظور شناخت شهر امروز و شهر فرداست.
در قبل از اسلام با دو سبک عمده و یک میان سبک، با دو شیوه عمده و یک شیوه
میانین، نحوه استقرار انسانی در مقیاسی بالاتر از روستا را شکل می‌بخشند،
به عبارتی درست‌تر در این دوران ما با دو گونه عمده شهرنشینی و از آن ره
سازمان اموزش فنی‌های کالبدی ـ فضایی مربوط و یک گونه شهرنشینی و شهرگرایی
گذار بین این دو شیوه عمده مواجه هستیم بدین قرار:
اول ـ شیوه پارسی:
این شیوه از قرن نهم ق. م با ساختن اولین «شار» مادی الهام گرفته از «شهر ـ
تپه»های بین النهرین (زیگورات) شروع شده و با شکوفایی شارهای پارسی در
شوش، استخر، پاسارگاد و… به اوج خود می‌رسد.
ایجاد مجموعه عظیم «شهر ـ معبد» و «شهر ـ قدرت» تخت جمشید، نمونه والایی از
تغییر مفاهیم و معانی است که از تمدن‌های متعدد بین النهرین کسب شده است.
این شبوه در زمینه تلفیق، تنظیم و تنسیق سه مقوله عمده جهان بینی، اقتصاد و
محیط، گامی بس عظیم در شکل گیری تمدن جهانی بر می دارد.
حمله اسکندر مقدونی به ایران (قرن سوم ق. م) نقطه پایانی بر این شیوه از استقرار انسانی است.
دوم ـ شیوه یا میان شیوه پارسی ـ هلنی :
حرکت بی بازگشت یونانیان به سوی شرق، سبب می گردد تا امتزاجی عظیم و بزرگ
از فرهنگ‌های غربی و شرقی آن روزگار صورت پذیرد. دو شهر از فرهنگ «شهر ـ
دولت‌ها» یونانی، آمیخته شده با فرهنگ «شهر ـ قدرت‌های» شرقی منبعث از
حکومت‌های مرکزی قاهر، جانشینان اسکندر نوعی دیگر از روابط میان انسان و
استقرار انسانی را مطرح می‌کنند، گونه ای که هم بنیان‌های شهر ـ دولت
یونانی را در خود دارد و هم مفاهیم شهر ـ قدرت‌های ایرانی را.شار در این
دوران مفهومی کم و بیش التقاطی دارد: نگرشی جدید که عمر آن کمتر از یک قرن
است.
سوم ـ شیوه پارتی:
مقاومت در مقابل مفاهیم مادی و معنوی شهر ـ دولت‌های پایه گذاری شده توسط
سرداران یونانی و ستیز برای استیلای مفاهیم و معانی زیست و تولید بومی سبب
می‌گردد تا در قرن سوم ق. م و با از میان رفتن آخرین سردار یونانی، شیوه
دیگری از سازمان فضایی ـ کالبدی چه در معماری و چه در شهرسازی مهر خود را
بر هر گونه ساخت و ساز و بر شار این دوران بزند. شیوه پارتی با بیانی بس
ساده در آغاز (شهر « نساء» در ماوراءالنهر و «فبروز آباد» در فارس) به
بیانی پیچیده در شهرهای دوران ماد و سازمان فضایی ـ کالبدی قوام یافته
شارهای قرن هفتم میلادی به دست می‌آید.
سه مرحله متفاوت در شهرگرایی و شهر نشینی دوران باستان:
ـ مرحله شکل گیری و پیدایش پدیده شهر: رشد آن در دوران ماد و بالندگی آن در
دوره هخامنشی (اسقرار قطعی شیوه پارسی) ؛ در این مرحله گذر قطعی از شیوه
زیست و تولید و سازمان اجتماعی، اقتصادی، عشیری، روستایی رخ داده است.
تشکیل دولت و قرار گرفتن آن در ورای همۀ سازمان های اجتماعی ـ اقتصادی
موجود نتیجه این گذر است.
دولت با استقرار در شهر و یا به عبارتی روشن‌تر با ساختن شهر، تبلور فضایی ـ
کالبدی خویش را نیز اعلام می‌دارد. «شهر ـ معبد» نتیجه بارز این تبلور
فضایی است.
ـ مرحله پیدایش «نوشهرها» و تجزیه سازماندهی شبکه شهری در سازمان آموزش فنی
فضایی کشور: این مرحله همراه است با تفکرات شهرساز یونانی که از سوی
سرداران یونانی به منظور ایجاد پشت جبهه مطمئن در مسیر کشور گشایی آن‌ها رخ
می‌دهد.
در طول مسیر «شهرـ دولت‌های» یونانی‌وار استقرار می‌یابند. پیدایش دولت
سلوکی با مفهوم دولت قاهر، متمرکز و ورای طبقات درون ماد و هخامنشی
تجربه‌ای بزرگ در بنیان گذاری شهرهای جدید با مفهومی دوگانه از «شهر ـ
دولت» یونانی و «شهر ـ قدرت» پارسی نقش تاریخی خود را در سازماندهی فضایی
کشور باری می‌کند.
ـ مرحله پیدایش نوشهرهای سوق الجیشی و تعمیم مفهوم شهر به منطقه‌ای بس
فراتر از محدوده‌های کالبدی بلا فصل آن: در این مرحله دگرگونی مهمی در نحوه
تفکر نسبت به سازمان فضایی کشور رخ می‌دهد. دفاع از کشور به شهرها و
مناطق سرحدی واگذار می‌شود و شهرهای درونی در مفهومی منطقه‌ای معنایی تازه
می‌یابند. تشکیل دولت قاهره و متمرکز اشکانی، ضربه قطعی بر مفهوم دوگانه
«شهر ـ دولت»، «شهر ـ قدرت» دولت سلوکی وارد می‌کند و «شهر ـ قدرت» را با
اهمیتی بیشتر مورد تأکید قرار می‌دهد.
تشکیل دولت قاهره و دارای طبقات ساسانی که ادامه منطقی و تحول تاریخی دولت
اشکانی است، آخرین مفاهیم دولت ـ شهر یونانی را از میان بر می‌دارد و با
استیلا بر سازمان اجتماعی تولید، شهر را در مفهومی منطقه‌ای به کار
می‌گیرد.
پیدایش و مفهوم شهر و شهر گرایی در دوران ماد (قرن ۹ تا ۷ ق. م.)
سازمان فضایی و تبلور کالبدی گذر تاریخی دولت ماد ایجاد اولین «شهر ـ دولت» در فلات ایران است هگمتانه، هنگ مادانه، همدان
هگمتانه هم شباهت‌های بسیاری با شهر «اور» دارد و هم نگاهی فراوان به بابل و
نینوا. آن چه هگمتانه را از آنان جدا می‌سازد، همان جمع بندی تاریخی است.
هگمتانه خود « شهر ـ معبد » و « شهر ـ قدرت » است. هگمتانه از این پس مظهر
وحدت و در عین حال نفاق سه جامعه ایلی، روستایی و شهری است. هرتسلفر
هگمتانه را به معنای مکان جمع شدن می‌داند.
دولت ماد نه بر تقسیم کار اجتماعی بین جوامع سه گانه تحت فرمان خود بلکه بر
وحدت اجتماعی کار بین آن‌ها پای می‌فشرد. ایجاد قلاع سنگین و « شهر ـ
تپه‌های » بی شمار درنقاط متفاوت ولی مشخص سرزمین ماد، سه مقوله جهان بینی،
اقتصاد و زیست محیطی را هم زمان در خود دارد.
هر یک از شهر ـ تپه‌ها، خود یک «شهر ـ معبد» است، یک «شهر ـ قدرت» است که
از دیدگاه زیست محیطی در نقطه‌ای واقع شده است که بر آیند کلیه نیروهای
زیست ـ محیطی است. چنین سازماندهی، هم به عامل «غارت ـ دفاع» به عنوان
مهم‌ترین عامل اقتصادی در شکل گیری «شار» نظر دارد و هم به عنوان حافظ مکان
و زمان، تبلور قطعی و فضایی جهان بینی حاکم است. «شهر ـ معبد» حافظ حقیقی
مردمان و سرزمینهای پیروان خویش است.
هگمتانه توسط هووخشتره ساخته شده و دیاکو آن را به پایتختی ماد برگزید. شار
مادی در این مرحله، عبارت است از قلعه‌ای محکم و قوی بر فراز تپه یا نقطه
سوق الجیشی خاص که در دامنه و در پس دیوارهایش نقاط زیستی کوچک و بزرگ
پراکنده‌اند. آن چه مورد برنامه ریزی و طراحی دقیق قرار می‌گیرد، قلعه و
تقسیمات داخلی آن است. قلعه مرکز واقعی مدیریت و سازماندهی منطقه وسیع تحت
نفوذ خویش است.
شار در دوران هخامنشی، بالندگی مفهوم (قرن۷ تا ۷ ق.م):
گستردگی وسیع سرزمینهای تابعه دولت هخامنشی به تشکیل اولین امپراطوری
قدرتمند آن روزگاران در شرق نزدیک منجر می‌شود. ایجاد جاده‌های نظامی سوق
الجیشی و در عین حال بازرگانی ـ تجاری از اولین اقداماتی است که دولت
هخامنشی برای ارتباط نقاط مهم سرزمینهای تابعه و مفتوحه انجام می‌دهد. فتح
بابل، دولت هخامنشی را در مقابل مجموعه‌ای از دولت ـ شهرهای پررونق
بین‌النهرین قرار می‌دهد.
ایجاد جاده‌ی شاهی از «شوش» به «افسوس» در کنار مدیترانه ـ دریای سفید آن
روزگاران ـ به طول ۲۴۰۰ کیلومتر در مسیر دجله و فرات، ایجاد جاده بین بابل و
سرزمینهای هند که از نقاط جنوبی کشور به موازات خلیج فارس عبور می‌کرده
است، نشان‌دهنده قدرتمند شدن سازمان اقتصادی دولت هخامنشی است. دولتی که
محافظت و مراقبت از جاده‌ها را هدف اصلی خود قرار داده و در هر بیست
کیلومتر یک چاپارخانه و کاروانسرا ایجاد می‌کند.
دست یابی به آسیای صغیر و فتح لیدیه سازمان بازرگانی بسیار پیشرفته‌ی دولت
هخامنشی را با عنصر جدیدی به نام پول در معاملات تجاری مواجه می‌سازد.
شار نظامی ـ کشاورزی دوران ماد جای خود را به شار نظامی ـ بازرگانی پارسی
در سرحدات و شار بازرگانی ـ کشاورزی سرزمینهای میانی می‌دهد. ایجاد اولین
انجمن‌های مالی و صرافی در شارهای پارسی تأکیدی بر این امر است. بازار نیز
در شهر تولد می‌یابد.
اولین نطفه‌های تقسیمات کالبدی شار پارسی به تبع تقسیمات اجتماعی ـ
اقتصادی بسته شد و تعریف دقیق و صریح سازمان فضایی کشور از سوی دولت
هخامنشی در چهار رده خانه، ده، طایفه و کشور نشانه چگونگی تقسیم اراضی کشور
بر مبنای جامعه و دودمانی است.
شار پارسی مسئول مستقیم امنیت منطقه تحت نفوذ خویش است. شار پارسی اولین قدم در مفهوم منطقه‌ای شدن را برداشته است.
«شهر ـ معبد»، «شهر ـ قدرت» و «شهر ـ بازار» مفاهیمی هستند که شار پارسی با
خود حمل می‌کند و با استقرار در نقاط سوق الجیشی بسیار با اهمیت به مقوله
زیست ـ محیطی نیز جواب می‌دهد.
پارسیان شهرهای محل اقامت خود را از روی نقشه‌ای بنا می‌کردند که توسط مذهب
( موبدان ) تقدیس شده بود و سنت‌های اجدادی به آن‌ها آموخته بود و از آن
نقشه به هیچ وجه تجاوز نمی‌کردند. شهر مربعی بود به طول یک میدان که اسب به
میل خود به یک نفس بدود. ( حدود ۷۰۰ متر در ۷۰۰ متر)
چهار طبقه ممتاز سازمان اجتماعی دولت پارسی:
۱ـ اشرافیت دودمانی: که در رأس هرم هفت دودمان متشکله جامعه هخامنشی قرار گرفته است؛
۲ـ مغان و روحانیون: نشان تحول تاریخی دولت پارسی از دولت ـ شهرهای بین‌النهرین تا شهر ـ قدرت پارسی دارد؛
۳ـ اشرافیت دهقانی: بیان کننده نقش و قدرت جامعه روستایی در روزگاران
باستان. حضور این اشرافیت، نشان امتزاج و یگانگی کار اجتماعی است. در
واکنشی منطقی این اشرافیت سبب می‌شود تا در روستا کار صنعتی و بازرگانی شکل
گیرد؛
۴ـ بازرگانان و پیشه وران:
خدا ـ پادشاه ـ دولت ـ شهرهای بین النهرین، در دولت ماد به دو بخش پادشاهی و
مذهبی تقسیم می‌شود. تقابل پادشاه با مغان سبب می‌گردد تا قیام مغان در
چارچوب واقعه «بردیای دروغین» رخساره نماید.
دولت هخامنشی با قرار دادن پادشاه در ورای طبقات اولین گام در جهت تسلط دولت بر مذهب را بر می‌دارد.
چهره کالبدی و ساخت فضایی شار پارسی از دیدگاه ریخت شناسی شهری:
۱ـ دژ حکومتی: مجوعه‌ای مرکب از کاخ‌ها، معابد، دیوان‌ها، تأسیسات نظامی و اداری، ذخایر و انبارهای آذوقه؛
۲ـ شار میانی: مجموعه‌ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتاز با
خانه‌هایی کم و بیش مشابه، بازاری در میان و همه محصور در دیواری سنگین با
دروازه‌هایی برای ورود و خروج به شار میانی؛
۳ ـ شار بیرونی: مجموعه‌ای مرکب از محلات و خانه‌ها، بازارها، باغات و
مزارع پراکنده در سطحی وسیع و محل استقرار اکثریت جامعه شهری آن روزگاران.
در این منطقه استفاده وسیع از آجر و خشت و گل رایج بوده و شاید فضایی شبیه
به روستاهای نسبتاً بزرگ قابل تصور باشد.
دگرگونی مفهوم: بنیانگذاری شهر ـ دولت، شیوه پارسی ـ هلنی: (قرن سوم ق.م)
ورود و رسوخ روابط اجتماعی ـ فرهنگی یونانی نشأت گرفته از جامعه اشرافی
برده‌دار متکی بر تقسیم کار اجتماعی سبب دگرگونی و آشفتگی روابط اجتماعی ـ
فرهنگی منبعث جامعه دولت سالار متکی بر وحدت اجتماعی کار می‌گردد. برای
نخستین بار در تاریخ جهانی دو فلسفه شرقی و غربی با یکدیگر ممزوج می‌شوند.
شهر پارسی ـ هلنی مکانی می‌گردد برای استقرار دولت سلوکی. دولتی که هم
سودای روابط ناشی از مردم سالاری اشراف را در سر دارد و هم از روابط مبتنی
بر اقتدار حکومت پارسی سود می‌برد.
دولت سلوکی برای تحکیم بخشیدن به خود و گسترانیدن سلطه خود بر سرزمین
مفتوحه به سرعت دست به کار ساختن نو ـ شهر می‌شود و شبکه وسیعی از آن‌ها را
به وجود می‌آورد. ساختن بیش از ۴۰۰ شهر جدید در کنار قلاع نظامی ـ
مشهورترین آن‌ها شهر صد دروازه (حدود دامغان امروزی) ـ حاکی از سیاست
شهرسازی دولت سلوکی است.
سازماندهی شبکه شهری در سرزمینهای مفتوحه دولت سلوکی را مجبور به بازسازی،
نوسازی و ایجاد شبکه راه‌های سرزمینی می‌کند. دولت سلوکی مالک جاده‌های
بزرگ بین قاره‌ها بود.
سرعت در ارتباطات و حمل و نقل به عالی‌ترین درجه خود رسید و جز در عهد اختراع ماشین بخار هیچ دوره‌ای با آن برابری نکرد.
شهر پارسی ـ هلنی در مکانی استقرار می‌یافته است که:
یکم: در جوار یا در نزدیکی راه‌های ارتباطی و جاده‌های اصلی قرار داشته باشد.
دوم: در کنار قلعه نظامی و یا شهر قدیمی مستقر در منطقه‌ای مملو از روستاهای پیرامونی باشد.
سوم: از دیدگاه سوق الجیشی قابل تأمین باشد.
بنابراین شهر پارسی ـ هلنی در بدو تولد خویش، شهری نظامی است. شهری است که بر مبنای شهر ـ دولت یونانی شکل می‌گیرد.
این شهرها بنا بر ریشه یونانی خود مرکز عمده داد و ستد، ارتباط تجاری و
کانون توسعه اقتصادی می‌گردد. پادگان‌های نظامی مستقر در شهر پارسی ـ هلنی،
عملاً به پایداری از منطقه حوزه نفوذی شهر نیز می‌پرداختند. شکل‌گیری این
مفهوم دوگانه، عملاً به گسترش کالبدی شهر منجر شده و ترکیبی فضایی از شهر
طراحی شده اولیه و شهر اندامواره‌ای ثانوی را به وجود می‌آورد.
اصول و قواعدی که برای ایجاد نوشهرها به کار گرفته می‌شود، عمدتاً همانی
است که در عهد کلاسیک از سوی هیپوداموس به کار گرفته شده بود. مقیاس انسانی
مبنای طراحی معابر و منازل قرار می‌گیرد. شبکه معابر کاملاً به گونه‌ای
شطرنجی طراحی می‌شود. برای نخستین بار مفهوم میدان در شهر رنگ می‌گیرد. این
میدان چون اصل خویش ـ آگورا ـ مرکز مبادلات فرهنگی، تجاری، اداری می‌شود.
ولی این میدان بیش از هر چیز مکان خودنمائی و اعتبار دولت سلوکی است، میدان
تجلی کالبدی ـ فضایی دو فلسفه در هم آمیخته شده است.
شار پارتی در دولت اشکانی (قرن سوم ق.م تا قرن سوم میلادی):
دولت اشکانی با رجوع به سازماندهی دولت هخامنشی، به سرعت سازمان دودمانی و
عشیرتی خود را دگرگون کرده وبه آن شکل کاملاً دولتی می‌بخشد. این دولت با
بهره‌گیری از تجربۀ دولت سلوکی موفق می‌گردد تا برای اولین و آخرین بار در
تاریخ ایران نوعی دولت مرکزی مبتنی بر تفاهم دودمان‌های متشکله را شکل
بخشد. دولت اشکانی تنها دولتی است که پادشاهان آن نه بر مبنای وراثت بلکه
بر مبنای تفاهم سران دودمانها انتخاب می‌شدند. سرانی که خود ارکان اصلی
این دولت را تشکیل می‌دادند.
شهر پارتی در دولت اشکانی، مرکز اصلی حیات سیاسی این دولت است. شهر مکان
اصلی تصمیم گیری‌های دولت و مشورت ارکان دودمانی است. بدین اعتبار مفهوم
شار پارتی همانی می‌گردد که در شار پارسی وجود داشت. شار پارتی در دولت
اشکانی محل استقرار طبقات اجتماعی می‌گردد.
طبقات اجتماعی دولت اشکانی:
۱ ـ اشرافیت دودمانی؛
۲ـ دیوان سالاران و نظامیان؛
۳ ـ مغان و روحانیون؛
۴ ـ اشرافیت دهقانی؛
۵ ـ بازرگانان و پیشه وران.
طبقه اجتماعی اشرافیت دهقانی، بسیاری از زمینداران شهر ـ دولت‌های پارسی ـ
هلنی را نیز در خود می‌گیرد، این گروه با حل شدن در این طبقه اجتماعی، هم
امنیت اجتماعی می‌یابند و هم جایگاه خویش را مستحکم می‌کنند.
دولت اشکانی برج و باروی دایره‌ای را بر اطراف شهر جدید می‌کشد و برای نخستین بار در تاریخ، شهر دایره‌ای شکل را ایجاد می‌کند.
دو شهر نساء در ماوراءالنهر و فیروزآباد در فارس نمونه بارزی از شهرهای دایره‌ای شکل این روزگار هستند.
سازمان کالبدی ـ فضایی در شار پارسی:
۱ ـ دژ حکومتی؛
۲ ـ شار میانی: با معماری خانه‌هایی که دو اطاق در طرفین، یک اطاق کوچک در
میان با ایوانی سرپوشیده در مقابل آن که دسترسی به فضا از آن صورت می‌گیرد و
همه در حصاری گرد محصور گشته‌اند؛
۳ ـ شار بیرونی: مجموعه‌ای بس گسترده مرکب از محلات، بازار، باغ و مزرعه. عمدتاً محصور شده به وسیله حصار‌های طبیعی.
شار پارتی در دولت ساسانی (قرن ۳ میلادی تا ۷ میلادی):
ظهور میترائیسم آمیخته با هلنیسم از سوئی و تلفیق و ترکیب آن‌ها با
جهان‌بینی مسیحی نشأت گرفته از یکتا‌پرستی، خمیر مایه اصلی برای بازگشت به
دین کهن مزدایی در ایران را دامن می‌زند. تلاش بی‌وقفه مغان و موبدان برای
سلطه دین مزدایی و زرتشتی بازتاب خود را در قیام اردشیر بابکان، نه تنها به
عنوان کسی که داعیه قدرت را در سر دارد، بلکه به عنوان کسی که فره ایزدی
همراه اوست باز می‌یابد. گستردگی وسیع دولت اشکانی از سویی و تعویض‌های
پیاپی پادشاهان اشکانی ـ به علت اختلافات داخلی دودمانها در قدرت ـ به ضعف
دولت اشکانی می‌انجامد، دولتی که در قرن سوم میلادی جای خود را به دولت
قاهر ساسانی می‌بخشد.
«کارنامک» اردشیر بابکان: اولین سند عقیدتی ـ سیاسی حکومت و دولت در
دوره‌های پیش از اسلام است. اولین سندی است که درآن دولت ساسانی آمیزه‌ای
است منسجم از حکومت مادی و معنوی و آمیخته‌ای از سیاست و مذهب.
ظهور دولت ساسانی در واقع، اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت است. تا قبل از این حکومت همیشه از آن جامعه ایلی بود.
دولت ساسانی با تسلط بر تمامی روابط مادی و معنوی جامعه موفق می‌گردد تا
دگرگونی‌های گسترده‌ای را در روابط تولیدی شیوه‌های مالکیت بر منابع تولید
ایجاد کند، بازگشت به مفاهیم کهن تقسیمات کشوری دوران هخامنشی، تقسیم کشور
به ساتراپ‌های متفاوت و استقرار فرمانداران دولتی در این مناطق، ضربه‌های
عمده را بر شیوه‌های تولید و زیست دودمانی وارد می‌سازد. در این دولت عملاً
طبقات اجتماعی به کنار گذاشته می‌شود.
شهر مکان اصلی استقرار طبقات برتر اجتماعی است که عبارتند از:
۱ ـ موبدان و مغان: ارتقای این قشر اجتماعی به بالاترین نقطه از هرم قدرت، نشان از تحول تاریخی دارد که در دولت ساسانی رخ می‌دهد.
۲ ـ جنگاوران و سپاهیان: طبقه‌ای که تا کنون در تاریخ ایران وجود نداشته
است، در دولت ساسانی ظهور می‌کند. حضوراین طبقه نشانگر جنبه بسیار قوی
نظامی ـ دولتی ساسانی است وجود این طبقه تضمینی برای جلوگیری از هرگونه
حرکت دودمانی است. این طبقه هم زمین‌دار است و هم در تجارت دخالت می‌کند و
هم در صنعت نقش دارد.
۳ ـ دبیران و پزشکان: ورود دیوان‌سالاران به طبقات اجتماعی نشان از حکومت
دیوانی دارد. بسیاری از دیوان‌هایی که در دوره اسلامی شکل می‌گیرد ریشه در
تشکیل همین طبقه دارد.
۴ ـ دهقانان: همه منابع تولیدی و به خصوص زمین در دولت ساسانی در اختیار
فرمانداران حکمران بر ساتراپ‌ها و سرزمینهای منطقه‌ای پهناور است اما
مالکیت عمومی از آن دولت ساسانی است.
در سازمان فضایی جدید کشور، دفاع از کشور به شهرهای سرحدی واگذار می‌شود،
شهرهایی که کاملاً از دیدگاه نظامی تجهیز یافته‌اند، شهرهای سرزمینهای
میانی، نقش حفاظت و حراست از شبکه‌های آمد وشد جاده ای را بر عهده می‌گیرند
و شهرهای سرزمینهای درونی عملاً به کار تولید می‌پردازند.
شار ساسانی چون شار پارسی در دولت هخامنشی، بر مبنای باورهای دینی و متأثر
از مقوله جهان‌بینی ساخته می‌شود. شهر معمولاً به حصاری ختم می‌گردد که
چهار دروازه به چهار سوی عالم داشته باشد که خود یادآور جهات اربعه و عناصر
اربعه نیز می‌باشد. گاه شهر را چگونه رقم شطرنج می‌ساختند (هشت در هشت
قطعه) و گاه بر مثال جانوران: شوش بر مثال باز و شوشتر بر مثال اسب. این
بخش از شهرهای اربعه را شارستان نامیدند.
شهرهای ایرانی عهد ساسانی به ویژه شهرهایی که در دوران قباد ساخته شد با
شهرهای ایرانی دوره اسلامی بسیار شبیه‌اند، در این شهرهای دژی با باروهای
کنگره دار، بخش نظامی شهر را تشکیل می‌داد، قسمت اساسی شهر در شارستان بود
برگرداگرد کهن دژ، بازارها دردرون دیوارهای شهرستان و گاهی در بیرون آن
بودند که در دوره اسلامی، ربض خوانده می‌شد و گاه دیوار دومی گرداگرد آن
می‌کشیدند.
شار از دیدگاه ریخت‌شناسی شهرها مرکب از فضاهای زیر است:
۱ـ دژ حکومتی: در دوره اسلامی به کهن دژ یا قهندژ معروف می‌گردد. مجموعه‌ای
است مرکب از کاخ‌ها، آتشگاه اصلی، دیوان‌ها، سربازخانه‌ها، ذخائر، خزائن و
انبارهای آذوقه.
این دژ در بالاترین نقطه شهر و مهم‌ترین نقطه سوق الجیشی ساخته شده و با
دیوارهای سنگین محافظت می‌گردد. دژ مظهر قدرت دولت ساسانی است.
۲ـ شار میانی: شار میانی در دوره اسلامی به شارستان موصوف گردید.
۳ـ شار بیرونی: آتشکده‌ها و بازار اصلی را می‌توان در این بخش از شهر جستجو کرد. در دوران بعد از اسلام به ربض مشهور می‌گردد.
۴ـ بازار: مرکزیت حکومت در دولت ساسانی، حضور همه جانبه دولت در بازرگانی،
صنعت و حرف، نقش ایران آن روزگاران را در بازرگانی بین المللی، روابط
بازرگانی با هند، چین، حبشه، حجاز، رم شرقی و … همه و همه در اقتصاد شهری
شار در دولت ساسانی مؤثر می‌افتد. بازار به عنوان ستون فقرات شهر از دل
شارستان (شار میانی) شروع می‌گردد و دامنه خود را به شار بیرونی (ربض)
می‌گستراند و در مسیر خود محلات را شکل می‌دهد.
۵ـ میدان: گستره‌ای وسیع در جلوی دروازه‌های شارستان و در ربض ساخته
می‌شوند. این میدان نه چنان آگورای یونانی محل تظاهر داد و ستد اقتصادی است
و نه چون « فروم » رمی مظهر قدرت حکومت است. میدان مکانی است که بازارها
بدان باز می‌شوند و تظاهرات اجتماعی ـ اقتصادی در هم می‌آمیزد. میدان محلی
است برای اعلان فرمانهای دولتی، بخشودگی‌ها و عقوبت‌ها. این میدان هنوز از
دیدگاه ریخت شناسی فضایی خاص را سبب نمی‌گردد.
http://www.kubehprc.com
مطالب مشابه :
دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس
دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس اکنون دارای بیش از ۱۲۰۰۰ دانشجو در ۳۷ رشته تحصیلی در مقاطع
اعزام کاروان زیارتی راهیان نور بسیج دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس
اخبار دانشگاه آزاد شهرقدس » تدفین پیکر مطهر شهدای گمنام در دانشگاه آزاد شهر » آذر ۱۳۹۳
ورودی های نابسامان دانشگاه آزاد تبریز
اسفناک مسیر های ورودی دانشگاه آزاد تبریز یکی از دانشگاه‌های بزرگ شهر آذر ۱۳۹۳; آبان
دانشگاه آزاد شيروان
شیروان شهر - دانشگاه آزاد شيروان آذر ۱۳۹۱. آبان معاون آموزش دانشگاه آزاد شيروان:
از شار تا شهر
مهندسی فضای سبز دانشگاه ازاد از شار تا شهر حنانه گلی در پنجشنبه چهاردهم آذر ۱۳۹۲
برچسب :
دانشگاه آزاد آذر شهر