پتانسیل اکتشافی نفتی آینده در شمال غرب ایران (دشت مغان)

پتانسیل اکتشافی نفتی آینده در شمال غرب ایران (دشت مغان)

بهروز اسرافيلي ديزجي

فارغ التحصيل رسوبشناسي و سنگ شناسي رسوبي از دانشگاه تهران

این مقاله به بررسی زمین شناسی شمال غرب کشور (آذربایجان) و احتمال اکتشاف مخازن غنی نفتی در این قسمت از ایران می پردازد. ساختار فروافتاده دشت مغان در شمال غرب ایران بخشی از حوضه دریای خزر-کورا میباشد که احتمال وجود مخازن نفتی جوان و کم عمق (در کربناتهها و آواریهای کرتاسه و آواری های پالئوژن-میوسن) در آن زیاد است. وجود تراوشهای نفتی (چشمه نفتی)، حفاریها و مطالعات اندک صورت گرفته به همراه اطلاعات موجود از فعالیتهای اکتشافی کشور همسایه (آذربایجان) همه گواهی بر پتانسیل نفتی این منطقه از کشور است که نیاز به بررسی های مجدد و دقیق را می طلبد.

کلیاتی در مورد زمین شناسی عمومی شمال غرب ایران

پهنه شمال غرب کشور (محدوده استانهای آذربایجان شرقی و غربی، زنجان و کردستان) به لحاظ زمین شناسی و تاریخچه تحول وضعیت پیچیده ای دارد. درتقسیم بندیهای مختلف پهنه زمین شناسی ایران، ناحیه آذربایجان جز قسمت های بحث برانگیز بوده است که ریشه در پیچیدگی های ذاتی این منطقه دارد. برخی آن را ادامه زون البرز در نظر می گیرند و برخی دیگر آنرا (به ویژه ناحیه تکاب و ارومیه) جز کمربند دگرگونی سنندج-سیرجان می دانند (مانند پهنه البرز غربی-آذربایجان و واحد خوی-مهاباد در تقسیمات نبوی، 1355). افتخارنژاد (1359) زیر پهنه سلطانیه-میشو را معرفی نموده و تحول زمین شناسی آذربایجان را مربوط به این زیر پهنه می داند. ولی اغلب زمین شناسان بر این باورند که پهنه زمین شناسی آذربایجان ادامه پهنه ایران میانی (مرکزی) می باشد (آقانباتی 1383، بربریان 1981، اشتوکلین 1968). این زیرپهنه از ایران میانی با مرزهای طبیعی ناهمواری های طالش (در غرب)، کوههای آذربایجان غربی (در شرق)، رود ارس (در شمال) وناهمواری های البرز و زون سنندج-سیرجان (در جنوب) از سایر پهنه ها و زیرپهنه های ایران قابل تفکیک است (علایی 1381) (شکل ۱).

با وجود پیچیدگی های زیاد این منطقه از کشور، زمینهای شمال غرب (آذربایجان) را می توان ادامه زونهای ساختاری البرز، ارومیه-دختر و ایران مرکزی دانست. بخشهای شمال غربی این زمین ها خصوصیاتی مانند البرز دارد. بخشهای مرکزی (شرق دریاچه ارومیه) ادامه کمربند آتشفشانی-رسوبی مربوط به ائوسن ایران مرکزی والبرز(سهند-بزمان) است. بخش غربی (غرب دریاچه ارومیه و گسل زرینه رود) با آمیزه رنگین های شمالی آن ادامه زون سنندج-سیرجان می باشد. سرزمین آذربایجان از لحاظ توپوگرافی به صورت یک فلات نسبتاً مرتفع است که توسط فروافتادگی چاله ارومیه به دو قسمت عمده شرقی و غربی تقسیم می شود. سبب تشکیل این عارضه به اثر گسل های تبریز و ارومیه (زرینه رود) مرتبط دانسته اند. علاوه بر این سیستم گسله، خطوط شکستگی دیگری نیز در این ناحیه وجود دارد.بیشتر زمین های این ناحیه از ایران پوشیده از سنگ های ماگمایی (درونی و بیرونی) است (که اغلب آندزیتی می باشند). به همین خاطر گاهی از آن به عنوان فلات آتشفشانی یاد می شود. این فعالیت های آتشفشانی همراه با ژنز توده های معدنی فراوانی بوده است (شکل ۲و۳).

شکل ۱) نقشه زمین شناسی شمال غرب کشور (منطقه آذربایجان).

شکل ۲) زون های تکتونیکی شمال غرب کشور.

شکل ۳) ضخامت پوسته زمین براساس نقشه ژرفای گرانی سنج موهو

کلیاتی در مورد چینه شناسی عمومی شمال غرب ایران

توالی چینه شناسی این قسمت از زمین های ایران از پرکامبرین تا عهد حاضر متغیر است. این توالی ها نشان می دهد که آذربایجان در پالئوزوئیک همانند سایر نقاط ایران حالت پلتفرمی داشته ودریای کم عمقی این ناحیه را نیز می پوشانیده است. پیشروی ها و پسروی های دریا در مزوزوئیک منجر به تشکیل رسوبات ماسه سنگی، آهکی و دولومیتی دراین ناحیه شده است. در همین زمان ریفت عمیقی در گوشه شمال غربی آذربایجان (منطقه ماکو) شده و رسوبگذاری در آن تا آخر کرتاسه ادامه می یابد.

پس از کوهزایی لارامید، ناحیه شمال غرب ایران به صورت مرکز جنبش های زمین ساختی و آتشفشانی فعال تظاهر می نماید. این فعالیت ها از ائوسن شروع و تا اواخر پلیوسن و حتی کواترنری ادامه داشته است. این فعالیتها بیشتر جنبه آتشفشانی داشته است که از حرکات صفحه عربستان به سمت شمال منشأ گرفته است.حاصل این فعالیتها در این ناحیه گسترش نهشته های توف در ائوسن بوده است. در الیگوسن مجدداً دریای کم عمقی (دریای قم) آذربایجان را پوشانیده و رسوبگذاری توأم با فعالیت های آتشفشانی بوده است (مشابه رسوبات سازند قم در این ناحیه). ادامه حرکات صفحه عربی و فشارش باعث چین خوردگی و خروج از آب این منطقه شده است.در میوسن بار دیگر دریایی کم عمق این ناحیه را می پوشاند که همراه با رسوبگذاری تخریبی و تبخیری (سازند های نئوژن) بوده و توسط حرکات کوهزایی میوسن پایانی چین خوردگی پیدا می کند. پیامد این حرکات ایجاد محیط دریاچه ای در پلیوسن بوده است. دریاچه ارومیه بازمانده این دریاچه قدیمی می باشد. این دریاچه تا تبریز ادامه داشته وبا حرکت های پاسادونین (فعال شدن گسل ها و آتشفشانها) و تشکیل شدن سبلان و سهند، این دریاچه به طرف غرب پسروی می کند.

زمین شناسی دشت مغان

تاریخچه رسوبی-تکتونیکی حوضه

منطقه نفت خيز دشت مغان با وسعت 5/6 کیلومتر مربع است که ضخامت رسوبات (غنی از طبقات شیلی- رسی) در این منطقه به بیش از 8 کیلومترمی رسد. این منطقه به همراه زمینهای کشور آذربایجان و سایر کشورها مجاور، قسمت های جنوبی و میانی دریای خزر بخشی از سیستم چین خورده آلپی (ادامه کمربند چین خورده البرز) است. در این ناحیه ضخامت پوسته متغیر بین 38 تا 55 کیلومتر است (شکل ۵ و ۶).

شکل ۴) حوضه دریای خزر-دریای سیاه در بخش زیرین حوضه پری کاسپین.

این قسمت در حوضه رسوبی دریای خزر- کورا واقع شده است که در بخش جنوبی حوضه پری کاسپین (Precaspian) گسترش یافته است (شکل ۴ و ۵). این حوضه حدود 390 میلیون سال پیش (دونین میانی) در حاشیه شمالی پالئوتتیس تشکیل شده است. این ایالت غنی نفتی و گازی دارای توالی های سنگ منشأ مناسبی بوده و در کربناته های کرتاسه دارای مخازن گازی و نفتی است (دارای حدود 30 بیلیون بشکه نفت و 300 تریلیون فوت مکعب گاز). در جنوب حوضه پری کاسپین یک حوضه رسوبی جوان در زمان 250 میلیون سال اخیر (دوران مزوزوئیک و سنوزوئیک) از غرب دریای سیاه تا دریای خزر(در ناحیه گسترش تتیس) تشکیل شده است. در طی این زمان فرورانش پوسته تتیس به زیر پوسته اوراسیا (به طرف شمال) صورت گرفته که در طی 30 تا 20 میلیون سال پیش به طور کامل بسته شده است.

شکل ۵) حوضه خزر جنوبی -کورا در شمال و شمال غرب کشور.

شکل ۶) فروافتادگی دشت مغان

شکل ۷) دشت مغان در بین ایالات هیدروکربوری کشور آذربایجان

طی کرتاسه پیشین (حدود 100 میلیون سال) با شروع فرورانش به طرف شمال پوسته اقیانوس تتیس در غرب دریای سیاه، حوضههای رسوبی پشت قوسی(Back-arc) و حاشیهای (Marginal) در این منطقه شده است. مانند حوضه های رسوبی حاشیه ای شرقی دریای سیاه-جنوب دریای خزر از آن جمله است. این حوضه ها که گاهاً با نام پاراتتیس از آن یاد می شود از اقیانوس آزاد جدا شده بود که یک حوضه ایده ال برای تشکیل توالی های سنگ منشأ را تشکیل داده است. مخازن عظیم نفتی و گازی کشور آذربایجان از سنگ های منشأ ائوسن پسین والیگوسن تشکیل شده در این حوضه پاراتتیس بوده است. رخداد برخورد قاره ای در 35 میلیون سال قبل منجر به فشارش و آپلیفت(Uplift) این حوضه رسوبی شده است. ماسه سنگ های غنی از کوارتز نهشته شده در سیستم های رودخانه ای عهد حاضر بهترین سنگهای مخزنی را در این ناحیه تشکیل داده است.

مطالعات پیشین و شواهدی از مطالعات در کشورهای همسایه

نخستین بار هیم (Heim) (رئیس زمین شناسی وقت شرکت سهامی نفت مرکزی) در سال 1950 آثار تراوشهای مواد نفتی را در منطقه قیر دره در دشت مغان را گزارش کرد. دو سال بعد طراز(Taraz, 1952) طی مطالعه این منطقه در دشت مغان، طی گزارشی این ناحیه از ایران را با پتانسیل نفتی اعلام کرد. یک سال بعد مطالعات وی منجر به معرفی سه تاقدیس اصلاندوز، آجیشمه و گنبد شاه آباد (دشت مغان) را برای عملیات اکتشافی معرفی کرد. بهره برداري از نفت دشت مغان به علت تراوايي بسيار كم مخزن اقتصادي نيست. ساختار فروافتاده دشت مغان در میان ایالت های مخازن آواری-کربناته کرتاسه و آواری پالئوژن- میوسن واقع شده است و این امکان وجود چنین مخازنی را در دشت مغان را نیز افزایش می دهد. بررسيهاي اوليه زمين شناسي در منطقه مغان توسط كارشناسان شركت ملي نفت ايران (براي مثال Willm et al., 1961 ; Narani, 1968 ; Moghavabi, 1972 ; Fotohi, 1973 ) همراه با نوجود آثار نفتي در بخشهايي از منطقه (چشمه هاي نفتي ديگداش ، تولون ، قيردره ) سازند زيوه را به عنوان مناسبترين واحد رسوبي مستعد مخزن در منطقه مشخص نموده است. دو مقاله زیر به بررسی سنگ شناسی، محیط رسوبی و دیرینه شناسی این سازند می پردازد.

مقاله 1

مقاله 2

پتانسیل اکتشافی نفتی آینده در شمال غرب ایران (دشت مغان)

مطالب مشابه :

زون های ایران

نقشه تقسیم بندی زونهای ساختاری ایران

زون ایران مرکزی

تقسیم بندی زونهای ساختاری ایران، نبوی 1355

زونهای زمین شناسی ایران

پتانسیل اکتشافی نفتی آینده در شمال غرب ایران (دشت مغان)

مقاله ای در ارتباط باسنندج - سیرجان

گسلهای مهم ایران