سلسله مطالعاتی پيرامون معماری مسجد 1

قسمت اول

محمد هادی عرفان

مقدمه:

در سطور زیر مسجد از نگاه خاصی مورد بررسی قرار گرفته است. معمولاً در بررسی مساجد حتی افرادی مثل مرحوم گدار، تنها در مواد به کار رفته ساختمان آنها کنکاش کرده اند که البته خود قابل تحسین است و در مقابل عده ای مثل بوکهارت، معنویت را بی هیچ توجهی به ماده جوهر قرار داده و بقیه را عرضی می دانند.

در مقاله ی زیر نگارنده سعی کرده با توجه به قلّت اندوخته ی خویش نگاهی از منظر اسلام و اندیشه ی اسلامی به مساجد و مهمتر از آن به سازندگان آنها بیاندازد. بر همین اساس مقاله به قسمت های زیر تقسیم شده است.

الف) مبانی هنر دینی

ب) مبانی معنوی طراحی مساجد

ج) تعین مبانی معنوی در عناصر مسجد

الف) مبانی هنر دينی

ما برای رسیدن به یک تعریف شفاف از هنر دینی و احیاناً هنر قدسی، بایستی با نگرشی در حد توان ژرف در مبانی زیبایی شناسی اسلام، موضع اسلام (نه موضع خود) را حتی المقدور در وادی قلم و انشاء الله در بستر شهر اسلامی به شکوفایی و عمل برسانیم. اصولی که در زیر می آید به نظر حقیر می تواند نظر اسلام باشد.

1 – آینگی: بر خلاف تمدن غرب که اساس را بر «من» می گذارد، و با نگاه اومانیستی به جهان می نگرد هنرمند مسلمان اصولاً نگاه و تاویلی خاص خود ندارد و حتی امضای خاصی به نام خود نمی گذارد. شهید آوینی در این مورد می گوید:

«آنچه در عالم تحقق می یابد، به مشیت مطلقه ی خداوند باز می گردد، با لذات یا بالعرض ، زیبایی با لذت و زشتی ها بالعرض و لکن فعل هنری از آن جا که به وساطت «صف خلاقیت روح خدایی انسان» انجام می گیرد، عین حسن بهاء حضرت حق است و براین اساس می تواند در نظام احسن عالم جذب شود و با لذات به خلاقیت خدایی منتسب گردد. روشن است که این مطلب تحقق نمی یابد، مگر با فنای هنرمند در خدا. هنرمند باید «آینگی» بداند ... که آیینه از خود هیچ ندارد و هر چه هست آن وجود حقیقی است که خود را در آینه می نگرد.»

در همین رابطه به ریشه و خاستگاه اومانیستی تفکر پست مدرن و مدرنیته و هم تضاد شدید آن با این تفکر توجه کنید.

2 – عدم تبلور زیبایی صرف: وقتی ما به حاصل دست معمار هستی می نگریم، زیبایی را در جای جای هر آفریده می توان به نظاره نشست. اما ما آفریده ای به نام زیبا نداریم، یعنی گل هست ولی این گل در عین زیبایی فقط زیبا نیست. شهید آوینی می گوید:

«در جهان پرسش ماهیتی «این چیست؟» بگویند «این زیباست: اما زیبایی صفتی برای موصوف خود می تواند باشد مثل مسجد ، باغ ، گل و ... مسجد و مسکن ما نیز به کار زندگی مسلمان قرون قبلی می آمده است و تنها حاصل تلاش زیبایی صرف نبوده است.»

3 – قالب و محتوا حیطه ی متحد هنر دینی: کم نیستند اندیشمندانی که سعی دارند الهامات عرفانی خود را در قالب زبان جهانی (و مخصوصاً غربی) هنر معرفی کنند و بیافرینند. غافل از اینکه «از کوزه برون همان تراود که در اوست.»

شهید آوینی می گوید:

«هنر دینی هرگز هنری نیست که در قالب ها و مواد هنری جدید و در محتوا یا مضمون دینی باشد: هنر دینی ماده و صورت قالب و محتوای را هر دو از دین می گیرد و الهامات و شوارق دینی و عرفانی خود عین هنر هستند. نه آنکه الهامات و اشراقات دینی در قالب های مجزا و منفک از خویش تزریق شوند. و هنر حقیقی لزوماً هنری وحدت گراست، این وحدت همان توحید است ، در این هنر قالب و محتوا به عینیت و وحدت می رسند و در یک تجلی واحد با لذات مخاطب خویش را به آسمان دلالت می کنند.»

4 – وجود رویه در دوران های متعدد: در این باره بهترین سخن از قلم شهید آوینی جاری شده است: عدم بروز سبک های متفاوت هنری در هنر دینی به آن دلیل است که هنر دینی «هنر وحدت و توحید» است . حال آنکه هنر امروز «هنر کثرت» است در هنر دینی، همیشه کثرات از طریق مثال های مجرد در وحدت و توحید مستحیل می گردند و لذا عدم بروز سبک ها در هر هنر دینی حسن و جمال آن است، نه عیب و نقص آن.

5 – معمار کیست؟ در طریقت معماران اسلامی خصوصاً قبل از عصر صفوی، معمار از یاد آوری نام خود در بنا بر خلاف هنرمندان اروپایی خوداری می کند. زیرا اصولاً معمار مسلمان ایرانی خود را آفریده می داند و نه آفریننده او خود را خالق بنا نمی داند.

شهید آوینی در این باره می گوید:

حکمت وجود هنرمندان آن است که (واسطه) ایجاد چنین آثاری باشند و بنابر این در سنت هنری ملل این سوی کره زمین خلاف آنچه در غرب معمول است آثار هنری از هنرمندان مشهورترند و فی اللل «مسجد شیخ لطف ا...» را همه عزیز می دارند اما (عزت) معمار این مسجد در (گمنامی) اوست. چرا که هنرمندان خود را جز (واسطه) فیض نمی دانند و کار هنری را اگر چه مصنوع سرپنجه آنان است. از (تعلق) خویش بیرون می شمارند.

6 – تعریفی مقدس درباره ی اشیاء یا همان معنای نمادی آنها: به نظر می رسد که بسیاری از مورخان و مستشرقان غربی نتوانسته اند مرز هنر دینی در شرق را براساس تلفی خود از کلیسا تحدید کنند. در واقع هنر مسلمانان و هنر دینی اسلام در بسیاری نقاط، اشتراک نظر دارند و اشتراک معنای نمادین چه در کوچکترین اشیاء ی روزمره و چه در بناهای باشکوه بسیار نزدیک به هم است.

شهید آوینی در این باره می گوید:

«هنرمند موحد گذشته از آنکه باید جهان را به مثابه نشانه ای برای حق ببیند و به تبعیت از این تعهد هنر او نیز رو به بالا برود و به حقایق متعالی اشاره داشته باشد، باید زبان سمبولیک اشیاء را با توجه به این حقیقت پیدا کند که هر شیء در واقع «آیت و نشانه ی حق» است و از وجه خاصی به حق اشاره دارد و این اشارات نیز با هم متفاوت است.»

7 – هنر قدسی ذکر است بر هیچ کس پوشیده نیست که چه در یک خط استاد میر عماد و چه در یک مسجد مثل مسجد جامع یزد، وجه مشترک این است که هر دو این هنرها در واقع ذکر گو و یاد آور خداوند در فطرت خدا جوی بشری است و به نوعی غیر مستقیم یعنی بیشتر عاشقانه تا عاقلانه خدا را در گوش جان فرد مسلم طنین انداز می کند. البته بدیهی است آفرینش فضای تسبیح گو و ذکر گو، تنها از هنرمندی متحول بر می آید.

8 – هنرخادم چیست؟ جان کلام را در گفته ی شهید آوینی باید یافت.

«هنر آن چنان که اسلام تعریف می کند، اگر در خدمت تفنن و تلذذ و غفلت قرار گیرد، می میرد. هنر اسلامی معراجی است که روح را به حقیقت متصل می کند.»

دکتر مددپور:

«هنرمند مسلمان با رخ حق و جلوه حق در مجالی و مظاهر اعیان ثابته که عکس تابش حق اند و دیوار وجه الهی سر و کار پیدا می کند، در این مرتبه صورت خیالی برای هنرمند مشاهده و مکاشفه شاهد غیبی و واسطه ی تقرب و حضور به اسم اعظم الهی و انس به حق تعالی است. بدین اعتبار او «لسان الغیب» و «ترجمان الاسرار» الهی می گردد و قطع تعلق از ماسوی ا... پیدا می کند و به مقام و منزل حقیقی یعنی توحید که مقام و منزل محمد انسانی است سیر می کند.»

برگرفته از : مجموعه مقالات همایش معماری مسجد:گذشته حال آینده – جلد اول –دانشگاه هنر

ص 271-274

برای مشاهده دیگر مطالب وبلاگ معماری هنر ایده در زمینه معماری مسجد به آرشیو مطالب معماری مسجد مراجعه فرمایید.

آرشیو مطالب وبلاگ معماری هنر ایده در زمینه معماری مسجد

با مراجعه به آرشیو مطالب وبلاگ معماری هنر ایده می توانید به تمام مطالب مندرج در وبلاگ معماری هنر ایده دسترسی داشته باشید و همچنین برای اطلاع از به روز شدن مطالب وبلاگ معماری هنر ایده در بخش عضویت ایمیل خود را به ثبت برسانید.در صورتی که در جستجوی مطلبی خاص در وبلاگ معماری هنر ایده هستید می توانید از جستجوگر وبلاگ کمک بگیرید.

آرشیو مطالب وبلاگ معماری هنر ایده

سلسله مطالعاتی پيرامون معماری مسجد 1

مطالب مشابه :

معماری مسجد از سنت تا مدرنیته

معماری مسجد از سنت تا مدرنیته

تفلیس: از سنت تا مدرنیته

معماری بعد از مدرن 1

مرگ معماری سنتی در ایران

سلسله مطالعاتی پيرامون معماری مسجد 1

تلفات گذر از سنت به مدرنیته

سئوالات آزمون های دکتری معماری دانشگاه آزاد اسلامی از سال 1381 تا 1387 خورشیدی

پست مدرنیسم